مقدمه کتابخانه، نهادی اجتماعی است که با گردآوری، سازماندهی و نگهداری دانش مدون بشر، امکان رشد اندیشه، شکوفایی استعداد و باروری ذهن اخلاق انسان پویا و جستجوگر را فراهم می سازد.
کتابخانه ها به لحاظ کمی و کیفی چشم اندازی از اوضاع اجتماعی جوامع کشورهای مختلف در هر یک از دوره های تاریخی هستند.
در روزگار کنونی، قشرهای مختلف مردم باتوانایی ها، سلیقه ها و عقیده های گوناگون می توانند برای مطالعه کتاب و سایر نشریات به یکی از کتابخانه های در دسترس خود مراجعه نموده و از نکات آن بهره مند شوند.
کتابخانه ها انواع مختلفی دارند و هر کدام با هدف معینی به وجود آمده اند که یکی از آنها، کتابخانه های عمومی می باشند.
اینگونه کتابخانه ها برای عموم افراد جامعه به وجود آمده است و وظیفه دارد که در تمام رشته های مختلف علوم، فنون، فرهنگ ، هنر و … ، انواع کتابها ، مجلات و نشریات سودمند و جدید راجمع آوری کرده و در اختیار مردم بگذارد.
چون همه کس استفاده از کتابخانه عمومی را دارد به همین جهت این نوع کتابخانه ها باید موادی در خور استفاده همگان تدارک ببینند (خدمات عمومی کتابخانه و روشهای آن، نسرین دخت عماد خراسانی، ص 9).
ساختمان کتابخانه ها از آن جهت که باید تسهیلات استفاده از خدمات کتابخانه را برای کلیه مراجعان در اسرع وقت فراهم کند، دارای اهمیت می باشد.
فضای داخلی کتابخانه به لحاظ نورپردازی، صدا ، هوا و دما، توزیع مناسب اتاقها و نقش مؤثری در استفاده بهتر و راحت تر از امکانات کتابخانه دارد.
تجهیزات کتابخانه ها شامل میز، صندلی ، قفسه کتاب ، برگردان، میز امانت و … نیز در استفاده از خدمات کتابخانه تأثیر بسزایی دارند؛ زیرا این وسایل برای تأمین دو نیاز «آرایش » و «آسایش »مورد استفاده قرار می گیرند.
کلیات تحقیق: موضوع تحقیق «بررسی فضاهای داخلی و مبلمان کتابخانه های عمومی و مقایسه استانداردهای آن ها با نظرات مراجعه کنندگان » می باشد.
لازم به توضیح است در این تحقیق تنها فضاها و تجهیزاتی بررسی شده اند که مورد استفاده مستقیم مراجعین هستند.
بنابراین فضاهایی مخزن کتاب، دفاتر کارکنان و … و همچنین تجهیزات فنی مطالعه نشده اند.
مخزن کتاب، دفاتر کارکنان و … همچننی تجهیزات فنی مطالعه نشده اند.
فرضیه ای که در این تحقیق به دنبال اثبات آن هستیم، این است که : «نظرات مراجعه کنندگان در مورد فضای داخلی و مبلمان مطلوب کتابخانه تا حد زیادی با استانداردهای موجود مطابقت دارد».
هدف کلی تحقیق، یافتن شیوه های خلق فضاهای داخلی وتجهیزات جذاب، کارآمد و مناسب برای مطالعه در کتابخانه ها است.
دیگر اهداف تحقیق عبارتند از : بالابردن میزان بازدهی مطالعه در کتابخانه های عمومی از طریق بهبود فضاهای داخلی ونیز تأمین آسایش و زیبایی مبلمان و تجهیزات کتابخانه.
- یافتن اشتراکات و تفاوت ها بین نظرات مردان و زنان مراجعه کننده در مورد مباحث اشاره شده.
