-2- بررسی پیشینه پژوهش : 1-1-2- تاریخچه سفر و جهانگردی در جهان تاریخچه جهانگردی و تفسیرهای جامعه شناسی در مورد تغییر نیازهای مسافران در دوره های مختلف یکی از مطمئن ترین منابع شناخت انگیزه های مسافرت در اعصار گوناگون است.
به منظور درک محیط نوین جهانگردی و درک مسئله ها و چالش هایی که پیش روی دست اندرکاران این صنعت قرار دارد مروری گذار بر روند تاریخی این صنعت از اهمیت خاصی برخوردار است .
عهد باستان : مردم متعلق به تمدنهای ماقبل تاریخ با این انگیزه مسافرت میکردند که بتوانند غذا به دست آورنده ، از خطر دوری جویند یا به مناطقی که دارای آب و هوای مساعدتری نقل مکان کنند .
با افزایش مهارت و کسب فنون ، نیاز انسان به زندگی بدوی و خانه بدوشی کاهش یافت و در دوره های بعد انسان با انگیزه تجارت و تهاتر کالا مسافرت میکرد .
درحالیکه امپراتوری های عهدباستان در قاره های آفریقا ، آسیا و خاورمیانه رشد میکردند ، ساختار زیربنایی ایجاب میکرد که جاده سازی شود و راههای آبی بوجود آید و برای ساده تر شدن مسافرت و سایل نقلیه تهیه گردد.
آغاز مسافرت های رسمی و دولت خود نتیجه مستقیم اقدامات حکام مناطق مختلف بود که نمایندگان خود را به مکانهای دوردست اعزام مینمودند تا جنگلهای قبیله ای را اداره کنند و از شهروندان مالیات بگیرند .
در دوره های حکومت خانواده های سلطنتی در مصر مسافرت بیشتر با قصد تجارت و تفریح انجام میگرفت و اینگونه مسافرت ها رونق زیادی یافت .
در آن زمان دولتها اقدام به جاده سازی کردند و در نقاط مختلف علامتهایی نصب گردید که نشان دهنده فاصله نقاط بود .
یونانیان باستان در امر پیشبرد و توسعه مسافرت و جهانگردی در دو زمینه خاص فعالیتهای چشمگیری کردند .
نخست با ضرب سکه و جایگزین کردن آن به جای کالا مشکل مسافران را در امر حمل کالا برای انجام معاملات حل کردند و دوم زبان یونانی در سراسر حوزه مدیترانه رواج یافت و ارتباطات به صورت راحت تری برقرار میشود .
فردی به نام پوسانیاس که اهل یونان بود درسال 170 میلادی کتابی به نام راهنمای یونان منتشرکرد که این کتاب مشتمل بر 10 جلد بود و مسافران را راهنمایی میکرد .
امپراطور روم زمانی که به اوج خود رسید مقامات دولتی و طبقه حاکم روزهای صلح و آرامش را در تفریح بسر میبردند و کسانی که از امپراطوری روم باستان به خارج میرفتند به خرید کالا علاقه نشان میدادند.
مسئله پنهان کردن کالاهای گمرکی در آن زمان رواج یافت زیرا 25% واردات به عنوان عوارض گمرکی ضبط میگردید .
تمدنهای آسیایی هم تاریخ بلند بالایی از سیاحت دارند که نمونه های بارز آن وجود تفریحگاههایی در مناطق خوش آب و هوای چین و ژاپن در مناطق تابستانی میباشد .
قرون وسطی : سده پنجم تا چهاردهم میلادی را قرون وسطی مینامند .
در این دوره مسافرت و تجارت رونق خود را از دست داد زیرا جاده ها تقریبا از بین رفته و شرایط مسافرت بسیار مشکل و حتی خطرناک شده بودم .
در سده چهاردهم مسافرت به قصد زیارت به صورت یک پدیده انبوه درآمده بود و مسیحیان به بیت المقدس و روم مسافرت میکردند.
