تک یاختگان گروهی از موجودات زنده یوکاریوت هستند که پیکرشان تنها از یک یاخته تشکیل شده است و فعالیتهای زیستی مختلف این موجودات توسط بخشهای اختصاص یافته‌ای از پروتوپلاسم به نام اندامهای یاخته‌ای انجام می‌شود این بخشها مشابه اندامهای موجودات پر‌یاخته‌ای عمل می‌کنند.
از این رو یک تک‌یاخته‌ای ، برخلاف یاخته‌های پریاختگان که وابسته به یاخته‌های دیگرند، موجود کامل و مستقلی است که تمام فعالیتهای زیستی یک پر‌یاخته‌ای را نظیر حرکت ، شکار طعمه ، گوارش ، تکثیر و غیره انجام می‌دهد.
مشخصات تک یاخته‌ها اندازه بطور کلی ، تک‌یاختگان بسیار ریز و میکروسکوپی هستند اکثرا بطور منفرد و گاهی بصورت کلنی دیده می‌شوند.
اندامهای حرکتی از مهمترین خصوصیات تک‌یاختگان داشتن اندامک های حرکتی ، مانند پاهای کاذب ، تاژکها و مژکها است و تقسیم آنها به چهار رده اصلی تاژکداران ، مژکداران ، ((ریشه‌پایان)) و اسپورداران بیشتر بر اساس همین زواید حرکتی آنهاست پاهای کاذب ، زواید سیتوپلاسمی موقتی هستند که در برخی از تک‌یاختگان فاقد پوشش سخت شکل می‌گیرند و حرکتی به نام آمیبی را در آنها باعث می‌شوند این نوع حرکت در گروهی از ریشه‌پایان ، مانند آمیب‌ها و بعضی از یاخته‌های جانوری نظیر گویچه‌های سفید خون ، یاخته‌های جنسی ، یاخته‌های کشت بافت و در برخی از قارچها دیده می‌شود.
تاژکها و مژکها ، که زواید دایمی حرکتی تک‌‌یاختگان‌اند، ساختاری کاملا مشابه دارند و از تعدادی میکروتوبول با نظمی خاص تشکیل یافته‌اند.
تفاوت تاژکها و مژکها در طول و تعداد آنهاست.
اگر طولشان کم تعدادشان زیاد باشد مژک و چنانچه دراز و به تعداد محدود باشند تاژک خوانده می‌شوند.
حرکت تاژکها به صورت موجی و از راس به طرف قاعده تاژک و یا برعکس است در حالیکه حرکت مژکها به صورت پارویی است.
انجام حرکات آمیبی و تاژکی و مژکی ، بستگی به حضور ATP و یون کلسیم با غلظت مناسب در مورد حرکت آمیبی در محیط دارد.
واکوئلهای دفعی و گوارشی بسیاری از تک‌یاختگان دارای حفره‌ا‌ی جهت دفع آب و بعضی مواد زاید هستند به نام واکوئل دفعی یا انقباضی که به تناوب منقبض شده و محتویات آبگون خود را به بیرون می‌ریزد.
در مژکداران خروج محتویات این واکوئل از سوراخ خاص موجود در پلیکل صورت می‌گیرد.
واکوئلهای انقباضی معمولا تک‌یاختگان آب شیرین که سیتوپلاسم آنها نسبت به محیط آبی اطراف هیپرتونیک است دیده می‌شوند و در بعضی از گونه‌های دریایی نیز دیده شده‌اند.
در تک‌یاختگانی که تغذیه جانوری دارند حفرات یا واکوئلهایی دیده می‌شوند به نام واکوئل های گوارشی یا غذایی که ذرات غذایی در آنها معلق‌اند.
این واکوئلها همراه با جریان سیتوپلاسمی یا سیلکوز در داخل سیتوپلاسم جابجا می‌شوند.
در اکثر مژکداران هولوزوئیک ، واکوئلهای گوارشی در انتهای کانال یا معبری به نام حلق یاخته‌ای قرار دارند.
