مقدمه اصلاحات ارضی را به معنی تقسیم مجدد زمین بین زارعین بی زمین و کم زمین می دانند و یا آن را یک سری اقدامات مکمل و پیوسته که هدف آن ایجاد تغییرات اساسی در کشاورزی اعم از مالکیت ارضی مزروعی نظام های بهره برداری و شیوه های تولید و در نتیجه افزایش درآمد و رفاه کشاورزان است ( اسلامی، نمایه پرورش ) برخی دیگر آن را مداخله مستقیم دولت به منظور دگرگونی های عمده در وضع اجاره داری یا مالکیت زمین می دانند .
( ازکیا، 1378 : 258 ) ( تقوی، 1387 : 115 ) و جان کوز می گوید : « اصلاحات ارضی عبارتند از : مجموعه عملیات و اقداماتی که در جهت دگرگونی ساخت ارضی در سطوح یک کشور یا منطقه به منظور اصلاح روابط اجتماعی برای تامین شرایط لازم در کاربرد فنون جدید کشاورزی و نیز به منظور افزایش تولیدات کشاورزی صورت می گیرد ( صالب، 1384 : 196 ) این مقاله با بررسی اصلاحات ارضی دهه ی 40 در پی پاسخ به سوالات زیر است : 1- روستاهای ایران قبل از اصلاحات ارضی از نظر قشربندی، مالکیت، ...
چگونه بود ؟
2- علل به وجود آمدن اصلاحات ارضی داخلی بود یا خارجی یا تلفیقی از هر دو ؟
3- اصلاحات ارضی چگونه به وجود آمد ؟
4- آیا یکدفعه اجرا شد یا در چندین مرحله ؟
5- چه آثار و پیامدهایی برای جامعه ی روستایی ایران به وجود آورد .؟؟؟
6- آیا به اهدافی که از ابتدا دنبال می کرد توانست برسد ؟
اهدافی مانند : کاهش اقتدار بزرگ مالکان و تضعیف قدرت سیاسی آنها، تقسیم زمین بین زارعین، کاهش شکاف طبقاتی، ایجاد برابری و عدالت در میان ساکنین روستا افزایش بهره وری، بالا رفتن قدرت خرید زارعین و بهبود کشاورزی ...
وقتی سخن از زمین و ارباب و رعیت است ناخودآگاه ذهن را به طرف نظریه های کارل مارکس می کشاند که می گفت : « سرمایه داری از بین خواهد رفت و جهت تاریخ بشری به سوی تکامل است » او مراحل تاریخ بشریت را 1- کمون اولیه 2- فئودال 3- سرمایه داری می دانست که در این مراحل همواره دو طبقه سلطه گر و تحت سلطه قرار داشت و طبقه تحت سلطه با انسانیت خویش بیگانه بود و هنگامی که به آگاهی می رسید دست به انقلاب می زد تا سرنوشت خویش را با دستان خویشتن بنویسد .
به نظر می رسد در ایران دهه ی 1340 نیز برای جلوگیری از چنین افکارهایی دست به اصلاحات زده شده است که از جمله آن اصلاحات ارضی بوده است .
قبل از اجرای اصلاحات ارضی دهه ی 1340 در ایران از صدور مشروطیت موضوع تقسیم زمین های زراعی بزرگ بین زارعین مالکان بین زارعین مطرح بود به عنوان نمونه طالبون که از تبریز به عنوان نماینده انتخاب شده بود در یکی از نوشته های خود به تقسیم ارضی اشاره کرده است به رغم طرح این موضوع به دلیل متعدد از جمله : برکنار بودن روستاییان ار ایفای نقش در انقلاب مشروطیت و وجود بزرگ مالکان در انقلاب مشروطیت و از همه مهمتر معطوف بودن عمده توجهات به استبداد و ظلم دولت مرکزی و کم توجهی به دهقانان و زارعین به عنوان عامل تولید در کشور، انقلاب مشروطیت به تغییراتی در مناسبات زمین داری نینجامید ( طالب، 1383 : 205 ) غالب نظام بهره برداری قبل از اصلاحات ارضی نظام بهره برداری مالک و زارعی بود که بیش از 80 درصد زارعی در قالب این نظام مورد بهره برداری قرار می گرفت که این مترادف با شیوه تولید آسیایی است ( اصلاحی، نمایه پرورش ) .
