چکیده: این بررسی به مطالعه و ارزیابی تطبیقی شاخصهای توسعه انسانی شهر- روستا در مناطق حاشیه نشین شهر ایلام(بان بور، بان چرمگ و کمربندی) در مقایسه با میانگین این شاخصها در سطح استان و کشور در سال 1385 می پردازد.
آمارهای پایه ای داده ها مربوط به سال 1383 می باشد.
جهت امکان مقایسه بهتر، آزمون بررسی ساختار اجتماعی- اقتصادی مناطق حاشیه نشین ایلام طراحی و بین خانوارهای نمونه اجراء گردید.
اعتبار آزمون با کمک فرمول آلفای کرونباخ 62/0: α بدست آمد.
نتایج جمع آوری اسنادی آمارها و مقایسه با نتایج آزمون حاشیه نشینی نشانگر توسعه نیافتگی و توزیع نابرابر هزینه- درآمد و دیگر شاخصهای توسعه انسانی بویژه مولفه های بهداشت و درمان و آموزش است.
این نتایج همسویی بالایی با چارچوب نظری پژوهش(گیدنز، زیمل و مرتون) داشت.
مهاجرت در این مناطق بیشتر در ساخت خویشاوندی و بر اثر دافعه اجتماعی- فرهنگی روستایی بوده است نه دافعه اقتصادی روستا یا جاذبه اقتصادی شهرها.
آزمون فرضیات پژوهش و ترسیم شیب بتای اثرگذاری متغیر مستقل بر متغیرهای وابسته نمونه، نشانگر تاثیر بالای سواد سرپرست خانوار بیشتر بر سواد دختران و زنان این مناطق بصورت مثبت و همسو می باشد.
در مجموع این بررسی یافته های نوینی در خصوص وضعیت ساختاری مناطق حاشیه نشین ایلام ارائه داده که در پایان نیز نمودارها و پیشنهاداتی آمده است.
واژگان کلیدی: جامعه شناسی شهری، آسیب شناسی اجتماع شهری، مناطق حاشیه نشین ایلام، آمارها و شاخصهای توسعه مقدمه: حاشیه نشینی از پیامدهای توسعه ناهمسو و بدریخت در نظام شهرنشینی است.
بیش از 50 درصد از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند، فضا‌هایی منطقهای که بستری گسترده از ساختارهای خرد و کلان ارتباطی، تعارضات اجتماعی و خشونت‌های سازمان یافته را ترسیم می‌نماید.
بسیاری از مسائل اجتماعی-اقتصادی و سیاسی در کشورهای در حال توسعه ناشی از رشد و گسترش بدریخت نظامها و فضاهای شهرنشینی بوده است.(Homer-Dixon, 1995) در روند توسعه شهرنشینی به ویژه بعد از انقلاب صنعتی و قرن نوزدهم با دگرگونی ساختار اجتماعی-اقتصادی سنتی، توزیع نابرابر منابع و تسهیلات در فضای منطقهای توسعه یافته است که و با وضع مناسبات نوین اجتماعی، زمینه‌ساز شکل‌گیری ساختار از ریخت افتاده ای از توسعه بوده‌ایم.
در این ساخت به نقل از چارلز آبرامز« محدوده‌های فاقد یا تقلیل یافته ای از تسهیلات و خدمات شهری به وجود آمد‌ند که حاشیه‌نشینان بوده و در چرخه شهرنشینی دروازه‌بانان اجتماعی (social gate Keepers) نامیده شدند.
(زاهدی،1382: 25) زمانی که ساختار کلان در توزیع سرمایه با ایجاد نابرابری برخی از فضاهای منطقهای مثل روستاها و شهرهای کوچک را محروم می‌نماید، به خلق پاره‌ای از نظامهای وابسته ، حاشیه‌ای ، عقب‌مانده ، سکونتگاه‌های غیرقانونی و مهاجر Marginal-Illegal دامن می‌زند.
(حاشیه‌نشینی 2، شیخاوندی، 1382: 122-121) ساکنینی که با پذیرش یا رد اهداف ساختار کلان شهری از راه مناسبات غیرتعریف شده و وسایل غیرقانونی درصدد کسب امتیازات محروم شدهاند.(ر.ک: نظریه مرتون، مناسبات اهداف- وسیله) این توزیع مناسبات و تسهیلات اثرات اقتصادی، اجتماعی و جنایی خواهد داشت.
در این پژوهش به ترسیم و بیان تحلیلی این ساختارها و اثرات آن در مناطق حاشیه‌ای و پیرامونی شهر ایلام پرداخته می‌شود .