مسئول کاروان در ازای مبلغ مشخصی که دریافت میکرد همه هزینه های مربطو به رفت و برگشت را میپرداخت : کارت عبور ، غذا ، خوابگاه و استراحتگاه حیوان .
برای حمل مسافران و رهایی از دیوان سالاری این اشخاص رشوه پرداخت میکردند .
از مشهورترین جهانگردان میتوان به مارکوپولو و سرجان مندویل اشاره کرد.(1) رنسانس : از سده چهارده تا هفده بیشتر مسافرتها با هدف کسب دانش و تجربه آموزی انجام میشد .
اروپاییان در قرن 15 و 16 میلادی به اکتشاف دریایی مهمی دست یافتند و پس از عبور از مغرب و جنوب آفریقا سرانجام به جنوب شرقی آسیا راه یافتند .
در انگلستان ملکه الیزابت اول برای تربیت نمایندگان خارجی برای گروهی از اشراف گذرنامه صادر میگرد و این افراد برای کسب دانش و تجربه های جدید معمولا به چین مسافرت میکردند .
نجبا و اشراف زادگان فرانسوی نیز برای تکمیل تحصیلات و کسب تجربه اقدم به مسافرت میکردند و آنها را توریست میخواندند .(2) انقلاب صنعتی : انقلاب صنعتی که از سال 1750 تا 1850 ادامه یافت پایه و اساس گردش های دسته جمعی را بوجود آورد .
در این دوره کارگران ساده کشاورزی که در مناطق روستایی وجود داشتند رهسپار شهرها و کارخانه های تولیدی شدند وهمین مسئله باعث تغییرات ژرف اقتصادی و اجتماعی شد .
بروز انقلاب در امرحمل ونقل ابتدا در راههای آهن و کشتی های نجار اتفاق افتاد وسپس با ساخت اتومبیل ادامه یافت و در نهایت باعث استفاده جهانگردان از هواپیما و مسافرت بقاط دوردست دنیا شد .
این تحولات منجر به پیدایش اولین تشکیلات سازمان یافته جهانگردی شد .
تدوین قوانین و مقررات در زمینه حق مرخصی برای کارمندان و از طرف دیگر بالارفتن سطح زندگی مردم وعلاقه مندی به بهبود وضع زندگی و کنجکاوی نسبت به وضع زندگی و پیشرفت سایر ملل کممک شایانی به توسعه جهانگردی نمود[1].
جهانگردی انبوه پیامد منطقی تغییرات کلیدی اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و تکنولوژیکی پس از جنگ جهانی دوم بود .
مسافرت باجت در سال 1958 نقطه عطف سفرهای انبوه به شمار میرود .
جهانگردی انبوه تا اواسط سالهای 1970 موضوع روز بود و از آن پس به تدریج جهانگردی نوین جایگزین آن شد .
باید اذعان کرد که جهانگردی انبوه یکباره ناپدید نمیشود و یا جهانگردی نوین کاملا جایگزین نمیشود ، معهذا نرخ رشد جهانگردی نوین از این زمان از جهانگردی قدیم پیشی میگیرد .[2] 2-1-2- تاریخچه سفر و جهانگردی در ایران : سفر و جهانگردی در ایران باستان : هرچند که گذشت زمان و هجوم اقوام بیگانه به ایران موجب از بین رفتن منابع غنی تمدن کهن پارسی گردیده لیکن از لابلای اوراق به جا مانده و گفته های اقوام همسایه اینطور استنباط میشود که ایرانیان مردمانی بوده اند شادزیست ، آزاده ، متمدن و اهل دانش اندوزی و تبادل فرهنگی در دوران ایران باستان اندیشه های ایرانی در سراسرگیتی پراکنده بود و این عامل خود نشانی از سیروسفر دارد .
در اوستا کتاب دینی ایرانیان باستان ، ننواختن و موجبات آسایش فراهم نکردن برای مسافران جزو گناهان کبیره به شمار می آمده است .