نیروی کاربرزمین ها به شکل گروهی در زمینی یکپارچه کار می کردند که همه گوش به فرمان مالک بودند و تمام سرمایه گذاری ها مثل :» حفر قنات و لایروبی و مرمت آن توسط مالک انجام می گرفت و از محصول پایانی برای مالک و برای زارع بود و هماهنگی بسیار قوی بین کشاورزان بود در واقع ایران در تولیدات کشاورزی خودکفا بود ( همان منابع ) انواع مالکیت در ایران قبل از اصلاحات ارضی 1- شش دانکی ( 4/23 % ) : دهی که تمام آن متعلق به یک شخص باشد .
2- دانکی ( 9 / 10 % ) : دهی که دارای چند مالک و هر کدام سهمی به اندازه یک دانک دارند .
3- خرده مالکی ( 9 / 41 % ) : دهی که میزان مالکیت هر مالک کمتر از یک دانک باشد .
4- سلطنتی ( 2 % ) : املاک متعلق به مقام سلطنت 5- موقوفه ( 8 / 1 % ) : املاک از طرف شخصی به اشخاصی طبق قانون داده شده باشد .
6- خالصه ( 6 / 3 % ) : املاک دولتی 7- مخلوط ( 2 / 15 % ) : دهی که نصفش خالصه و نصفش دانکی ( بهنام و راسخ، 1384 : 230 ) بر خلاف بورژوازی غرب که مقیم روستاها بودن و علیه فئودال قیام کردند بزرگ مالکان ایران مقیم شهرها بودند و کدخدا در روستا نماینده دولت و مطیع بزرگ مالک بود .
مدیریت روستاها بر اساس سنت بود و دخالتی در سیاست نداشتند و بیشتر رهبری در امور دینی و مذهبی بود و اختلافات هم توسط ریش سفید حل می شد .
( همان منبع، 1384 : 261 ) اقشار سنتی روستاییان عبارت بود از 1- زمینداران 2- گاوبندان 3- نسق داران 4- خوش نشینان ( تقوی، 13 ) عامل اصلی در قشربندی جامعه دهقانی مالکیت زمین بود و علاوه بر آن حاجی و ملا بودن نیز منزلت افراد را در روستا بالا می برد .
دو قشر اساسی در جامعه روستایی وجود داشت 1- مالک : که عالیترین قشر و ساکن شهر بود 2- زارعین : فاقد زمین و پایین ترین قشر محسوب می شد و ساکن روستا بود ( بهنام و راسخ، 1348 : 287 ) چگونگی به وجود آمدن اصلاحات ارضی دهه ی 1340 در ایران قبل از اصلاحات ارضی در دنیا دو قطب سرمایه داری آمریکا و سوسیالیستی شوروی بود و ایران در این میان به دلیل نزدیکی به آبهای گرم اقیانوس هند و خلیج فارس و همسایگی شوروی و سرمایه گذاری آمریکا روی دولت پهلوی از اهمیت ویژه ای برخوردار بود .
فشارها و بحرانها و عقب ماندگی اقتصاد و صنعت ایران احتمال بیشتری می رفت که تا مردم به دامان انقلاب روی آورند و آمریکا با تحمیل طرح اصلاحات ارضی به دست شاه به کشاورزان در تلاش بود تا جلوی جنبش مردمی را بگیرد ( تقوی، نمایه پرورش ) مسئله ی اعطای زمین به کشاورزان یکی از اصولی بود که بعد از انقلاب کمونیستی 1917 م در ارومیه هماره از طریق احزاب کمونیست جهان مطرح می شد و کوشش می شد از این طریق کشاورزان و دهقانان رنج کشیده ی کشورهای جهان سوم به ایدئولوژی کونیستی گرایش یابند .
بعد از شهرویور 1320 و تشکیل احزاب کمونیست در ایران مسئله ی اعطای زمین به کشاورزان همواره در جهت مبارزه با دولت استفاده می شد به طوری که در سال 1325 فرقه دموکرات آذربایجان پس از اعلام استقلال قوانین اصلاحات ارضی را تنظیم و تصویب نمودند مجموع این مسائل و بروز جنگ سرد، غرب را واداشت تا به منظور جلوگیری از ایدئولوژی کمونیستی در کشورهای مجاور و همسایگی شوروی طرح ها و راهکارهایی بیندیشند .
یکی از این راهکارها اعطای زمین به کشاورزان بود با وامهای دولتی و واگذاری ماشین های مکانیزه کشاورزی وضعیت زندگی دهگانان و کشاورزان را بهبود بخشید و طرح اصلاحات ارضی در ایران به عنوان عامل بازدارنده نفوذ کمونیسم در ایران در دستور کار آمریکا قرار گرفت ( کری، سایت memorable time ) کری، نمایه ) لیپمن مفسر و روزنامه نگار آمریکایی هنگامی که با خروشچف مزاکره می کرد خروشچف از احتمال وقوع انقلاب در ایران سخن راند .