طرح مسأله و بیان موضوع : طبق آمار ارائه شده در برنامه اسکان بشری سازمان ملل (2003) از هر سه نفر در جهان یک نفر در خلال 30 سال آینده، زندگی خود را در مناطق حاشیه شهرها و سکونتگاه‌های غیرقانونی طی می‌کند.(گاردین، 2003) در این گزارش آمده 940 میلیون نفر در جهان (6/1جمعیت دنیا) در مناطق غیربهداشتی، بدون سرپناه و بدور از خدمات عمومی- امنیتی، شهری زندگی می‌کنند؛ آفریقا با 20 درصد ، آمریکای لاتین با 14% و 550 میلیون نفر از جمعیت آسیا در مکانهایی زندگی می‌نمایند که در بیانیه سازمان مللUN,HSP مناطق حاشیه‌ای و غیر قابل پذیرش نامیده شدهاند.
کنیا- نایروبی منطقهای حاشیه با 600 هزار نفر بزرگترین مرکز حاشیه‌نشینی جهان با نام Kibera کامبوج، پنوم‌پن جمعیت 230 هزار نفر حاشیه‌نشینی مهاجر برزیل، ریودوژانیرو منطقه حاشیه‌ایFavelas پایه‌ریزی شده در 1950 با 700 نفر با رشد بسیار سریع سریلانکا،کلمبو مرکز قدیمی شهر با صدها هزار نفر مصر، قاهره مناطق حاشیه‌ای در نواحی بیابانی اطراف شهر که از سوی دولت به مراکز نظامی و تخلیه زباله‌ها انتقال یافت.
هند، بمبئی ده‌ها هزار حاشیه‌نشین کارگر در ایام فصل موسمی در مناطق dharavi و orangi جمعیت شهری کشورهای در حال توسعه در 20 سال آینده (2025) با رشد بسیار انبوه با 70 میلیون نفر در سال به 4/4 میلیارد نفر خواهد رسید.
در گزارش Habitate UN.
آمده در 30 سال آینده دو میلیارد نفر در سکونتگاه‌های غیرقانونی، ناسالم و شلوغ اطراف شهرها خواهند بود.
افریقا با بالاترین نرخ رشد 9/71 % ، اقیانوسیه 1/24%،آسیای مرکزی و جنوبی 58% ، شرق آسیا 31% غرب آسیا، 1/33%، آمریکای لاتین و حوزه کارائیب 9/31% ، آسیای جنوب شرقی 28% دارای جمعیت ساکن غیررسمی و ناسالم از نظر بهداشت و خدمات شهری هستند.
گام یازدهم در هدف هفتم برنامه جهانی توسعه هزاره سازمان ملل(MDP,UN) به اسکان 100 میلیون نفر در سکونتگاه‌های دارای امکانات بهداشتی و خدمات شهری اذعان دارد.(2005 اکتبر، UN.
Habitat).
مهمترین سؤال بعد از ارائه و دریافت این آمارهای شهرنشینی نزد پژوهشگران علم اجتماع این است که منبع اصلی این افزایش درصد عظیم جمعیت فضا های شهری و اطراف‌آن چیست؟
پیتر گیزوسکی و توماس هومر دیکسون در پژوهش شهرنشینی و خشونت بستر مهمی از این افزایش جمعیت را عامل مهاجرت روستائیان و مناطق فاقد امکانات رفاهی به شهر های بزرگ دارای توزیع بهینه تسهیلات و خدمات شهری می‌دانند(Cizewsky.Thomass,1996).
جمعیت شهری کشورهای در حال توسعه در 20 سال آینده (2025) با رشد بسیار انبوه با 70 میلیون نفر در سال به 4/4 میلیارد نفر خواهد رسید.
مهمترین سؤال بعد از ارائه و دریافت این آمارهای شهرنشینی نزد پژوهشگران علم اجتماع این است که منبع اصلی این افزایش درصد عظیم جمعیت فضاهای شهری و اطراف‌آن چیست؟
پیتر گیزوسکی و توماس هومر دیکسون در پژوهش شهرنشینی و خشونت بستر مهمی از این افزایش جمعیت را عامل مهاجرت روستائیان و مناطق فاقد امکانات رفاهی به شهرهای بزرگ دارای توزیع بهینه تسهیلات و خدمات شهری می‌دانند(Cizewsky.Thomass,1996).
جدول شماره 1: نرخ شهرنشینی برحسب مناطق جهان در حال توسعه Source: Gizewsky –Thomas, "urban growth and violence, 1996.on ILO 1995 درصد بسیاری از نرخ رشد شهرنشینی در جهان را مهاجرت مناطق روستایی به شهرها و کلان‌شهرها می‌دانند، پدیده‌ای که در کشورهای درحال توسعه بسیار شدید می‌باشد؛ چیزی که آمارها نشان می‌دهد: جدول 2: سهم مهاجرت در رشد شهرنشینی جهان در 95-1970 Source: Gizewsky –Thomas, 1995 دلایل اصیل مهاجرت در نقاط مختلف جهان در پیوستار مهاجرتی شهر- روستا متفاوت است، (جاذبه شهری یا دافعه روستاها) مثلاً برعکس مناطق آسیای غربی و آمریکای لاتین در نواحی آسیای جنوبی و آفریقا دافعه روستاها بزرگترین عامل مهاجرت بوده است.
