ایران سرزمین همیشه زلرله‌هاست.هر گوشه‌ای از این سرزمین داغدارهای فراوان و مکرر از این مصیبت عظیم است.
دیروز خراسان، امروز گیلان، فردا آذربایجان، روز دیگر فارس و کرمان و بار دیگر خراسان و … شهرهای بسیاری چون لار، طبس، فیروزآباد، بیرجند، رودبار، اردبیل، گلبافت… را می‌شناسیم که در دو سه دهه اخیر به ناگهان لرزیده‌اند و در عرض چند دقیقه در کام مرگ و نابودی فرو رفته‌اند.
راستی چه باید کرد با این» دیو از شیشه رها شده‌ای که نه شهر می‌شناشد نه روستا، نه تابستان نه زمسنان، نه شب نه روز، نه کودک نه پیر و نه مرد بجز مرگ!
آن هم مرگ‌های انبوه؟!
بلاهای طبیعی البته، و عموماَ چنین‌اند.
اما زلزله چیز دیگری است.
زیرا گهواره زندگی انسان را ویران و واژگونه می‌سازد.
می‌گویند زلزله قابل پیش‌بینی و پیشگیری نیست.
اما به وجود آوردن تمهیداتی برای کاستن از تلفات و خسارات آن ممکن است.
این کاری است که پاره‌ای از کشورهای زلزله خیز، چون ژاپن، انجام داده‌اند گریزی نیست که ما هم چنان کنیم که آنان کرده‌اند ولی باید دانست که نخستین گام در این راه، شناخت زلزه و کسب آگاهی‌‌های مختلف درباره آن است.
این .یژه‌نامه، معلمان و همه دست‌اندرکاران آموزش کشور می‌شود و قرار است از سوی اداره کل ترتبیت معلم و آموزش نیروی انسانی به عنوان متن آموزشی دوره‌های ضمن خدمت معلمان قرار گیرد.امیدواریم مفید و مؤثر واقع شود.
لازم می‌دانیم از تلاشهای آقای محمود رضوانی که این ویژه نامه به کوشش ایشان فراهم آمده است سپاسگزاری کنیم.
گفت و گو با یک زلزله شناس سازمانها و مؤسسات آموزش عالی بسیاری وجود دارند که کار آنها به نوعی به زلزله و آمادگیهای لازم برای کاهش خطرات آن مربوط می‌شود.ولی مؤسسه زلزله شناسی و مهندسی زلزله تنها مؤسسه‌ای است که تمام فعالیت آن در زمینه زلزله است.
این مؤسسه تاکنون نقش بسیار فعالی در آموزش همگانی برای رویاوریی با زلزله و بخصوص همکاری با دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی در جهت تهیه مطالب آموزشی» آمادگی در برابر زلزله« برای دانش‌آموزان داشته است بنابراین تصمیم گرفتیم با ریاست مؤسسه، دکتر غفوری آشتیانی، گفت و گویی داشته باشیم.
زمان مصاحبه روز 20/4/77 تعیین شد که اتفاقاَ با شایعه زلزله در تهران هم زمان شده بود لذا درآخرین هماهنگی‌های تلفنی، پس از چند ساعت پشت خط ماندن پیش از آن که تلفنچی محترم مؤسسه جمله »آقا جان شایعه است!
زلزله‌ای در کار نیست!
لطفاَ تلفن‌های مؤسسه را اشغال نکنید« را بشنویم، مجبور بودیم فوراَ بگوییم:» می‌دانیم شایع است ولی ما از» رشد« … به هر حال خدمت استاد رسیدیم و مصاحبه ما از تماس حضوری و تلفن همراه!
مصون نبود!
امیدواریم همچنان که ایشان وعده دادند، بتوانیم گفت و گوهای دیگری با متخصصان متعهد این مؤسسه داشته باشیم.
رشد: با تشکر از این که وقت خود را در اختیار ما قرار دادید لطفاَ در مورد مؤسسه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و بویژه دو اصطبلاح» زلزله شناسی« و » مهندسی زلزله« توضیح بفرمائید.