قبل از حلق ، دهان یاخته‌ای وجود دارد که در مژکداران عالی فضایی به نام فضای پیش دهانی قبل از آن دیده می‌شود.
ضربان مژه‌های موجود در این فضای پیش دهانی موجب جریان یافتن آب همراه با ذرات غذایی به داخل دهان ، حلق یاخته‌ای و سپس واکوئلهای گوارشی می‌شود.
هسته در تک‌یاختگان بسیار متنوع‌اند، هسته به شکلها و اندازه‌ها و با ساختارهای مختلف دیده می‌شود.
بیشتر تک‌یاختگان یک هسته دارند در حالی که بعضی از آنها ممکن است در تمام یا بخشی از زندگی خود بیش از یک هسته داشته باشند.
در مژکداران دو نوع هسته وجود دارد: یکی هسته بزرگ (پلی‌پلوئیدی) به تعداد یک عدد و به شکلهای مختلف و دیگری هسته کوچک (دیپلوئیدی و در ارتباط با فعالیتهای تولید مثلی) که تعداد آن در یک یاخته ممکن است از یک تا 80 عدد تغییر کند.
سیتوپلاسم سیتوپلاسم در اکثر تک‌یاختگان به دو بخش بیرونی (اکتودرم) و درونی (آندوپلاسم) متمایز می‌شود.
اکتوپلاسم در ریشه‌پایان شفاف ، یکنواخت ، بدون دانه و ژله مانند است در حالی که آندوپلاسم دانه‌دار و آبگون است.تغییر حالت ژله‌ای اکتوپلاسم به حالت آبگونه‌ای آندوپلاسم و بالعکس در ایجاد پاهای کاذب برای برای حرکت آمیبی موثر است در مژکداران ، اکتوپلاسم بخش دایمی و مشخص و حاوی اندامکهای گوناگون است.
تک‌یاختگان گیاهی تک‌یاختگان گیاهی به فراوانی تک‌یاختگان جانوری نیستند و اختصاصات بارز و متنوع آنها را ندارند.
ویژگی مهمی که فقط در تک‌یاختگان گیاهی (تاژکداران گیاهی) دیده می‌شود وجود یک یا چند اندامک محتوی کلروفیل و کاروتنوئید به نام کروماتوفور است این اندامکها در تغذیه هولوفیتیک دخالت دارند و به همین دلیل تاژکداران گیاهی را جز جلبکهای سبز به شمار می‌آورند.
تک‌یاختگان حاوی کروماتورفور معمولا دارای یک لکه چشمی یا استیگما هستند که بخشی فنجانی شکل و حاوی رنگیزه‌های کاروتنوئید است و به رنگهای سرخ و قهوه‌ای دیده می‌شود.
لکه چشمی ، بلکه غالبا در بخش پیشین جسم یاخته و در زیر تاژک قرار دارد به عنوان اندامک حساس به نور و در بعضی از تاژکداران به عنوان مشخص کننده جهت حرکت عمل می‌کند.
از میان تک‌یاختگان گیاهی دیاتوم‌ها و مخمرها در آبها و محیط اطراف ما فراوانترند و مشاهده آنها نیز آسانتر است دیاتوم‌ها از جلبکهای سبز- زرد هستند که بسیاری ازآنها تک‌یاخته‌اند و مخمرها از قارچهای تک‌یاخته‌ای محسوب می‌شوند که به اشکال مختلف در مواد غذایی مانند خمیر نان ، ماست سرکه و غیره دیده می‌شوند.
تک یاختگان جانوری تاژکداران ابتدایی‌ترین اعضای این گروه تاژکداران جانوری هستند که معمولا زندگی آزاد داشته و هولوتروف هستند و به جلبکهای تاژکدار بی‌رنگ شباهتی بسیار دارند.
تاژک این قبیل پروتوزوئرها جریانی در آب پدید می‌آورد که غذا را به سوی سلول می‌راند.
تاژکداران جانورانی ابتدایی و آزاد و بدون تردید خاستگاه بسیاری از صورتهای دارای زندگی همزیستی امروزی هستند.
