مقدمه دادمداری مهم ترین عامل اقتصاد بخش عظیمی از روستاهای آذربایجان است.
دامداران در پی دامهایشان برای یافتن چراگاه های مناسب تابستان ها به ییلاق (مناطق سردسیری و کوهپایه ای) و رسمتان ها به قشلاق (مناطق پست و گرم استان) کوچ می نمایند.
از رمان های بسیار دور تعدادی از دامداران که توانسته اند مازاد خوراک دامهایشان را که از دامنه هایشان سرسبز کوهستان های سهند وسبلان تهیه می کردند، برای ماه های سرد زمستان ذخیره نمایند.
یکجانشین شده اند.
روی کوه ها و دامنه های اطراف آتشفشان سهند و سبلان را لایه ضخیمی از توف آتشفنشانی به شکل هرم (کله قندی) پوشانیده است.
این توده ها دارای انسجام کافی بوده و برای کندن و خالی کردن نیز مناسب می باشد.
دامداران از قدیم الایام داخل این توده ها را به عنوان طویله، اصطبل و انباری کنده و خالی کرده اند تا در زمستان ها بتوانند دامهایشان را از سرمای گزنده محفوظ دارند، همچنین اتاق های مسکونی خود و خانواده شان را نیز در جوار همان طویله ها و اصطبل ها کنده اند که در زمستان ها با نفس دام هایشان گرم می شود.
خوراک و پوشام این مردمان از دام ها تأمین می شده و مازاد تولیدشان برای تهیه دیگر مایحتاج زندگی، که در منطقه قادر به تهیه آن نبوده اند، به شهرها صادر می شده است.
آنان برای تهیه و تأمین مسکن، نیازی به مصالح ساختمانی نداشته زیر با شناخت طبیعت آنچه را که می خواسته اند از آن گرفته اند.
در این وجیزه سعی شده چند نمونه از حمام های صخره ای، که در نهایت سادگی و با کارایی کامل و با استفاده از امکانات طبیعی ساخته شده اند، معرفی گردد.
در طرح اولیه این حما ها برای بنیان حمام از کران های طبیعی، برای تأمین آب از چشمه و برای سوخت از بوته های خار و گون استفاده شده است.
معماری صخره ای در آذربایجان «از دهانه های آتشفاشن سهند و سبلان طی هزاران سال گدازه و مواد مذاب به بیرون جهیده و بر یو هم انباشته شده است، به تدریج در طی هزاران سال بر روی این گدازه ها پوسته ای از سنگ توف با مقاومت های مختلف به وجود آمده است، لایه های نرم این پوسته در طی سالیان، به وسیله برف و باران شسته شده و لایه های سخت تر به صورت کران به اشکال مختلف به وجود آمده است («کندوان» بررسی های تاریخی، سال دوازدهم، ص 187).
ترکیب و دانه بندی این کران ها به نوعی است که به سهولت می توان داخل آن را با گلنگ های حفر قنات و چاه مطابق عملکرد مورد نیاز خالی کرد.
شکل کران ها در چگونگی حفر فضاهای مورد نیاز تأثیر دارد.
در روستای قدیمی حیله ور، که احتمالاً تا دوره مغول مورد استفاده قرار می گرفته، همچنین در روستای سپور در بناب و روستا های صخره ای (متروکه) در منطقه ارسباران و اردبیل بناها عموماً در یک سطح کنده شده و یک طبقه است ولی در روستاهای کندوان و چراغیل که کران های آن به شکل کله قندی و به ارتقاع بعضاً بیش از 20 متر می باشد.
دلایل مختلف از جمله شب روستا و دسترسی از جهات مختلف باعث گردیده که بناها عمدتاً دو طبقه و بعضاً سه تا چهار طبقه ساخته شوند.
حجم فضاهای کنده شده و ارتفاع ان مطابق با شرایط انسانی است و از حفر فضاهای مرتفع و فاقد اشل انسانی پرهیز شده است.
فضاهای زندگی عمدتاً به شکل مربع و یا مستطیل نزدیک به دایره یا بیضی است، در مرکز اماکنی مانند مساجد، که به فضاهای عریض تری نیاز بود، ستون یا ستون هایی می ساختند.
در داخل دیواره ها حفره هایی به صورت رف و طاقچه برای نگهداری وسایل مورد نیاز ساکنان تعبیه شده است.
شکل پلان ها به علت حفر در دل حوه فاقد گوشه های تخت و تیز می باشد و خطوط پلان منحی و ملایم است.
کران ها به علت فشردگی دانه های تشکیل دهنده و شیب مناسب در مقابل برف و باران مقاومت بالایی دارند، همچنین به علت ضخامت جداره ها و عایق بودن توف هخای تشکیل دهنده در زمستان گرم و در تابستان خنک می باشند.