بعد از لیمین با کندی ملاقات کرد این خطر را به او اعلام کرد و او نماینده ویژه اش را به ایران فرستاد تا شاه را وادار به اصلاحات اجتماعی کند ولی شک و تردید در توانایی اداره ی مملکت توسط شاه باعث شد آیزن هاور و وزارای خارجه اش دالس و کندی، دکتر علی امینی ( وزیر امور خارجه اسبق ایران در آمریکا ) را به نخست وزیری شاه تحمیل کردند و او با انتقاداتی از دولتهای پیشین کارش را شروع کرد و برای آرام کردن اعتصابات فرهنگیان، رهبر اعتصابات محمد درخشش را وزیر فرهنگ کرد و حسن ارسنجانی نیز وزیر کشاورزی شد ( نوری – نمایه ) دو سال اول اصلاحات با وزارت ارسنجانی به خوبی پیش رفت در اسفند 1341 که سپهبد ریاحی به وزارت رسید .
روند اصلاحات تغییر کرد .
برنامه های گسترده ای زیر پوشش .
شرکت های تعاونی به ظاهر برای کمک به روستاییان به اجرا درآمد که سبب شکست اصلاحات و نابودی کشاورزی و دامداری ایران شد و در مدت کوتاهی ایران به بازار بزرگ گوشت یخ زده و لبنیات و برنج و گندم و خاویار آمریکا و اروپا تبدیل شد ( سرلک : 18 ) هنگامی که جانسون معاون رئیس جمهور آمریکا به ایران برای نظارت آمده بود توسط شاه توجیه و اطمینان یافت و به کشورش برگشت و شاه در دی 1341 اصول انقلاب سفید ( white verolution ) را به همه پرسی گذاشت و تصویب کرد ( نوری، نمایه ) « رژیم با عجله بحث تقسیم ارضی را شروع کرد و تا حدی هم موفق شد ولی علما و مراجع ساکت ننشستند به وسیله اعلامیه ها مخالفت خود را اعلام می داشتند » ( نمایه ) از جمله این مخالفین امام خمینی و آیت الله بروجردی بودند .
علل و عوامل به وجود آمدن اصلاحات ارضی عوامل داخلی 1- تضاد میان ارباب و رعیت 2- توزیع نا عادلانه زمین 3- به آگاهی رسیدن روستاییان 4- تزلزل سیاسی حکومت و ناتوانی نسبی در مبارزه با مخالفت های فئودالی کشور 5- استفاده مالک از ژاندارمری برای تنبیه و آزار روستاییان 6- تولیدات کشاورزی با ابزارهای سنتی 7- شرایط جغرافیایی و منطقه ای و وابستگی اقتصادی شهر و روستا 8- رشد سرمایه داری وابسته و تحکم بخشیدن بر پایه های متزلزل حکومت عوامل خارجی 1- انقلاب چین با تقسیم ارضی بین دهقانان و تشکیل گروههای همیار و تشکیل تعاونی برای تولیدات کشاورزی به تشکیل کمون ها اقدام کردند .
2- انقلاب کوبا با به قدرت رسیدن کاستر و تقسیم ارضی کشاورزی بین دهقانان 2- انقلاب کوبا با به قدرت رسیدن کاستر و تقسیم ارضی کشاورزی بین دهقانان 3- در آمریکا لاتین توسط چه گوارابه بیداری دهقانان منجر شد 4- در اتحاد شوری ایجاد جوامپر یالیستی و ترقی خواهی باعث به وجود آورده شدن اصلاحات توسط آمریکا برای وارد کردن تولیداتشان، به اشباه رساندن کشاورزی، وابسته غذایی کشور و باز پس گیری برخی درآمدهای نفتی از ایران ( طالب 1384 : 207 ) ( تقوی ، 1387 : 155 ) مراحل اجرای اصلاحات ارضی اصلاحات ارضی در چندین مرحله انجام گرفت : مرحله ی اول ( 1340 ) حداکثر میزان مالکیت برای هر مالک یک ده شش دانک تقسیم شده و به مالکین اجاره داده می شود مقادیر اضافی را به دولت بفروشد و دولت مالکین را به سوی خرید کارخانه جات کشاند و به زارعین به شرطی زمین داده شود که عضو تعاونی های روستایی شود .
مرحله ی دوم ( 1341 ) خرده مالکین باید به یکی از صورت های زیر عمل می کردند .
1- عقد قرارداد رسمی برای اجاره زمین بین زارع و مالک .