- مقایسه نظرات مراجعین با استانداردهای موجود بنابراین سؤال اصلی تحقیق این است که «استانداردهای لازم برای مطلوبیت فضاهای داخلی و مبلمان کتابخانه کدامند و آیا نظر مراجعین با این استانداردها مطابقت دارد؟» دیگر سؤالات تحقیق عبارتند از : - کدام عوامل در طراحی فضاها و تجهیزات کتابخانه ها دارای اهمیت بیشتری هستند؟
تقسیم فضاها باید چگونه و با چه وسایلی انجام شود.؟
در مکان یابی مناسب وسایل و مبلمان به چه نکاتی باید توجه کرد؟
آیا میان تعریف مراجعین زن از فضای مطلوب درکتابخانه با نظرات مردان اختلاف وجود دارد؟
روش تحقیق به کار رفته، روش تحقیق کمی و از نوع «توصیفی» (که در آن محقق تنها به توصیف آنچه اتفاق افتاده می پردازد و وارد مسائل علی نمی شود.
برای جمع آوری اطلاعات ازمنابع کتابخانه ای و نیز روش مصاحبه (تهیه پرسشنامه) استفاده شده است.
در مطالعه کتابخانه ای که به منظور یافتن استانداردهای موجود صورت گرفت، از منابع دست اول استفاده شده؛ ضمن اینکه برای مقایسه استانداردهای موجود با نظرات مراجعین، ابتدا کارت هایی بین تعدادی از مراجعین به صورت تصادفی توزیع و از آنها خواسته شد ویژگیهای فضای داخلی و مبلمان مطلوب برای کتابخانه را بر روی آنها قید کنند.
سپس با توجه به مطالب جمع آوری شده از این کارت ها، پرسش نامه ای طرح و مجدداً بصورت تصادفی و در کتابخانه های مختلف بین مراجعه کنندگان توزیع شد.
در پایان نتایج حاصل از مطالعات کتابخانه ای در نظرات مراجعین با هم مقایسه و تحلیل شده است.
1-1- فضاهای داخلی کتابخانه میزان توفیق ساختمان کتابخانه و عملکرد آن باچگونگی طراحی و تزیین فضاهای داخلی کتابخانه رابطه مستقیم دارد.
مراجعان و کارمندان کتابخانه بیشتر با اجزای داخلی ساختمان سر و کار دارند تا با شکل ظاهری آن.
از این رو، کتابخانه ای که فضای داخل آن فاقد کارآیی و جذابیت باشد، برغم ساختمان فاخر و نمای چشمگیر بیرونی، مدام مورد ایراد وانتقاد قرار می گیرد.
در مقیاس کوچکتر، کار طراحی داخلی کتابخانه مشابه کار معماری ساختمان آن است.
به این معنی که عوامل و وسایل مربوط به هر واحد عملیاتی در فضاهای مشخص و با توجه به مسئله ارتباطات، مسیر منابع، آسایش کاربران، و چشم اندازهای مناسب چیده می شود.
بطور مثال، طراح داخلی کتابخانه فضای وسیعی را که برنامه معماری به بخش خدمات فنی اختصاص داده است، به واحد مبادلات ، فراهم آوری، سازماندهی، پردازش پیایندها، و احیاناً منابع کتابشناختی تقسیم می کند و وسایل لازم را در آن می آراید.
در کتابخانه های در دست ساختمان، طراحی داخلی و تهیه نقشه آرایش وسایل باید همزمان با پایان کار ساختمان به اتمام رسد.
لکن در عمل، بنا به دلایل مختلف، این فرایند به درازا می کشد.
تهیه طرح دقیق جادهی وسایل بستگی دارد به عواملی مانند محل قرار گرفتن پریزهای برق، در و پنجره ها، منابع حرارتی و برودتی، کانالهای تاسیساتی، نورپردازی، جهت بازشدن درها، و مانند آن.
تعیین محل قطعی این عوامل نیز در گرو تصویب محل دقیق استقرار وسایل است.
بطور کلی محیط داخلی کتابخانه باید برای مطالعه و کار راحت و دلپذیر باشد و علاوه بر تهویه و نور مناسب دارای طرح و آرایشی باشد که فرد را به راحتی به منابع و نقاط مورد نظر هدایت کند.
استانداردهای وسایل و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، ؟؟تعاونی، ص 12.
طراحی داخل کتابخانه با توجه به نوع و ابعاد وسایل و ملزومات، مسایل زیبایی شناختی و کاربردی، و استفاده بهینه از فضای موجود انجام می گیرد.