با وجود این تمایزها در آینده(2015) سهم شهرنشینی و مهاجرت و سکونتگاه‌های غیررسمی همچنان روندی رو به رشد خواهد داشت.
(Ibid,1995) جدول3: جمعیت شهرنشینان تا سال 2015 Source: ibid, 1996 در کشور ایران نیز همراه با سایر کشورهای جهان در حال توسعه شاهد رشد و گسترش شهرنشینی و متعاقب آن اسکان غیررسمی بوده‌ایم.
نقش مهاجرت به ویژه جاذبه رو به رشد شهرهای کشور و تجمع تبعیض آمیز سرمایه در این فضاهای منطقه ای عامل مهمی در گسترش شهرنشینی در ایران بوده است.
جدول 4: رشد شهرنشینی ایران، استان ایلام، شهر ایلام طی روند 25 ساله % در این میان نقش مهاجران روستایی در مهاجرت به شهرهای بزرگ بیشتر بوده و در اکثر شهرها، مهاجرتها ساختی 70% با خاستگاه روستایی بدست آمده است.(زنجانی،1382: 233 به نقل از آقابخشی،1382ج2) بطوری که در این سالها سهم مهاجرت نیز همسو با دیگر کشور های در حال توسعه در ایران و ایلام از سهم رشد طبیعی جمعیت شهری بالاتر رفته است.
این پدیده انعکاسی گسترده داشته و در شهر ایلام و مناطق اطراف مشاهده میگردد.
جدول5: تراکم و جمعیت شهرنشینی در مناطق مورد مطالعه و منتخب، 1382 به گزارش سازمان بهزیستی کشور پیش بینی می‌شود تا پایان دهه 1380 جمعیتی 15 میلیونی از روستائیان کشور به شهرها مهاجرت نموده و این امر بیش از دهه‌های 60-50 به صورت یک مسأله اجتماعی در ایران خواهد بود.
(میری‌آشتیانی، 1382) مهاجرت و هجوم از مناطق روستایی به شهرها بیشتر از همه در کشور ایران بر اثر جاذبه شهری بوده است.
(Gizewsky,1995, on web:library.uttorento.ca) اختصاص درصد بالایی از درآمد و تسهیلات و خدمات بهینه انسانی در شهرها به ویژه در روند سی ساله 75-1345 نسبت به روستاها راهکار حل معضل عدم اشتغال، انبوهی و رشد جمعیت روستاها در ساخت مهاجرت به شهر جلوه نموده است؛ بطوریکه 5/48 درصد از جمعیت شهرنشین استان ایلام در شهر ایلام ساکنند.
این حجم بالای جمعیت در مقایسه با وجود 14 شهر در این استان نشانگر هجوم انبوهه عظیمی از جمعیت استان به این شهر است.
شهر ایلام در مقایسه با سایر شهرهای استان یک استثناء شهرنشینی و همانند یک ابرشهر در مقیاس بسیار کوچک است.
با توجه به آمارهای ارائه شده در جدول بالا ملاحظه می‌شود که توزیعی ناعادلانه از ثروت بین نقاط شهری در روندی چند ساله با مناطق روستایی ایجاد شده است.
اختصاص حجم بیشتری از تسهیلات و خدمات بهینه انسانی در شهرهای کشور و استان ایلام زمینه‌ساز مهاجرت گسترده‌تر روستائیان بوده به صورتی که نسبت درآمدهای شهری به روستاها حدود 6 به یک بوده است.
(میری آشتیانی، 1382: 147) که در استان ایلام به حدود 6 به سه می رسد.
شکاف درآمدی میان نقاط شهری و روستایی در سال 1380 حدود 16 برابر می‌باشد و از نظر امکانات رفاهی- عمومی 98% از روستاها فاقد گاز لولهکشی، 20% آب شرب لولهکشی و 95% از وسیله نقلیه موتوری محروم بوده‌اند.
از لحاظ آموزشی اختلاف روستاها و شهرها شدید است یک میلیون و 700 هزار نفر از دختران روستا از تحصیل بازمانده‌اند .(همان منبع: 152-147(مهمترین اثر و بدترین پیامد ناگوار این مهاجرت عظیم به شهرها، شکل‌گیری و پیدایش بحران حاشیه‌نشینی است.