حمام های صخره ای حمام های صخره ای ضمن کاری مناسب و مورد انتظار در نهایت سادگی حفر شده است.
محل حمام از نظام سنتی محله ای که شامل مسجد، میدان، چشمه (قنات و غیره است پیروی می کند.
این حمام ها نیز دارای عناصر اصلی تشکیل دهنده حمام ها؛ یعنی هشتی، سربینه، میاندر، گرم خانه، چشمه آب سرد، خزینه و تون است.
محل قرارگیری حمام های بررسی شده در حاشیه رودخانه و مشرف به آن ساخته شده اند.
در محل قرارگیری حمام، محوطه باز و مسطحی وجود دارد که معمولاً ورودی حمام رو به این محوطه باز و مسطح می باشد.
در روستاهای کندوان و عنصر و در یکی از اضلاع این محوطه مسجد واقع شده، ولی در روستای کردآباد به دلیل اینکه حمام خارج از روستا قرار گرفته است در کنار این محوطه مسجد وجود ندارد.
مکان حمام ها طوری انتخاب شده است که بتوان به آسانی به آب دسترسی پیدا کرد.
به غیر از حمام روستای کردآباد که آب آن از طریق چشمه ای خودجوش از دل کوه، تأمین می گردد، در سایر حمام ها آب مصرفی حمام از رودخانه تأمین می شود.
تحلیل فضا ها فضاهای تشکیل دهنده حمام های مورد مطالعه دارای نظام مشترکی هستند.
هرچند به لحاظ مساحت و جمعیت روستا، فضاها ابعاد متفاوتی به خود می گیرند، شکل و محل فضاها در تمامی آنها یکسان است که در ادامه به آنها اشاره می شود : ورودی حمام ها فاقد سر در یا پیش خوان ووردی تعریف شده در محل احداث خود هستند ولی در ابتدای ورود، دارای راهروی باریک و درازی می باشند.
(منظور از راهروری ورودی، فضایی است که ما بین درگاه ورود به حمام تا درگاه به سر بینه وجود دارد).
محل قرارگیری حمام در محیط طبیعی و محل شکل گیری، تأثیر ثمستقیمی در نوع این ورودی داشته است به طوری که این راهرو گاه دارای مسیری طولانی و در مواردی در حد یک فیلتر کوچک عمل می کند، این تفاوت از چگونگی شکل کوه نشأت می گیرد.
در روستای عنصرود به دلیل اینکه کوه های اطراف شیب تندی ندارند و با یک شیب بسیار ملایم شکل گرفته اند، برای رسیدن به حجم حمام باید یک مسیر حرکتی باریک و دراز را طی کرد؛ در حالی که در حمام کردآباد به دلیل شیب تند و صخره مانندی که کوه دارد این فضا در حد یک فیلتر کوچک ورودی است و بیشتر شبیه یک هشتی ورودی است تا راهروی باریک و دراز.
این سیستم زمانی است که ما بخواهیم حمام را در داخل کوه ایجاد کنیم، اما اگر شیب، ابعاد، اندازه و نوع دانه بندی کوه این امکان را سلب کند تنها قسمت هایی که امکان احداث داشته، در دل کوه ایجاد گردیده است و در مواردی که محیط اجازه چنین کاری را نداده بخش های مورد نیاز دیگر را با مصالح الحاقی به وجود آورده اند.
در روستای کندوان حمام در دامنه کوهی با شیب کم قرار دارد و این موقعیت باعث شده که بخشی از حمام بیرون از کوه و بخشی از آن در دل کوه ساخته شود، ورودی این حمام بر عکس سایر حمام ها با مصلح سنگی و طاق آجری است و برای رسیدن به کف حمام تعدادی پله تعبیه شده است.
ولی در حمام های عنصرود و کردآباد کف بیرونی با کف داخل حمام اختلاف سطح چندانی ندارد، در کندوان کف بیرون با کف اختلاف سطحی در حدود 2 متر دارد و کف حمام پایین تر است.
سربینه بعد از ورودی به وسیله یک درگاه جدا کننده فضای سربینه واقع گردیده است، این فضا دارای هندسه مشخص و منظمی نیست؛ در کندوان تا حدودی شبیه هشت ضلعی است ولی در حمام های عنصرودآباد و کردآباد این فضا به شکل مسنطیل است.
در اطراف این قسمت تورفتگی هایی ایجاد شده است که از آنها به عنوان محلی برای تعویض لباس استفاده می شد پوشش این فضا گنبدی سنگی، کنده شده از کوه می باشد.
گرم خانه وضع موجود حمام ها به گونه ای است که بلافاصله بعد از سربینه وارد گرم خانه می شویم و ما بین این دو فضا مفصل ارتباطی یا فیلتر ورودی وجود ندارد، اما در گذشته ما بین گرم خانه و سربینه میاندر واقع بود که با یک چرخش و بعد از طی مسیری این دو فضا، به همدیگر متصل می گرددی.