دکتر غفوری: این مؤسسه یکی از مؤسسات مستقل و وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی است که در سال 1368، بر اساس قطعنامه 250 یونسکو با تصویب هیئت وزیران و شورای عالی، تشکیل شده مؤسسه‌ای است که تحقیقاتی و هدف آن ارائه روشهای آموزشی و پژوهشی به مسؤلان و مردم برای ایمن ماندن در مقابل زلزله و کاهش خطزات آن است واژه زلزله مفهومی عام دارد ولی آن چه به امواج زلزله، علت زلزله تغییرات درون زمین گسل‌‌های لرزه‌خیزی و خطر زلزله مربوط می‌شود در حیطه بحث» زلزله شناسی« ؛ به عبارت دیگر، زلزله‌شناسی مربوط به درون زمین است و آن چه که در اثر زلزله در روی زمین رخ می‌دهد به مهندسی زلزله، مربوط می‌شود به بیان دیگر مهندسی زلزله تأثیر زلزله بر مستحدثات ماست.اطلاعات» زلزله شناسی« به اطلاعات خاک روی زمین منتقل می‌شود و خاک روی زمین برروی ساختمان اثر می‌گذارد که به آن» مهندسی زلزله« می‌گوییم مؤسسه ما بدلیل این که به این هر دو بعد توجه دارد مؤسسه زلزله شناسی و مهندسی زلزله نام گرفته است فعالیتهای این موسسه در سه بخش سازماندهی شده است زلزله‌شناسی که شامل شناخت گسل‌ها، فعالیت آنها و تعیین لرزه‌خیزی گسل‌هاست.
در اینجا خطر لرزه‌خیزی را تعیین می‌کنیم؛ یعنی مشخص می‌کینم که در یک شهر و یک نقطه تا چه حد پتانسیل وقوع زلزله وجود دارد.
توضیح بیشتر آن که دراین بخش داده‌های لرزه‌ای ثبت می‌شود( داده‌هایی که توسط ایستگاه و پایگاههای داخل خارج کشور ثبت شده است) و در مجموع خطر را تعیین می‌کنیم.
این خطر بارگذاری با ورودی به سازه‌ها است که در ابنجا» مهندسی زلزله« مطرح می‌شود؛ یعنی بررسی می‌کنیم که چنین خطری اگر به ساختمان برسد چه می‌شود؟
البته» مهندسی زلزله« خود به دو بخش تقسیم می‌شود؛1) مطالعه تأثیری زلزله بر خاک سطح زمین( خاک چند ده متری روی زمین که بسیار مهم است).
تحقیق در مورد اثر روی خاک چندده متری به پژوهشکده » ژئوتکنیک« مربوط می‌شود.
توجه کنیم که زلزله در عمق 30 کیلومتری رخ می‌دهد.
مطالعه آثار زلزله روی خود ساختمان را» مهندسی سازه« می‌گوییم.
بنابراین، ما در اینجا سه نوع پژوهشکده داریم:1) پژوهشکده زلزله شناسی2) پژوهشکده ژئوتکنیک و 3) پژوهشکده مهندسی سازه که دو پوهشکده دوم و سوم مجموعاَ بخش» مهندسی زلزله« راتشکیل می‌دهند.من در اینجا به شما پیشنهاد می‌کنم که با مسؤلان هر سه پژوهشکده مصاحبه‌ای داشته باشید تا اطلاعات را بطور کامل اخذ نمایید.
رشد: ضمن تشکر از شما که توضیحات ر اکاملاَ روشن و ساده ارائه می‌فرمائید خواهشمندیم در مورد مسئله تعیین خطر توضیح بفرمائید.
بسیاری از همکاران فرهنگی می‌پرسند چگونه است که در نقشه‌هاو… شهرهایی مثل تهران، مشهد، و تبریز با امکان خطر بالا معرفی می‌شوند ولی ما به عمر خود و پدر و مادرمان زلزله‌ای شدید را در این مناطق به یاد نداریم.
دکتر غفوری: وقتی ما به کشور ایران نگاه می‌کنیم می‌فهمیم که در پوسته زمین شکستگی‌هایی وجود دارد که به این» گسل «می‌گوییم تعداد گسل‌ها در کشور ما هم کم نیستند اما آیا هر جا گسل است حتماَ زلزله می‌آید؟
خیر برای توضیح باید به تاریخ مراجعه کنیم، ما در این مورد یک تاریخ 000/10 ساله داریم.
وقتی در راستای گسلی زلزله اتفاق اتفاق افتاده است می‌گوییم که این گسل فعال شده است منطقه‌ای را که گسل فعال دارد منطقه زلزله‌خیز می‌گوییم.
آیا در همه مناطق زلزله‌خیز زلزله به طو یکسان اتفاق می‌افتند؟
خیر در برخی مناطق مانند منطقه زاگرس فاصله زمان بین زلزله‌ها کم و بزرگی زلزله‌ها کم است ولی در البرز فاصله زمانی بین زلزله و بزرگی زیاد است.
