درجهان صنعتی و فراصنعتی معاصر شتاب فزاینده تحولات به حدی است که علوم ومعارف بشری تقریبا در هر ده سال دوبرابر می شود.
در رشته برق این مدت حدود 5 سال ،در رشته الکترونیک حدود 3 سال و در رشته کامپیوتر حدود یک سال برآورد شده است .بدون تردید با گذشت زمان این روند با شتاب بیشتری تداوم خواهدیافت .
جامعه جهانی امروز پیوسته دچار تحول و دستخوش دگرگونی است .
برای زیستن درچنین محیط متغیر و بی ثباتی ، مدیریت خلاق ضرورت می یابد.
صاحبنظران یکی ازمهمترین و بارزترین ویژگیهای عصر اطلاعاتی و نرم افزاری را که ما هم اکنون در آن به سرمی بریم پیش بینی ناپذیری و عدم رویت روند امور و تحولات آینده می دانند.
در این شرایط تنها خلاقیت و نوآوری مدیران است که می تواند حتی از ابهام و عدم وضوح نیزفرصت بسازد و راه را به سوی قله های پیروزی بگشاید.
امروزه تقریبا تمام کشورهای جهان درجهت افزایش بهره وری و بهبود وضعیت اقتصادی درپی خلاقیت و نوآوری هستند و یکی از دلایل عمده اهمیت فزاینده خلاقیت و نوآوری ایجاد رقابت بین کشورهای مختلف درحال توسعه است .
مدیران می توانند بر خلاقیت کارکنان تاثیر بگذارند که نتیجه آن می تواند شرکتی به واقع نوآور باشد که در آن خلاقیت نه تنها به بقاء خود ادامه می دهد بلکه درعمل رشد وبالندگی نیز دارد.
خلاقیت به عنوان یک نیاز عالی بشری در تمام ابعاد زندگی او مطرح است و عبارت از تحولات دامنه دار و جهشی در فکر و اندیشه انسان است .
خلاقیت به عنوان یک نیاز عالی بشری در تمام ابعاد زندگی او مطرح است و عبارت از تحولات دامنه دار و جهشی در فکر و اندیشه انسان است .
تعریف خلاقیت از خلاقیت "CREATIVITY" تعریف های زیادی شده است .
برخی خلاقیت ونوآوری را با تغییر برابر دانسته و برخی با انطباق برابر گرفته اند و برخی هم خلاقیت ونوآوری را امری فراتر از تغییر و انطباق می دانند.
در اینجا برخی از تعاریف مهم راموردبررسی قرار می دهیم : خلاقیت یعنی تلاش برای ایجاد یک تغییر هدفدار در توان اجتماعی یا اقتصادی سازمان ; خلاقیت به کارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید است ; خلاقیت یعنی توانایی پرورش یا به وجود آوردن یک انگاره یا اندیشه جدید در بحث مدیریت نظیر به وجود آوردن یک محصول جدید است ; خلاقیت عبارت است از طی کردن راهی تازه یا پیمودن یک راه طی شده قبلی به طرزی نوین .
الف - تعریف خلاقیت از دیدگاه روانشناسی : خلاقیت یکی از جنبه های اصلی تفکر یا اندیشیدن است .
تفکر عبارت است ازفرایند بازآرایی یا تغییر اطلاعات و نمادهای کسب شده موجود در حافظه درازمدت .
تفکر بر دونوع است : 1 - تفکر همگرا; 2 - تفکر واگرا 1 - تفکر همگرا عبارت است از فرایند بازآرایی یا دوباره سازی اطلاعات و نمادهای کسب شده موجود در حافظه درازمدت .
2 - تفکر واگرا عبارت است از فرایند ترکیب و نوآرایی اطلاعات و نمادهای کسب شده موجود در حافظه درازمدت ، خلاقیت یعنی تفکر واگرا.
براساس این تعریف خلاقیت ارتباط مستقیمی با قوه تخیل یا توانایی تصویرسازی ذهنی دارد این توانایی عبارت است از فرایند تشکیل تصویرهایی از پدیده های ادراک شده در ذهن و استمرار آن پس از غیبت آن پدیده ها.