مثلا گونه‌های مختلف تریپونوزوما به صورت انگل در سلولهای خون و لنف مهره‌داران مختلف به سر می‌برند.
ترکونمفا همزیست دیگری است که چوب را در لوله گوارش موریانه هضم می‌کند.
آمیبیها آمیبیها توسط پاهای کاذب حرکت و تغذیه می‌کنند.
هلیوزوآها که بیشتر ساکن آب شیرین هستند انواعی هستند که در آنها پاهای کاذب متعدد و دائمی همانند اشعه خورشید از اطراف سلول خارج می‌شوند.
شعاعیان پلانکتونی نیز ظاهر مشابه دارند.
در گروه دیگری از آمیبیها پاهای کاذب از درون حمایت نمی‌شوند بنابراین آزادانه جریان می‌یابند و تغییر شکل می‌دهند.
معروف‌ترین نمونه این گروه آمیب معمولی است که آمیبا پروتئوس است.
یکی از وابستگان نزدیک و انگل این گروه آنتامبا هیستولیتیکا است که مولد اسهال خونی در انسان می‌باشد.
هاگداران هاگداران انگل چرخه زندگی پیچیده‌ای دارند.
این چرخه شامل مراحل تشکیل هاگ است.
یک هاگدار تک سلولی می‌تواند تقسیم چند تایی بیابد و بطور همزمان تعدادی سلول کوچکتر حاصل آورد.
هر کدام از سلولهای حاصل هاگی است که یک هسته دارد که و پس از آنکه چنین سلولی به عنوان انگل بالغ در بدن یک میزبات مستقر شد، چند هسته‌ای می‌شود و خود را برای انجام تقسیم چند تایی دیگری آماده می‌سازد.
پلاسمودیوم معروف‌ترین هاگداران است و گونه‌های مختلف آن در پستانداران و پرندگان ایجاد بیماری مالاریا می‌کنند.
هاگداران انگل چرخه زندگی پیچیده‌ای دارند.
مژکداران مژکداران پیچیده‌ترین و ظریف‌ترین و در عین حال صاحب گوناگون‌ترین سلولهای تخصص یافته در میان اقسام سلولهای شناخته شده‌اند.
این جانداران توسط مژکهایی حرکت و تغذیه می‌کنند که در بیشتر موارد روی ردیفهای منظم واقعند.
بیشتر مژکداران از قبیل پارامسی دارای حلقی همیشگی هستند.
مژکداران چند هسته‌ای هستند.
تعداد قابل توجهی از مژکداران زندگی همزیستی دارند و بیشتر اقسام آزاد متحرک می‌باشند.
چند گروه ثابت هم در میان آنها وجود دارد که ورتیسل از آن جمله است.
هاگداران (Sporozoans)این آغازیان انگل و فاقد وسیله‌ی حرکتی‌اند.
این جانداران همان‌طور که از نامشان پیداست همگی هاگ تولید می‌کنند.
چرخه‌ی زندگی هاگداران پیچیده است که در آن هر دو نوع تولید مثل جنسی و غیر جنسی وجود دارد.
در تولید مثل جنسی گامت‌ها ساخته می‌شوند.
گامت نر تاژکدار و از گامت ماده کوچکتر است.
تخم حاصل از لقاح گامت‌ها دیواره‌ی ضخیمی دارد که آن را نسبت به خشکی و شرایط نامساعد محیط مقاوم می‌کند.
پشه‌ها از عوامل انتقال هاگداران از میزبانی به میزبان دیگر هستند؛ هم‌چنین آب یا غذای آلوده به مدفوع دارای این آغازیان راه دیگر ابتلا به بیماریهای مربوط به هاگداران است.
کپک‌های آبی (Water molds)این جانداران معمولا در آب زندگی می‌کنند.
انگل ماهی‌ها و تجزیه‌کننده‌ی بقایای آنها هستند.
برخلاف نامی که دارند، بعضی از این کپک‌ها در خشکی زندگی می‌کنند و انگل حشرات و گیاهان‌اند (عامل قحطی سیب‌زمینی در دهه‌ی 1840 در ایرلند، نوعی کپک آبی بود).