در شرایطی که به ساختمان نیرویی وارد کند که ساختمان تحمل آن را نداشته باشد.
زلزله‌های کمتر از 5 درجه »خطر« نیستند حتی اگر هر ماه اتفاق بیافتد اما زلزله‌های 6 و 7درجه را »خطر« می‌گوییم.
ولو اینکه با فاصله زمانی زیاد رخ دهند.
در مناطق اطراف تهران طی دو ماه گذشته 1350 زلزله 5/3 درجه، 60 زلزله 4درجه ، 2 زلزله 5/4 درجه و 1 زلزله 5 ردجه رخ داده است که خطری هم ایجاد نکرده‌اند.
بنابراین، البرز منطقه‌ای پرخطر است، چون مستعد وقوع زلزله‌های 6و7و8 درجه است ولی زاگرس خط کمتری دارد، چون مستعد وقوع زلزله های 3و4و5 درجه است.
البته مسئله وقوع زلزله را نمیتوانیم دقیقاَ پیش‌بینی کنیم چون در این مسئله پیچیدگی بسیار است زیرا زلزله حداقل در عمق 30 کیلومتری زمین رخ می‌دهد و عوامل مختلفی در آن مؤثرند بنابراین ما مسائل را با احتمال بیان می‌کنیم مثلاَ میگوئیم در فلان منطقه 57 درصد احتمال دارد که در فاصله زمانی 2 سال زلزله‌ای به بزرگی مثلاَ 6 درجه روی دهد البته این امر را هیچ کس نمی‌تواند بطور یقین پیش‌بینی کند.
رشد قصد داشتیم بحث زلزله تهران را بعنوان سؤالی مطرح کنیم ولی به جهت رعایت وقت شما در همین جا بحث پیش‌بینی زلزله تهران و شایعات مربوط به آن را بیان فرمایید.
دکتر غفوری: حقیقت این است که کشور ما کشور زلزله‌خیز است.
این موضوع را هم تاریخ و هم علم زمین‌شناسی تأیید کرده است.
تهران لرزه‌خیز است و ما تا بحال با توجه به سوابق لرزه‌خیزی این شهر» خطر« را تعیین کرده‌ایم.ان‌شاءالله در آینده نزدیک نیز با مردم تهران سخن خواهیم گفت و در آن جا میزان احتمال و بزرگی و مدت زمان وقوع زلزله را بیان خواهم کرد.
مثلاَ خواهم گفت 64 درصد امکان دارد که طی دو سال زلزله‌ای با بزرگی 7 درجه روی دهد و … بنابراین خطر زلزله تهران جدی است، مثل شهرهای تبریز، مشهد، کرمان.
متأسفانه بیشتر شهرهای بزرگ ما به طور جدی در معرض خطر زلزله هستند.
حقیقت این است که ما در برابر زلزله آماده نیستیم زیرا آنچه در این کشور ساخته می‌شود اغلب متناسب با شرایط خطر زلزله نیست.
برای مثال افرادی که در مناطق بارانی زندگی می‌کنند خانه‌هایشان را طوری می‌سازند که دارای سقف شیب‌دار باشد تا در وقع باران چکه نکند در واقع این ساختمان متناسب با شرایط بارانی ساخته می‌شود سقفها موقع باران چکه می‌کنند، ما در برابر زلزله آماده نیستیم زیرا ساختمان شهرهایمان و روستاهایمان سازگار با خطر زلزله ساخته نشده‌اند اکثر ساختمانها این گونه‌اند.
آری این زلزله نیست که آدم‌ها را می‌کشد بلکه ساختمانها و پلها هستند که باعث مرگ انسانها می‌شوند پخش شدن شایعه در تهران دو علت دارد یکی اینکه مردم به اصل قضیه توجه نمیکنند با وجود تأکیدات مانه مردم و نه مهندسان و دستگاههای اجرایی و سازمانهای ساخت اصولی را جدی نمی‌گیرند متأسفانه مردم به دلیل ناآگاهی از حرفهای متخصصان به شایعات توجه می‌کنند، با توجه به این همه تابلو که در سطح شهر نصب کرده و بروشورهایی که در میان مردم توزبع کرده‌ایم و در کتابهای درسی مطالب زیادی را گنجانده‌ایم کسی توجه نمی‌نکند ولی وقتی یک چینی بی‌سواد، یک اسلواک بی‌سواد در مورد زمان وقوع زلزله سخن می‌گوید همه به حرفهای او و شایعات توجه می‌کنند و به نظر من این یک مشکل فرهنگی است که همه، به خصوص آموزش و پرورش باید برای حل این مشکل اقدام کند.