به طورخیلی ساده خلاقیت یعنی فرایند تولید فکر و اندیشه نو و به عبارتی خلاقیت یعنی اندیشه زایی .
ب - تعریف خلاقیت از دیدگاه اجتماعی خلاقیت عبارت است از فرایند یافتن راههای جدید برای انجام دادن بهتر کارها; خلاقیت یعنی توانایی ارائه راه حل جدید برای حل مسائل ; خلاقیت یعنی ارائه فکرها و طرحهای نوین برای تولیدات و خدمات جدید.
ج - تعریف خلاقیت از دیدگاه سازمانی خلاقیت یعنی ارائه فکر و طرح نوین برای بهبود و ارتقا کمیت یا کیفیت فعالیتهای سازمان "مثلا افزایش بهره وری ، افزایش تولیدات یا خدمات ، کاهش هزینه ها، تولیدات یاخدمات از روش بهتر، تولیدات یا خدمات جدید و...".
در دایره المعارف علوم اجتماعی از خلاقیت چنین تعاریفی ذکر شده است : "برخی آن را توانایی هستی بخشیدن به پدیده ای جدید تعریف کرده اند وعده ای دیگر آن را نه به عنوان توانایی بلکه به عنوان فرایند روانشناختی با فرایندهایی که ازطریق آنها محصولات جدید و ارزشمند خلق می شوند، تعریف کرده اند.
به طورکلی برای ارائه تعریف دقیقی از خلاقیت باید ابتدا جایگاه نوآوری را مشخص کرد.
نوآوری INNOVATION"" منظور از نوآوری خلاقیت متجلی شده و به مرحله عمل رسیده است ، به عبارت دیگرنوآوری یعنی اندیشه خلاق تحقق یافته ; نوآوری همانا ارائه محصول ، فرایند وخدمات جدید به بازار است ; نوآوری به کارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید است .
بنابراین ارتباط بین خلاقیت و نوآوری را می توان به صورتهای زیر ترسیم کرد: خلاقیت همانند به وجودآوردن یک محصول جدید است اما نوآوری به چگونگی فرایند به عمل آوردن این ایده جدید گفته می شود.
خلاقیت بیشتر یک فعالیت فکر و ذهنی است و نوآوری بیشتر جنبه عملی دارد ودرحقیقت محصول نهایی عمل ، خلاقیت است .
ویژگیهای افراد خلاق برخی این تفکر نادرست را دارند که خلاقیت در انحصار دانشمندان یا هنرمندان است .
امروزه دانشمندان معتقدند خلاقیت و نوآوری مختص افراد خاصی نیست و تمام افراد می توانند درجهت آن کوشش کنند و بیان می دارند که انسانها در هر سطح سازمانی ودر هر رده شغلی قدرت خلاقیت ، تفکر و اندیشه را دارند.
برخی از مکاتب فکری هم معتقدند که خلاقیت قابل آموزش و یادگیری است .
روانشناسان سعی داشته اند تامشخصات افرادی که دارای سطح بالایی از خلاقیت هستند مشخص کنند، "استیز"عوامل زیر را برای افراد خلاق بیان داشته است : 1 - سلامت روانی و ادراکی : توانایی ایجاد تعداد زیادی ایده به طور سریع ; 2 - انعطاف پذیری ادراک : توانایی دست کشیدن از یک قاعده و چارچوب ذهنی ; 3 - ابتکار: توانایی در ایجاد و ارائه پیشنهادهای جدید; 4 - ترجیح دادن پیچیدگی نسبت به سادگی : توجه کردن و درنظرگرفتن چالشهای جدیدمسائل پیچیده ; 5 - استقلال رای و داوری : متفاوت بودن از همکاران در ارائه نظرات و اندیشه های نو.