2- فروش عرضی با قیمت مورد توافق طرفین .
3- زمین به نسبت محصولی که آخر سال برداشت می شد تقسیم می گشت .
4- تشکیل واحدهای زراعی میان مالک و زارع 5- حق نسق زارع توسط مالک خریداری شود به شرطی که مالکیت آنها از حد قانون تجاوز نکند .
مرحله سوم ( 1349 ) لغو اجاره داری مرحله ی دوم و تقسیم یا فروش زمین های مالکین و زارعین ( طالب، 1383 : 13 – 211 ) پیامد و نتیاج اصلاحات ارضی دکتر سپهری پیامد اصلاحات ارضی را جابه جایی طبقات می داند و می گوید بالاخره یکی و دو دهه ی بعد رخ می داد اما آن هنگام جامعه ی ایران به دلیل نداشتن ابزار تولیدی مناسب پذیرای این امر نبود و با مشکلات زیادی مواجه شد از جمله : تقسیم آب و حذف مدیریت جامعه ی کشاورزی یا همان ارباب و تقسیم زمین بر قطعات کوچک بود که بیشتر با همکاری همگان کشت و زرع می شد اما از آن پس به دلیل اختلافات حاصل از کم آبی و عدم توانایی برای پرداخت وام و نداشتن تکنیک لازم جهت کشت و زرع مشکلات کشاورزان زیاد شد به طوری که دیگر آن قطعه زمین کوچک نمی توانست جواب گوی نیازهای مادی آنان باشد لذا آنها زمین ها را رها کرده یا فروختند و به شهرها مهاجرت کردند از طرف خشکسالی های مداوم و فقر روستایی، ضعف تکنولوژی، بیکاری، آشنایی با زندگی جدید و رسوخ وسایل ارتباط جمعی در روستاها مثل رادیو، تلویزیون، تلفن به روستاییان بی بضلعت آموخت که زندگی شر مناسب تر است و این عوامل به مهاجرت بر رویه افزود ( بدیع الزمانی و دیگری، نمایه ) در روستاها نیروی انسانی کاهش یافته و با بذر اصلاح شده و مکانیزههای جدید قادر نیستند نیازهای ایران به محصولات کشاورزی را تأمین کنند 70 درصد جمعیت شهری مصرف کننده اند و هیچ نقشی در تولیدات ندارند .
سبب شده اند که امروز جامعه ی ایران یکی از کشورهای مهم وارد کننده محصولات کشاورزی شود ( همان منابع ) بعد از به دست گرفتن املاک مالکان توسط کشاورزان و به وجود آمدن یک شرکت زراعی برای سه یا چهار روستا در دست داشتن ابزارهای مکانیکی و نیاز به نیروی انسانی اندک بیکاری را حاصل آورد و در پایان که کشاورزان برای دریافت سهم خود به شرکت مراجعه می کردند به بهانه های مختلف چیزی دریافت نمی کردند .
و این بیکاری کشاورزان را به شهرها و کارخانه ها و کارگاهها و کارهای کاذب کشاند ( سرلک : 181 ) و ناگهان کشاورزان تولید کننده یه ساده آواره شدند .
زمین های کم آب کشت نشد و دیم زارها به دلیل شیبی که تراکتور واژگون می کرد شخم نشد قنات ها لایروبی نگشت و ریزش آنان را باعث شد روستاهای قناتی کشت نشدند و محصولات غله کاهش یافت نه اعتراض نه صدایی نه مقاله ای انتقادی در روزنامه ای !
چه کسی می توانست طرح شاه را زیر سوال ببرد و شکست آن را اعلام کند ( همان منابع ) به طور کلی نتایج و پیامدهای اصلاحات ارضی را می توان به 5 قسمت تقسیم کرد : 1- اقتصادی : خرد شدن مالکیت و افزایش بهره وری و استفاده از ماشین آلات و فنون کشاورزی، پذیرش افکار نو توسط روستاییان، دشواری تهیه آب، پدید آمدن خلاء مالی و اعتباری در روستاها 2- اجتماعی : افزایش انعطاف و تحرک در جامعه روستایی شده و رعیت با منزلت کمتر به خرده مالک برتر تبدیل شده به گفته ی دکتر اسماعیل عجمی « با فروختن اساس قدرت گذشته در دهات سازمان جدیدی که بر همکاری و مشارکت افراد استوار باشد هنوز تکوین نیافته است .
شرکت های فقط در زمینه اعتبارات کشاورزی و تهیه نفت و پارچه فعالیت دارد .