بیشتر کپک‌های آبی کودرست (ساپروفیت) هستند و روی بقایای جانداران زندگی می‌کنند.
کپک‌های آبی دیواره‌ی سلولی سلولزی دارند.
کپک‌های آبی هنگام تولید مثل غیر جنسی هاگ‌های تاژکدار دیپلوئید تولید می‌کنند.
هنگام تولید مثل جنسی با تقسیم میوزگامت و در نهایت سلول تخم تولید می‌کنند.
آغازیانکپک‌های مخاطی پلاسمودیومی (Plasmodial slime molds)کپک مخاطی پلاسمودیومی، توده‌ای سیتوپلاسمی است که تعداد زیادی هسته‌ی دیپلوئید دارد.
این کپک‌ها معمولا روی مواد گیاهی در جنگل‌ها و یا مزارع زندگی می‌کنند و از باکتری‌ها و مواد آلی تغذیه می‌کنند.
اگر شرایط رشد فراهم نباشد - مثلا خشکی - تعدادی بخشهای ساقه مانند روی پلاسمودیوم تشکیل می‌شود که در نوک آنها هاگدان‌ها تشکیل می‌شوند.
درون هر هاگدان تعدادی هاگ هاپلوئید تشکیل می‌شود.
هاگ‌ها قابلیت بقا در شرایط نامساعد را دارند.
هاگ‌ها در شرایط مساعد می‌رویند و به سلولهای هاپلوئید تاژکدار و یا آمیبی‌شکل تبدیل می‌شوند.
ترکیب دو سلول هاپلوئید، سلول تخم دیپلوئید را به‌وجود می‌آورد که از رشد آن پلاسمودیوم چند هسته‌ای دیگری تشکیل می‌شود.
آغازیانکپک‌های مخاطی سلولی (Cellular slime molds)این آغازیان تا حدی شبیه آمیب هستند و در خاک‌های مرطوب زندگی و از باکتری‌ها و مخمرها تغذیه می‌کنند.
تنش‌های محیطی و نامساعد شدن شرایط زیست سبب می‌شود تا سلول‌ها دور هم جمع شوند و یک کلنی سلولی تشکیل شود.
هر کلنی یک پایه و ساقه‌ای با بخشی متورم در انتها دارد.
در این بخش متورم هاگ‌ها ساخته می‌شوند.
هاگ‌ها در محیط پراکنده می‌شوند و در شرایط مساعد به یک کپک هاپلوئید جدید نمو می‌یابند.
در واقع این روش تکثیر غیر جنسی است.
چرخه‌ی تولید مثل جنسی این جاندار در رطوبت فراوان محیط دیده می‌شود.
: آغازیانآغازیان کپک مانند (Protistan molds)تا مدت‌ها این آغازیان را جزو قارچها می‌دانستند؛ اما با پی‌بردن به اختلاف‌های بین این جانداران و قارچها، این رده‌بندی کنار گذاشته شد.
دیواره‌ی سلولی در آغازیان کپک مانند دارای دیواره، سلولزی است؛ برخلاف قارچها که دیواره‌ی سلولی کیتینی دارند.
آغازیان کپک مانند شامل سه گروه کپک‌های آبی، کپک‌های مخاطی سلولی و کپک‌های مخاطی پلاسمودیومی هستند.
بعضی از این آغازیان شبیه آمیب‌ها هستند و با انجام فاگوسیتوز (phagocytosis) غذای خود را به‌دست می‌آورند.
مژکداران (Cilniates)مژکداران آغازیانی هستند که با استفاده از مژک حرکت می‌کنند و مژکها دارای ضربان هماهنگی هستند.
مژکداران دیواره‌ی سخت اما انعطاف‌پذیری دارند که امکان عبور آنها را از موانع فراهم می‌کند.
دو نوع واکوئل غذایی و ضربان‌دار در این سلول‌ها وجود دارد.
واکوئل غذایی برای گوارش غذا و واکوئل ضربان‌دار برای تنظیم آب سلول است.
بیشتر مژکداران دو هسته دارند.