عده ای دیگر ویژگیهای افراد خلاق را به صورت زیر دسته بندی می کنند: 1 - خصوصیات ذهنی - کنجکاوی - دادن ایده های زیاد درباره یک مساله - ارائه ایده های غیرعادی - توجه جدی به جزئیات - دقت و حساسیت نسبت به محیط به خصوص به نکاتی که درنظر دیگران عادی به شمارمی روند - روحیه انتقادی - علاقه وافر به آزمایش کردن و تجربه - نگرش مثبت نسبت به نوآفرینی 2 - خصوصیات عاطفی - آرامش و آسودگی خیال - شوخ طبعی - علاقه به سادگی و بی تکلمی در نوع لباس و جنبه های گوناگون زندگی - دلگرمی و امید به آینده - توانایی برقراری ارتباط عمیق و صمیمانه با دیگران - اعتماد به نفس و احترام به خود - شهامت 3 - خصوصیات اجتماعی - پیش قدمی در قبول و رویارویی با مسایل - مسئولیت پذیری و توانایی سازمان دادن به فعالیت های گوناگون - قدرت جلب حس اعتماد و اطمینان دیگران فرایند و مراحل خلاقیت 1 - جذب ABSORPTION": اولین مرحله جذب یا فریفته شدن نسبت به یک موضوع است که اغلب احتیاج به اطلاعات جدید دارد.
2 - الهام "INSPIRATION": این مرحله بسیار سریع اتفاق می افتد و تعریف یا مشاهده آن بسیار مشکل است .
به عبارت دیگر قبل از وقوع ، از آن هیچ آگاهی نداریم .
بعضی اوقات مواداولیه آن "مرحله اول " با ایده یا راه حل همراه می شود.
3 - آزمایش "TESTING": در این مرحله ایده به وجودآمده آزمایش می شود تا اینکه معلوم شود مفید و مولد هست یا خیر.
4 - پالایش "REFINEMENT": در این مرحله ایده به منظور کاربردی کردن و مصرف عملی آن اصلاح می شود.
مراحل سوم و چهارم زمان زیادی احتیاج دارد تا جایی که ادیسون می گوید استعداد یا الهام یک درصد کار است و 99% آن سخت کوشی است .
5 - فروش "GNILLES": مرحله آخر فرایند خلاقیت ، مرحله ای است که اکثر خلاقیتها راخنثی و ناکام می کند.
این مرحله ابتدا باید درون سازمان اتفاق افتد به این معنی که ابتداافراد صاحب اختیار باید ایده را بخرند یا قبول کنند و بعد از تعهد به آن ، باید به مشتریان خارج از سازمان ارائه کرد.
عده ای دیگر مراحل خلاقیت را شامل چهار مرحله می دانند که عبارتند از: 1 - دوره آمادگی : در این دوره ابتدا شخص درمورد موضوع با مساله موردنظرش به جستجوی اطلاعات می پردازد و سعی می کند موضوع را به خوبی بشکافد تا ریشه آن رادریابد.
همچنین سعی می کند پیش فرضهای ذهنی درست و غلط درباره موضوع رابشناسد تا نهایتا به ایده های مختلفی دست یابد.
2 - دوره خواب "پرورش ": چنانچه فرد بعداز دوره اول به نتیجه نرسد بعداز مدتی دچاردلسردی ، ناامیدی ، عصبانیت و احتمالا شک نسبت به توانایی های خود می شود.
لذا دراین هنگام است که کار متوقف می شود حتی برای ساعتی یا هفته ای و بلکه ماهها وسالها، در این دوران موضوع به ضمیر ناخودآگاه سپرده می شود، در این زمان ممکن است فرد هر لحظه به راه حل مساله دست یابد مثلا هنگام خواب ، ورزش یا در مهمانی و سایراوقات .
3 - دوره بصیرت "روشنی ": بعداز سپردن موضوع به ضمیر ناخودآگاه ، شخص بایدحواس خود را با امواج و فرکانس های ارسالی از آن منبع لایزال و پرقدرت تنظیم ودرواقع چشم به راه و گوش به زنگ باشد تا اشاره های رسیده را جذب ، ثبت و درک کند.