مطالعات نشان می‌دهد که حدود 80 درصد حاشیه‌نشینان شهرها را مهاجران روستایی تشکیل می‌دهند.(همان منبع، ص 150) مسلم است که انگیزه اصلی این حاشیه نشینان از اقامت و مهاجرت دستیابی به اشتغال و استفاده از فرصت‌های شغلی بهتر شهرها می‌باشد.
در تحقیق نعمت‌الله تقوی در مهاجرتهای روستا- شهری آمده که 55% از مهاجران روستایی علل مهاجرت را کار و دستیابی به شغل بهتر ذکر کردهاند.(تقوی، 1371 :44 به نقل از میری آشتیانی، 1382: 153) پدیده حاشیه‌نشینی در شهر ایلام به صورت یک مسأله حاد اجتماعی جلوه‌گر شده است.
مناطق و فضای کالبدی اطراف شهر به صورت نواحی جرم‌خیز جلوه‌گر شده است، به طوری که شاهد توزیع نامناسب و نابرابری از شاخصهای توسعه انسانی HDI مصوب سازمان ملل هستیم.
پدیده‌ای که زمینه ایجاد پیوند و همزیستی بین جرم و حاشیه نشینی شده است بطور نمونه نتایج پژوهش براتوند و اسدالهی (1384) در مورد حاشیه‌نشینی سید خلف اهواز نشان داد؛ توزیع نسبی جرایم در این منطقه 1923 مجرم در یکصدهزار نفر می‌باشد که توزیعی آسیب‌زا و بحرانی را نشان می‌دهد، در حالی که این توزیع در منطقه مرفه نشین کیانپارس 101 به صد هزار نفر بوده است.(آقابخشی،1384: 12 ( اهداف پژوهش این پژوهش اهدافی چند را پی می‌گیرد و سعی در تحقق آنها می‌رود: : 1- توصیفی آماری از ساخت مهاجرت یعنی خاستگاه اولیه، زمان مهاجرت و علت اصلی آن در مورد مناطق حاشیه نشین ترسیم گردد.
2- توصیفی آماری- اکتشافی از سطح سواد سرپرست و اعضاء خانواده، اشتغال و بیکاری و بعد خانوار و ازدواج حاشیه‌نشینان ارائه گردد.
3- بافت ساختمان سازی خاص حاشیه‌نشینان، خدمات شهری دریافتی، موقعیت مکانی- منطقهای فضاهای حاشیه‌نشین‌ها بررسی و تحلیل شود .
سؤالات تحقیق این تحقیق سعی در پاسخگویی به سؤالات زیر دارد: 1- ساختار مهاجرت مناطق حاشیه‌نشین ایلام و علت حاشیه نشینی آنها چیست؟
2- توصیف مفهومی آموزش، سواد، بعد خانوار و میانگین سنی حاشیه‌نشینان چگونه است؟
3- ساخت شاخصهای اقتصادی، بهداشتی و خدمات شهری و بافت معماری ساختمان مناطق حاشیه‌نشینی به چه صورتی می‌باشد و آیا نسبت به متوسط جامعه ایرانی، استان ایلام و شهر ایلام بهینه و هم عرض است؟
4- ساخت جمعیتی خانواده چگونه است و آیا با متوسط جامعه شهری ایران و ایلام متفاوت است؟
تعریف مفاهیم پژوهشگران و متخصصان تعاریف نظری عملیاتی بسیاری را برای حاشیه‌نشینی ذکر کردهاند و برای آن معادلهای فارسی زاغه‌نشینی، کپرنشینی، اسکان غیررسمی- غیرقانونی، کانونهای زیستی خودانگیخته (حبیبی،1380 :37 به نقل از حاتمی‌نژاد 1382: 149)، آلونک نشینی، زورآباد، حلبی‌آباد، حصیرآباد برای واژه‌های تخصصی:Slum, shanti town, Illegal-squotter settlements, Bidonville, Marginal ,Ghetto ذکر کردهاند.
هر یک از مفاهیم فوق دارای بار معنایی و مفهومی خاصی مستتر در دیدگاهی دارد که آن واژه را به کار می‌برد.
در این پژوهش معادل حاشیه‌نشینی مفید و کاربری می یابد در تعریف آن آورده‌اند: « حاشیه‌نشینی در تقابل کشورهای پیشرفته و توسعه یابنده و به علت بروز نابرابری و تبعیضات اقتصادی- اجتماعی در اطراف شهرهای کلان شکل می‌گیرد» (سمینار حاشیه‌نشینی ج 2 مقدمه، 1382( « نوعی توسعه شهری بدون برنامه‌ریزی و کنترل و بدون رعایت مقررات شهرسازی توسط توده مردم»(همان منبع( ( «مناطق پیرامون شهرهای بزرگ که به