هسته‌ی بزرگ که وظیفه‌ی آن تنظیم متابولیسم سلول است و هسته‌ی کوچک که در فرایند تولید مثل نقش دارد.
روش معمول تولید مثل در این آغازیان تولید مثل غیر جنسی از طریق تقسیم میتوز است.
تولید مثل جنسی بعد از چندین بار تولید مثل غیر جنسی انجام می‌شود.
تولید مثل جنسی مژکداران از طریق هم‌جوشی انجام می‌شود.
آغازیاناوگلناها (Euglenoids)گونه‌های این شاخه در آبهای شیرین زندگی می‌کنند.
حدود یک سوم از گونه‌های شناخته شده‌ی اوگلناها کلروپلاست دارند و فتوسنتز می‌کنند.
بقیه‌ی گونه‌ها کلروپلاست ندارند و هتروتروف‌اند.
هم‌چنین گونه‌های فتوسنتزکننده نیز درصورتی که شرایط نوری مناسبی نباشد، به‌صورت هتروتروف زندگی می‌کنند.
اوگلناها دو تاژک دارند.
یک تاژک بلند و یک تاژک کوتاه است.
درکنار تاژک بلند، اندام حساس به نور به‌نام لکه‌ی چشمی قرار دارد.
این اندام در جهت‌گیری اوگلنا به‌سوی نور کمک می‌کند.
تولید مثل اوگلناها با تقسیم میتوز انجام می‌شود.
آغازیانتاژکداران جانور مانند (Zoomastigotes)تعداد تاژک در این گروه از تاژکداران از یک تا هزاران تاژک در گونه‌های متفاوت است.
نوع تولید مثل بیشتر این جانداران غیر جنسی است؛ اما تعداد کمی از گونه‌های تاژکداران جانور مانند تولید مثل جنسی دارند.
بعضی از آنها به‌صورت همزیست درون لوله‌ی گوارش موریانه‌ها زندگی می‌کنند.
این‌گونه‌ها آنزیم لازم برای هضم چوب را در لوله‌ی گوارش موریانه تولید می‌کنند.
بعضی از گونه‌های تاژکداران چرخان زندگی انگلی دارند.
آغازیانتاژکداران چرخان (Dinoflagellates)بیشتر آنها در دریاها و بعضی از آنها در آبهای شیرین زندگی می‌کنند و در واقع از پلانکتون‌ها (جانداران ریز شناور در آب) هستند.
پوشش حفاظتی سلولزی آنها که با سیلیس پوشیده شده است، شکلهای خاصی به آنها می‌دهند.
تاژکداران چرخان معمولا دو تاژک دارند.
یکی از تاژکها در شیار طولی و تاژک دیگر در شیار عرضی قرار دارد و دورتادور سلول را احاطه می‌کند.
انتهای تاژکی که در شیار طولی قرار دارد آزاد است و مانند یک سکان عمل می‌کند.
تاژک عرضی به چرخش سلول هنگام حرکت به جلو کمک می‌کند.
تاژکداران چرخان تولید مثل غیر جنسی دارند.
آنها با تقسیم میتوز تکثیر می‌شوند.
آغازیانتاژکداران (Flagellate)تاژکداران چرخان، تاژکداران جانور مانند و اوگلناها سه گروه عمده‌ی تاژکداران‌اند.
همه‌ی آنها تاژک دارند و تک سلولی هستند.
اوگلناها و تاژکداران جانور مانند دیواره‌ی سلولی ندارند.
در عوض دارای یک غشای سلولی انعطاف‌پذیر با لایه‌هایی از پروتئین در سمت داخل و سطح دانه‌دار هستند.
تاژکداران چرخان نیز دیواره‌ی سلولی ندارند؛ اما در بیشتر گونه‌ها در سمت داخل غشای پلاسمایی صفحه‌های سلولزی وجود دارد.
(نمونه‌هایی از تاژکداران) آغازیانجلبک‌های قهوه‌ای (Brown algae)حدوداً 1500 گونه جلبک قهوه‌ای وجود دارد که بیشتر آنها در دریاها زندگی