4 - دوره آزمایش و ارزش گذاری : راه حلی که در مرحله سوم به ذهن شخص می رسددرواقع راه حلی کلی است که لازم است ابتدا آزمایش و سپس مطابق وضع موردنیازشکل داده شود و نهایتا کاربردهای مختلف آن مشخص گردد.
فرصتهای خلاقیت درحقیقت خلاقیت هایی وجود دارد که از نبوغی آنی سرچشمه گرفته است به هرحال بیشترین خلاقیت ها و خصوصا خلاقیت های موفقیت آمیز ناشی از یک انتخاب آگاهانه وهدفدار در فرصت های خلاقیت است .
فرصت هایی که فقط در برخی شرایط حاصل می شود.
فرصت های خلاقیت در چهار گروه فرصت داخلی و سه گروه فرصت های خارجی تقسیم بندی شده است : وقایع غیرمنتظره : مثل شکستها یا موفقیت های غیرمنتظره ; ناسازگاری ها: مثل تحویل دادن محموله ها "خدمات " در نیمه شب که ناشی از درک ناسازگاری بین زمان درخواست مشتری و زمان کار شرکتهاست ; نیازهای فرایندی : مثل نیاز فرایند تولید به سرعت ، ایمنی ، باکیفیت بالاتر; تغییرات در صنایع و بازارها: مثل پیشرفت تکنولوژی ، گرایش مشتریان ، افزایش یاکاهش رقبا.
سه فرصت خارجی در محیط علمی و اجتماعی سازمان نیز عبارت است از: تغییرات جمعیتی : مثل تاسیس آسایشگاه سالمندان یا کانون بازنشستگی به دلیل کاهش نیروی جوان ; تغییر نگرش : مثل گرایش به تندرستی با ورزش ; دانش جدید: مثل صنعت ویدیو، ماهواره ، کامپیوتر، فیبر نوری .
نقش این منابع بسته به طبیعت ریسک دشواری و پیچیدگی آنها متفاوت است وزمینه خلاقیت می تواند در آن واحد توسط بیش از یک گروه فراهم شود.
به هرحال مواردفوق اکثریت بالایی از تمامی فرصتهای خلاقیت را تشکیل می دهد.
نقش و اهمیت خلاقیت و نوآوری این نقش و اهمیت را می توان از سه جنبه کلی ، فردی و سازمانی موردبررسی قرارداد: الف " نقش و اهمیت خلاقیت ازجنبه کلی و عمومی 1 - خلاقیت و نوآوری یکی از اساسی ترین و بنیادی ترین ویژگی های خاص انسان ومظهر خلیفه الهی انسان در کره زمین است ; 2 - مجموعه تمدن انسان محصول خلاقیت ها و نوآوری های انسان است ; 3 - ادامه حیات انسان بدون خلاقیت و نوآوری امکان پذیر نیست ; 4 - خلاقیت و نوآوری یکی از اصلی ترین اهداف تعلیم و تربیت است ; 5 - خلاقیت و نوآوری عامل بهبود مستمر کیفیت زندگی و افزایش رفاه و آسودگی و رفع مشکلات و موانع است ; 6 - خلاقیت و نوآوری موجبات رشد و توسعه اقتصادی ، علمی ، صنعتی را فراهم می سازد; 7 - همه سازمانها و کارخانه ها و کلیه تولیدات و محصولات و خدمات حاصل خلاقیت و نوآوری است ; 8 - جوامع پیشرفته تر دارای خلاقیت ها و نوآوریهای بیشتری هستند.
ب " نقش واهمیت خلاقیت ونوآوری ازجنبه فردی 1 - خلاقیت و نوآوری عامل رشد و شکوفایی استعدادها و سوق دهنده به سوی خودشکوفایی ; 2 - خلاقیت و نوآوری عامل موفقیت های فردی ، شغلی و اجتماعی .
ج " نقش و اهمیت خلاقیت و نوآوری ازجنبه سازمانی 1 - خلاقیت و نوآوری عامل پیدایش سازمان