قبل از هر اقدامی لازم است از برنامه کتابخانه، مسایل مربوط به ارتباط کلی فضاها، حجم منابع، تعداد کاربران و تعداد کارمندان آگاه شد.
یک طرح خوب بر پایه وسایل مناسبی شکل می گیرد که دارای ظاهری زیبا و ابعادی صحیح بوده و در عین حال طوری آرایش یافته باشد که اصل دسترس پذیرسازی منابع و فضاها، و اصل آسایش و عدم تداخل در آن رعایت شده باشد.
لازم است طرح داخلی ساختمان، چگونگی استفاده از فضاها، محل چراغها، منابع تأمین حرارت و دیگر وسایل فنی دارای حد اعلای انعطاف و تغییری پذیری باشد، فضاهای مختلف قابلیت ادغام و تبدیل به یکدیگر را داشته باشند، و امکان استفاده آتی از وسایل و تجهیزات مرتبط با پیشرفتهای تکنولوژی کتابخانه ای در آن پیش بینی شده باشد.
1-2-3- لازم است تا جای ممکن از تقسیم فضاها بوسیله دیوار های ثابت پرهیز شود و تقسیم فضا برای خدمات مختلف حتی الامکان توسط قفسه کتاب، تیغه های نازک، یا وسایل مشابه انجام گیرد.
در طراحی داخلی ساختمان کتابخانه و بخشهای خدماتی آن باید نیازهای ویژه معلولان و نابینایان در نظر گرفته شود و هر جا ضرورت ایجاب کند از علائم و نشانه های مخصوص استفاده شود.
(همان، ص 16).
بهتر است منابع پرمراجعه تر نظیر برگه دانها، میز امانت، و مانند آن در نزدیکی ورودی اصلی قرار داده شود تا از آمد و رفتهای غیر ضروری به بخشهای درونی کتابخانه کاسته شود.
به این ترتیب کاربرانی که به منابع تخصصی تر نیاز دارند به بخشهای داخلی کتابخانه هدایت شده و در عین حال از آرامش و سکوت و خدمات ویژه این بخشها بهره مند می شوند.
مسیر ها و راهروها: بهتر است شاهرگهای ترافیکی کتابخانه به صورت خطوط مستقیم طراحی شود، مگر آنکه طول آنها از 30 متر تجاوز کند.
مسیرهایی که بخاطر وجود موانع بلند یا تغییر جهت از چشم ناپدید می شود اغلب اسباب سردرگمی یا القای فضای بسته را فراهم می کند.
در مجموع، مسیرهای انحرافی و پیچیده ترافیکی مانع استفاده بهینه از کتابخانه می شود.
لازم است طرح داخلی کتابخانه طوری باشد که مسافتهای حمل و نقل منابع کتابخانه ای به حداقل ممکن کاهش یابد.
راهروهایی که میان وسایل قرار دارند فضایی بیش از خود وسایل اشغال می کنند از این رو لازم است در طراحی این فضاها دقت بیشتری بعمل آید و ترتیبی داده شود که حتی الامکان هر دو طرف راهرو مورد استفاده قرار گیرد.
عرض راهرویی که از یک یا هر دو طرف به پشتی صندلیها محدود می شود باید بیشتر پیش بینی شود.
این راهروها جزو شاهرگهای ترافیکی کتابخانه بشمار می رود و رفت و آمد بیشتری در آنها صورت می گیرد.
راهرویی که از یک یا هر دو طرف به دیوار محدود باشد باریکتر به نظر می رسد.
مثلاً راهرویی به عرض 9 سانتیمتر که دو طرف آن به دیواره هایی بلندتر از خط دید محدود با دید بسیار خفه و باریک بنظر می آید، در صورتی که همان راهرو وقتی از یک طرف به دیواره های انتهایی قفسه کتاب و از طرف دیگر به دیواره کناری میزهای تکفنره محدود باشد کاملاً عریض و مناسب بنظر می رسد.
در راهروی اخیر، وقتی دو نفر از کنار هم می گذرند، یکی از آنها می تواند وارد راهروی میان قفسه ها یا فضای یک میز تکنفره خالی شود تا دیگری بگذرد.