در همه حمام هیای بررسی شده بدون استثنا این مسیر را مسدود و ورودی دیگری ایجاد کرده اند.
و برای فضای میاندر کاربردی جدید ر نظر گرفته اند.
گرم خانه نسبت به سایر فضاها حالت بسته تری دارد و کوچک تر از سربینه میباشد.
در دیواره های کناری آن منبع آب سرد و آب گرم وجود دارد.
در صورتی که تا قبل از توسعه های چند دهه اخیر منبع آب گرم در حال حاضر متصل به حمام است به عنوان خزینه حمام محسوب می گردید، اما بعد از به وجود آمدن سیستم دوش در حمام ها بالحاق یک بخش جداگانه خزینه را از حمام ها حذف کرده و از محل خزینه به عنوان انبار آب گرم استفاده می کنند؛ به غیر از حمام عنصرود که پلان منتظمی دراین بخش ندارد در موارد دیگر شکل این بخش تا حدودی شبیه هشت ضعلی است.
محل دوش ها منتظم ترین قسمت حمام ها بخش الحاقی دوش ها است.
این قسمت در عین حال جدیدترین بخش نیز محسوب می گردد که بعد از مبدل شدن سیستم سنتی به سیستم دوش در چند ساله اخیر به حمام ها الحاق گردیده و در همه حمام های بررسی شده دارای ویژگی های یکسان است.
این بخ دارای پلان مستطیل شکل است که با استفاده از دیوار سنگی و تاق آجری احداث گردیده است.
سطح این قسمت نسبت به سایر قسمت های حمام ایین تر است که علت این اختلاف سطح، هدایت آب مورد نیاز دوشها است منتظم ترین قسمت حمام ها بخش الحاقی دوش ها است.
سطح این قسمت نسبت به سایر قسمت های حمام ایین تر است که علت این اختلاف سطح، هدایت آب مورد نیاز دوشها است.
مصالح مصالح مورد استفاده در حمام ها شامل سه دسته هستند : 1- خود کوه یا صخره که بخشی از حمام از تراشیدن و کندن درون آن به وجود آمده است و دیواره هایی که با استفاده از سنگ لاشه و قلوه سنگ ساخته شده اند؛ این دیواره ها در بخش های بیرون از کوه احداث شده اند.
2- مصالح آجری که اخیراً و بعد از آمدن سیستم دوش به حمام ها مورد استفاده قرار گرفته است.
تمامی تاق های موجود در محل دوش ها با استفاده از آجر و ملات گچ می باشد که روی آن را با اندودی از سیمان پوشانده اند.
3- کف سازی فعلی حمام ها با استفاده از موازییک بوده ولی قبل از موزاییک کف سازی داخل حمام در بخش هایی که صخره سنگ وجود نداشت سنگ فرش بوده است.
سوخت انبار سوخت برای تأمین گرمای لازم حمام معمولاً در کنار گرم خانه و چسبیده به آن است ولی ورودی آن جداگانه و خارج از حمام است.
سوخت حمام های صخره ای در قدیم از بوته گیاهان، خار و شاخه های خشک درختان تأمین می شده و حجم آتش خانه در حدی بوده که بتوان سوخت لازم را برای مدت کوتاهی در آن انبار کرد.
در قدیم تأمین سوخت مورد نیاز حمام ها به سهولت فعلی نبوده است، بنابراین این حمام ها در روزهای خاصی به حسب نیاز گرم می شده اند که زنان و مردان روستاها هر کدام در ساعاتی از روز از آن استغاده می کردند، در روستاهای پر جمعیت تر نیز یک روز در میان، حمام مخصوص زنان و مردان بوده است.
پژوهشی در معماری حمام وکیل شیراز و بررسی مرمت و احیای آن در بین سال های 1173 تا 1190 هـ.ش مجموعه بناهای بازار، مسجد جامع، ارگ، دیوانخانه، عمارت کلاه فرنگی، آب انبار، حمام و دیگر بناهای اطراف شهر از جمله بناهای هفت تن و چهل تن، عمارت آرمگاه سعدی و حافظ، همچنین حصار و باروی شهر و کانال آب و دفع فاضلاب به دستور کریم خان زند در شیراز ساخته شد.
هدف وکیل الرعایا، آبادی شیراز به عنوان پایتخت خود پس از خسارت و ویرانی های ناشی از ناامنی و تخریب های پس از سقوط سلسله صفوی و افشاریه بود.
معماران، حجاران، کاشی تراشان، نقاشان و هنرمندان زبردئست زیادی از سراسر کشور به شیراز دعوت شدند تا این امر مهم را در حداقل زمان ممکن به پایان برسانند و چنین نیز شد.
ارزش های نهفته در این مجموعه ها که پس از حدود 240 سال به رغم زلزله های متعدد و بی توجههی های فراوان پا برجا