لذا دایره نفوذ و قدرت مدیر عامل آن در سایه شئون زندگی اقتصادی و اجتماعی ده بسیار محدود می باشد در حال حاضر یک نوع خلاء قدرت در ده دیده می شود که باید با تقویت شرکت تعاونی و توسعه فعالیت و تشکیلات انجمنی ده پر شود تا امور اجتماعی و اقتصادی سامان گیرد .
» و از جمله پیامدهای اجتماعی دیگر : گسترش تشکیلات دولتی و ورود مأموران به دهات و افزایش انجمن های ده و رواج شرکت های تعاونی برای حمایت از روستاییان و از بین بردن رفتن حمایت فئودالی .
3- نتایج سیاسی و اداری : انتخاب کدخدا به انجمن ده واگذار شد و مأموران دولتی به ده وارد شدند مالکیت زمین در انتخاب مالک قرار گرفت و به وجود آمدن شرکت های تعاونی 4- نتایج روانی : خوش بینی و امیدواری زارعین، به وجود آمدن نوعی دوگانگی در نظام اجتماعی ده بین خوش نشینان که سهمی از زمین نبرده بودند و ناراضی بودند .
5- نتایج فرهنگی : نفوذ فرهنگی شهری در روستاها و همچنین تغییر در خلقیات و نفسانیات و و رفتارهای روستاییان از جمله افزایش علاقه به کار و اعتماد به نفس زیاد و ظهور پرخاشگری و دفاع از منابع شخصی و اعتراض جویی و رفتار حرم آمیز و کاهش اعتماد به نمایندگان مذهب، ...( بهنام وراسخ، 1374 : 8 – 285 ) و خلاصه اینکه : آمراکاییان برای جلوگیری از گرایشات کمونیستی و جنبش مردمی در ایران برنامه ی اصلاحات ارضی را توسط شاه پیاده کرد .
با وجود مخالفت هایی که توسط مراجع و علما شد ابتدا با نخست وزیری دکتر امینی بعد اعلام در سه مرحله برای بهبود کشاورزی و تقسیم لرضی بین زارعین اجرا شد .
اصلاحات ارضی با وجود از بین بردن نظام ارباب رعیتی و آزادی بخشی به کشاورزان، پیامدهای جبران ناپذیری در جوامع روستایی بر جای گذاشت از جمله اینکه زمین های یک پارچه را قطعه قطعه کرد و دیگر اربابی در روستا نبود که با سرمایه اش قنات بسازد و لایروبی و مرمت کند و آب زمین را تامین کند کم کم روستاییان با زندگی شهری آشنا شدند و مهاجرت کردند و در شهرها به سوی کارهای کاذب و کارگری کشانده شد و این بار برای مالک کارخانه ها کار کردند و مرحله ی چهارم زندگی روستاییان در شهر یعنی سرمایه داری با انباشتن سرمایه توسط سرمایه دار و استثمار کارگر شکل گرفت و همچنان ادامه دارد .
منابع 1- ازکیا، مصطفی ( 1387 ) مقدمه ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی .
تهران .
انتشارات اطلاعات 2- بهنام و راسخ، جمشید و شا پور( 1348 ) مقدمه ای بر جامعه شناسی ایران ، تهران، انتشارات خوارزمی 3- طالب، مهدی ( 1384 ) جامعه شناسی روستایی، تهران، انتشارات پیام نور 4- گروه مؤلفان ( 1388 ) بررسی مسائل اجتماعی ایران، تهران، انتشارات پیام نور 5- تقوی، نعمت الله ( 1387 ) جامعه شناسی روستایی، تهران، انتشارات پیام نور 6- مقالات نمایه 7- اصلاحی، حسین: نظام بهره برداری مالک و زارعی و اجرای اصلاحات ارضی در ایران، نشریه دهاتی 60 - گفتگو با سید مصطفی تقوی پژوهشگر تاریخ، نشریه خراسان، 4 / 3 / 1381 - سرلک، رضا : اصلاحات ارضی؛ بررسی اوضاع کشاورزی در دوره ی پهلوی دوم، نشریه اطلاعات اقتصادی و سیاسی، شماره 212 – 211 - کسری، نیلوفر : اصلاحات ارضی در ایران، نشریه اسرار، 11/ 9 / 1387 و سایت www.memovabletime.com - بدیع الزمانی و طاهری، نوشین و هنگامه : اصلاحات ارضی، مهاجرت، اختلافات طبقاتی، ویرانی و دیگر هیچ، نشریه قدس 27 / 3 /1380 - نوری، حسین : آمریکا و انقلاب سفید شاه، نشریه جام جم 11 / 10 / 1384