تا جای ممکن باید از چیدن وسایل مشابه در ردیفهای طولانی خودداری کرد.
از دیدگاه زیبایی شناختی، یک ردیف طولانی میزهای تکنفره که بین دو رشته قفسه قرار می گیرد بنظر کسالت آورتر و یکنواخت تر از ردیف میز تکنفره ای می رسد که در کناره یک یا دو دیوار چیده شود.
وسایل ویژه فضاهای مطالعه آرایش فضاهای مطالعه: 9- فضاهای ویژه مطالعه و کار با بهره‌گیری از میزهای مطالعه چند نفری و میزهای مطالعه انفرادی معمولی و مجهز، باید به صورت طرح باز قابل استفاده باشد.
در این قسمتها می‌توان از قفسه‌های کتاب به عنوان حائل دید و صدا کمک گرفت.
آرایش داخلی این فضاها باید به نحوی باشد که کاربران بتوانند به آسانی به آنچه می‌خواهند دست پیدا کنند و در عین حال احساس آسایش و آرامش نیز داشته باشند.
فضاهای مطالعه باید طوری طرح ریزی شود که امکان ادغام آنها وجود داشته باشد.
کنترل ورود و خروج مراجعات به این فضاها باید از یک محل انجام شود.
10- به طور متوسط فضای مورد نیاز هرکاربر، با احتساب ابعاد میز و صندلی استاندارد و میز کتابدار و وسایل نمایش کتاب، 5/2 مترمربع است.
( استانداردهای وسایل و …،شیرین تعاونی، ص 82).
وسایل و تجهیزات کتابخانه: وسایل و تجهیزات کتابخانه های تازه تأسیس معمولاً همزمان با مراحل پایانی کار ساختمان کتابخانه تهیه می شود.
از آنجا که این وسایل از جمله عوامل اصلی موفقیت ساختمان کتابخانه محسوب می شود و در عین حال بخش عمده ای از بودجه کتابخانه را به خود اختصاص می دهد (حدود 18 درصد از بهای تمام شده ساختمان) لازم است در تهیه و تدارک آنها نهایت دقت و توجه مبذول گردد.
نکات مهم در خصوص تجهیزات کتابخانه از این قرار است: کارآیی: وسایل کتابخانه ای باید با معیارها و استانداردهای توصیه شده مطابقت کامل داشته باشد تا علاوه بر سهولت استفاده و دستیابی به بالاترین میزان کارآیی، انعطاف پذیری طرح داخلی کتابخانه در طول زمان نیز تضمین شود.
دوام : عمر متوسط وسایل معمول کتابخانه ای در حدود 25 الی 30 سال تخمین زده شده است.
در طول این مدت، وسایل کتابخانه باید شکل و ظاهر اولیه را حفظ کند.
از این رو توجه به نوع و جنس مواد بکار رفته در وسایل حائز اهمیت خاصیاست.
استحکام.
لازم است اجزاء و قسمتهای مختلف وسایل چوبی کتابخانه نظیر میز و صندلی و قفسه و مانند آن، بنا به موارد، با استفاده از کام و زبانه، پیچ و دوبل چوبی، و مرغوبترین چسب به هم متصل شود.
اتصالات باید آنقدر محکم باشد که اگر بخشی از آن دچار شکستگی شد، قسمتهای دیگر از هم جدا نشود.
بهتر است چسب مورد استفاده ضد آب باشد تا کم و زیاد شدن رطوبت تأثیری در وضع پیوندگاهها و مفاصل وسایل کتابخانه نداشته باشد.
زیبایی : وسایل کتابخانه باید دارای ظاهر زیبا، ساده، و تمیز باشد.
بکارگیری سبکهای ساده تر در تزیینان مبلمان باعث می شود این وسایل با گذشت زمان و برغم پیشرفتها و تغییرات تکنولوژیکی کتابخانه ای همچنان باب روز باقی بماند.
ظرفیت و هماهنگی.
سطوح وسایلی که در معرض دید است باید صاف یکدست و بدون لک و خوردگی باشد.
در هر حال هماهنگی، تجانس، و توازن بین وسایل از یکسو و تزیینات و سایر لوازم (مثل فرش، سایه بانها و غیره) از سوی دیگر باید