آیینها و آدابی که از ایرانیان باستان به جا مانده نیز نمایشگر آن است که این قوم مردمانی اهل سیروسفر و گشت و گذار بوده اند که آیین سیزده نوروز از آن جمله است .[3] سفر وجهانگردی در دوران هخامنشی : پس از انقراض دولت ما دو برقراری حکومت هخامنشی تشکیلاتی برای امر سفر فراهم شد که میتوان به موارد زیر اشاره کرد : 1- ایجاد پل برروی رودخانه ها برای اولین بار به دستور کوروش .
2-ساختن بناهای عال المنفعه مانند کاروانسرا ، راهنمایی ، آب انبار و … 3- احداث شاه راهها توسط داریوش .
4- تأسیس «دیوان برید» که وظیفه آن نگهداری شاه راهها و چاپارخانه درمیان راهها و گماردن مأموران ویژه در مسیر راهها بود.
سفر وجهانگردی در دوران اسکندر : غلبه اسکندر درسال 331 پیش از میلاد بر ایران به کلی احوال فرهنگ و تمدن ایران را دگرگون ساخت و تمدن و زبان یونانی در ایران وسعت گرفت و به دنبال آن ورود خارجیان به ایران سرعت بیشتری یافت .
از کارهای اسکندر در این دوره میتوان احداث هفتاد شهر در سرزمینهای مفتوح ایران و افزایش سرعت ارتباطات و حمل و نقل از طریق وسیع تر کردن جاده ها نام برد .
سفر و جهانگردی در دوره اشکانی و ساسانی : 250 سال پیش از میلاد دولت اشکانی بنیان گذاشته شد .
پادشاهان اشکانی به تناسب تغییر فصل در شهرهای مختلف ایران گردش میکردند وبرای بهبود وضع راهها اهتمام فراوان داشتند از جمله تسهیلات سفر در این دوره میتوان به موارد زیر اشاره کرد : 1- احداث راه ابریشم که از مهمترین شاهراههای بازرگانی دنیای قدیم است .
2- اخذ عوارض از کالاهای مختلف .
3- امنیت جاده ها و تأمین آسایش کاروانهای تجاری و نظارت در کارهای تجاری و اقتصادی .
4- تدوین و نثبیت جزئیات مربوط به مسیرهای مسافرتی ازنظر جغرافیایی ، اقتصادی و … سفر و جهانگردی در دوران اسلامی : بعد از غلبه اعراب ، تجارت رونق خود را از دست داد و به دلیل اغتشاشات داخلی فرصت آبادانی و راهسازی نبود ولی بعدز از طی بحرانها آل بویه ، آل زیاد و غزنویان به مرمت جاده ها و احداث و تعمیرکاروانسراهه همت گماشتند بطوریکه در آن زمان سیروسیاحت در سرزمینهای اسلامی و به خصوص ایران بسیار آسان بود و نظیر آن در آن زمان درهیچ جای دیگر دنیا مسیر نبود .
سفر و جهانگردی در دوران مغول : درسال 616 هجری قمری قوم مغول به ایران یورش آورد و شهرهای آباد ایران از بین رفت .
مغولها در حملات و تعقیب فتوحات خود به اروپای شرقی هم یورش بردند .
این دوره را باید نقطه عطقی در روابط شرق و غرب به حساب آورد که باعث شد قطب تمدن دنیا پس از دوران طولانی به غرب متصل شود .
سفر و جهانگردی در دوران صفوی : عصر صفوی دوران طلایی جهانگردی در ایران بود .
در این دوره انگلیسیها درصدد برآمدند که با ایران روابط تجاری برقرارکنند .
امنیت راههای ارتباطی و تأسیسات اقامتی متعدد و مناسب از جمله دلایلی بود ه باعث شد شمار زیادی از افراد به ایران سفر کنند .[4] سفر و جهانگردی پس از صفویه : در دوره قاجار روابط سیاسی گسترش یافت و از طرفی راهها و جاده های بسیاری احداث شد و عصر اتومبیل آغاز گشت که با ورود آن به ایران سیروسیاحت افزایش یافت .