ما در ایران هم دانش فنی داریم، هم شناخت کافی از زلزله‌هایمان داریم و هم قانون داریم اما مشکل اینجاست که کسی اینها را جدی نمی‌گیرد.
آقای هاشمی رفسنجانی- زمانی که از مؤسسه بازدید داشتند فرمودند: متأسفانه فقط نوک دماغمان را می‌بینیم؛ زلزله مثل باران نیست که هر روز بیاید ولی وقتی بیاید شهری را ویران میکند ما نه توانایی پیش‌بینی زلزله را داریم و نه می‌توانیم از توع آن جلوگیری کنیم تنها راهی که برای مقابله با این پدیده داریم حفظ آمادگی( ساخت بناهای مقاوم) و پیشگیری از وقوع حوادث است.
این مانند قضیه واکسن در پزشکی است.
مقاوم سازی ساختمان در واقع مانند تقویت در برابر خطر احتمالی و جدی است اگر ساختمانها مقاوم ساخته شود زلزله می‌تواند به آنها آسیبی برساند متأسفانه میانگین عمر ساختمانهای ما 25 سال است در صورتی که باید بیش از 100 سال باشد این مسئله نیز نشان می‌دهد که کار ساختمان‌سازی در کشور ما بطور اصولی انجام نمی‌شود توجه داشته باشید که هزینه مقاومسازی، یعنی رعایت ضوابط کامل ساخت اصولی در حدود 5 درصد هزینه ساخت است که با در نظ گرفتن قیمت زمین بسیار ناچیز خواهد بود.
باید توجه کرد که شما با این عمل نه تنها خانه بلکه جان خود و خانواده‌تان را بیمه می‌کنید.
آیا نمی‌ارزد؟!
رشد: آن چه فرمودید در مورد ساختمانهایی است که در دست احداث هستند یا رد آینده احداث خواهند شد در مورد ساختمانهای موجود چه کاری می‌توانیم انجام دهیم؟
دکتر غفوری: به موضوع بسیار جالبی اشاره کردید.
خوشبختانه برای مقاوم کردن ساختمانهای موجود نیز راههایی وجود دارد و ما در این مورد مطالبو نشریات فراوانی منتشر کرده‌ایم.
شمت ر نظ بگیرید بسیاری از افراد منازل خود را زیباسازی می‌کنند.
چه خوب بود که ابتدا خانه را توسط متخصصان مقاوم می‌کردند و بعد به زیبایی و رنگ آن می‌پرداختند.» خانه از پای بست ویران است خواجه در بند نقش ایوان است« .
متأسفانه در امر نماسازی نیز دقت نمی‌شود و مصالحی که مورد استفاده قرار می‌گیرد درست به دیوار و نما متصل نمی‌گردد و خطر آفرین می‌شوند.
البته مقاوم سازی مانند جراحی در پزشکی است و مهندسان حاذق و ویژه‌ای را می‌طلبد.
رشد: شنیده‌ایم که مؤسسه شما در زمینه مقاومسازی ساختمانهای موجود نیز فعالیت میکند.
چه خدماتی را به مردم ارائه می‌دهید؟
دکتر غفوری: وظیفه مؤسسه ارائه روشها است و ما عملاَ نمیتوانیم وارد مسائل اجرایی و مفاوم‌سازی منازل شویم.
ما این کار را در مورد سازه‌های عمومی مانند بیمارستانها، پلها، سدها انجام می‌دهیم.
رشد: پس مردم باید مستقیماَ به شرکت‌های ساختمانی مراجعه کنند.
دکتر غفوری: متأسفانه تعداد نسبتاَ کمی از شرکتها می‌توانند سنجش مقاومت و مقاومسازی ساختمانهای موجود را انجام دهند البته هر فردی که به ما مراجعه کند، ما او را راهنمایی می‌کینم در مؤسسه متخصصان زیادی نیز تربیت کرده‌ایم که می‌توانند کار مقاومسازی ساختمانهای موجود را انجام دهند.
رشد: به مسئله مهم» سنجش مقاومت « اشاره کردید به نظر می‌رسد هر فردی قبل از اقدام به مقاومسازی اصولاَ باید بداند که آیا خانه‌اش به این امر نیاز