به دنبال آن خطوط راه آهن و هوایی در ایران احداث شد که در بهبود وپیشرفت اقتصادی و جهانگردی کشور مؤثر شد .
تا قبل از جنگ جهانی دوم جهانگردی در ایران به صورت رسمی و برنامه ریزی شده نبود ولی با ایجاد راههای ارتباطی بویژه راههای زمینی ایران به صورت یکی از ممالک پذیرایی جهانگردان خارجی درآمد .
از اینرو در وزارت کشور شورایی به نام شورای عالی جهانگردی بوجود آمد که تا سال 1342 به امور جهانگردی میپرداخت و به دنبال آن سازمان جلب سیاحان وابسته به نخست وزیری تأسیس شد .
سازمان جلب سیاحان از همان ابتدای تأسیس یک واحد آماری به منظور مطالعه خصوصیات جامعه جهانگردان خارجی و بازارهای جهانگردی تشکیل داد و این واحد با اجرای چند طرح آماری توانست بسیاری از خصوصیات آنها را مورد سنجش قرار دهد و آمارهای لازم را تحصیل نماید .
در سال 1353 سازمان جلب سیاحان با وزارت اطلاعات ادغام گردید و پس از انقلاب اسلامی وزارت اطلاعات و جهانگردی با تغییرات بنیادی به وزارت ارشاد ملی و سپس به وزارت ارشاد اسلامی و سرانجام به فرهنگ و ارشاد اسلامی تغییر یافت .
به موازات این تغییرات اداری امکانات پذیرایی از جهانگردان نیز به سرعت افزایش یافت .
درسال 1341 تعداد جهانگردان خارجی به ایران معادل 74 هزارنفر بود و درسال 1356 به 678 هزارنفر رسید .
در سالهای بعدی نیز غیر از سالهای 1359 تا 1366 به دلیل وقوع جنگ تحمیلی ، در بقیه سالها با رشد تعداد جهانگردان مواجه بو در دوره قاجار روابط سیاسی گسترش یافت و از طرفی راهها و جاده های بسیاری احداث شد و عصر اتومبیل آغاز گشت که با ورود آن به ایران سیروسیاحت افزایش یافت .
در سالهای بعدی نیز غیر از سالهای 1359 تا 1366 به دلیل وقوع جنگ تحمیلی ، در بقیه سالها با رشد تعداد جهانگردان مواجه بودیم .
جدول 1-2: آمار ورودی جهانگردان خارجی به ایران طی سالهای 1348 تا 1378.
3-2-1- بررسی دیدگاهها : الف – دیدگاه جهانگردان پیشین : بررسی دیدگاه و نگرش مسافران تاریخ و تفسیرهای ارزشمند جامعه شناسی در مورد تغییر نیازهای مسافران در دوره های مختلف راهی مطمئن برای شناخت انگیزه مسافرت است و زمینه ای از تحقیق است که تاریخچه ای بلند از موضوع روانشناسی و انگیزه را پوشش میدهد .
در این میان مطالعه و بررسی سفرنامه های جهانگردان پیشین یکی از بهترین منابع برای شناخت دیدگاه جهانگردان است .
قدیمی ترین سفرنامه که به زبان فارسی است سفرنامه ناصرخسرو حکیم و شاعر بزرگ ایرانی است که بوطاسه خوابی که میبیند از خواب غفلت بیدار میشود و پیش از حمله تازیان به ایران سفر میکند .
وی ایران را دارای تمدن عظیم و کهن میخواند .
نوشته های او به همراه سفرنامه سیاحان دیگری از جمله هرودت مورخ معروف یونانی که در زمان هخامنشی از ایران بازدید کرد و همچنین کزنفون مورخ وفیلسوف آتنی که در جوانی شاگرد سقراط بود ، شکوه و عظمت ایران را ستایش کرده اند .
ابن بطوطه نیز از بارزترین ایرانگردان پی از انقراض پادشاه ساسانی است .
وی سفر خود را درسال 725 هجری قمری با دید عبرت آموزی آغاز نمود و به دلیل زهدی که داشت