پیش فرضهای فلسفی
انسان مرکب از دو جوهر متمایز روان و تن است .
بدن بستری برای رشد و سعادت و یا سقوط و شقاوت جان آدمی است .
حقیقت وجودی انسان را روان او تشکیل می دهد
2 مبانی کلامی
حکیمانه بودن خلقت عالم و آدم از مبانی کلامی اخلاق اسلامی است .
هدفمند بودن خلقت و تفسیر هدف آن ، در علم کلام صورت می گیرد .
هدفت خداوند از خلقت آدم ، رأس هرم اخلاق اسلامی را تشکیل می دهد چنانکه از تعابیر قرآن و روایات بر می آید انسان خلیفه و جانشین خداوند در زمین است .
در مظهر مهربانی مظهر رحمت الهی ، در سخاوت مظهر وجود خداوند ، در خشم و غضب مظهر انتقام حق و … این همان مقصدی است که گاه از آن به مقام « خلیفه الهی » و برخی به مقام « لقا و فنا» و عده أی به مقام « قرب الهی» و امثال اینها تعبیر می کنند .
باور به جاودانگی انسان و اعتقاد به حسابرسی اخروی و در نتیجه پاداش و کیفر در آن جهان است .
اثبات معاد چگونگی آن و شیوه حسابرسی و پاداش و کیفر در آن روز ، در علم کلام صورت می گیرد و در علم اخلاق به عنوان یکی از پیش فرضهای مسلم و یکی از بنیادهای مستحکم آن است .
3 ابعاد وجودی انسان
حوزه اندیشه و صفات نفسانی و رفتار ، جای داد .
بخش اندیشه ای وجود انسان ، عهده دار کشف انواع حقایق و واقعیات است .
صفات و ملکات نفسانی آدمی نیروی محرکه او در اعمال و رفتارش و در واقع بیانگر حقیقت و مرتبه وجودی او است .
حوزه رفتاری نیز عبارت است از آن بخش از وجود انسان که نمود و بروز خارجی و آشکار دارد .
4 رابطه متقابل ابعاد وجودی انسان
رسول خدا فرمود : « محبت تو نسبت به یک شی تو را نسبت به آن نابینا و گنگ می کند » .
امام علی فرمود : هرکه عاشق چیزی شود ، دیده اش را کور سازد و دلش را رنجور .
پس به دیده بیمار بنگرد و به گوش بیمار بشنود .
خواهش های جسمانی پرده خردش را دریده ، دوستی دنیا دلش را میرانده ، جان او شیفته دنیا است و او بنده آن است و به سوی هرکه چیزی از دنیا در دست دارد ، نگران است .
هرجا که برگردد در پی آن رود و هرجا روی آرد ، روی بدانجا کند
رسول خدا فرمود : « محبت تو نسبت به یک شی تو را نسبت به آن نابینا و گنگ می کند » .
هرجا که برگردد در پی آن رود و هرجا روی آرد ، روی بدانجا کند .
ـ تأثیر اندیشه بر صفات نفسانی : هر تغییر و تحول در صفات ملکوتی و نفسانی محتاج علم و اندیشه است .
ـ تأثیر صفات نفسانی بر اندیشه : تأثیر مثبت و شناخت صحیح ، اندیشه ی درست ، فکر درست در سایه ی یک نظارت اخلاقی در زمینه ی مساعد نفسانی میسر خواهد بود .
تأثیر منفی محبت انسان نسبت به یک چیز روی فکر انسان اثر می گذارد .
رابطه صفات نفسانی با رفتارها : هریک از حالات و ملکات نفسانی رفتارهای متناسب با خود را طلب می کند و با اصلاح آنها ، رفتار آدمی نیز اصلاح خواهد شد .
قرآن کریم در باب متأثر بودن ظاهر از باطن می فرماید : این است ( فرایض خدا ) و هرکس شعایر خدا را بزرگ دارد در حقیقت آن ( حاکی ) از پاکی دل ها است .
امام صادق فرمود : فساد ظاهر ناشی از فاسد بودن باطن است و کسی که سرشت و باطن خویش را اصلاح کند خداوند ظاهر او را اصلاح خواهد نمود .
تکرار یک عمل و رفتار می تواند در ایجاد صفت و ملکه نفسانی متناسب با خود تأثیر به سزایی داشته باشد .
رسول خدا می فرماید : آنچه از مداومت بر کار نیک بر می خیزد ، عبارت است از : ترک زشتی ها ، دور شدن از سبک سری ، بیرون آمدن از گناه ، یقین ، عشق به رهایی و رستگاری ، فرمان بردن از خدای بخشنده ، بزرگداشت برهان ، کناره گیری از شیطان ، پذیرش عدل و گفتار حق .
اینها از پیگیری در کار نیک به خردمند می رسد .
رابطه اندیشه و عمل تاثیر عمل بر روی علم و اندیشه تهذیب نفس و ریاضت و تعلم و عمل خالصانه در کنار تعلیم راهی برای رسیدن به حقیقت و معرفت بوده است .
از جمله در قرآن کریم آمده است : و از خدا پروا کنید و خدا ( بدین گونه ) به شما آمرزش می دهد و خدا به هرچیزی دانا است .
ای کسانیکه ایمان آورده اید ، اگر از خدا پروا دارید ، برای شما (نیروی) تشخیص ( حق از باطل ) قرار می دهد .
مفاهیم اخلاقی مراد از مفاهیم اخلاقی آن دسته از فضایل یا رذایل اخلاقی اند که به صورت صفت و ملکه ای نفسانی بوده و اختصاصی به حوزه خاصی از حوزه های زندگی انسان ندارد ، بلکه بر همه حوزه ها تأثیر گذار است .
صفات نفسانی هدایت گر اصلی ترین مفاهیمی که به صورت یک صفت نفسانی نیکو و ارزشمند مطرح اند مفاهیم یقین و ایمان اند که یقین در خدمت ایمان عمل می کند.
ایمان در ساختار اخلاق اسلامی ، ایمان به عنوان عالی ترین صفت نفسانی هدایت گر مورد تأکید فراوان واقع شده و راه هایی که می تواند آدمی را به این صفات نفسانی ارزشمند برساند .
همانند تفکر و خواطر و الهامات پسندیده .
در مقابل صفات نفسانی معارض و مانع پیدایش ایمان در آدمی ، از قبیل « جهل» اعم از بسیط و مرکب « شک و حیرت» ، « جربزه» و « خاطرات نفسانی نکوهیده» و « وسوسه های شیطانی» همواره مورد مذمت و نهی واقع شده اند .
1ـ ارزش ایمان پیامبر اسلام در نصایح خود به ابوذر می فرماید : ای ابوذر ، هیچ چیز در نزد خداوند محبوب تر از ایمان به او و خودداری از آنچه نهی می کند نیست .
امام صادق (ع) نیز در این باره می فرماید : خداوند دنیا را هم به کسانی میدهد که دوستشان دارد و هم به کسانی که بر آنها غضبناک است ، ولی ایمان را نمی دهد مگر به آنان که دوستشان می دارد .
و هم ایشان در توصیف منزلت و جایگاه مؤمن می فرمایند : هرگاه حجاب از چشمان مردم برداشته شد و به وصل میان خداوند و بنده مومن او نظر کنند ، آنگاه گردن های آنها در مقابل مومنان خاضع ، امور مومنان برای آنان آسان و اطاعت از مؤمنان برایشان نرم و لطیف خواهد شد .
ایمان از یک سو آخرین حلقه وصل به مقام خلیفه الهی و جوار قرب معنوی است و از سوی دیگر بر اساس آنچه در قرآن و روایات آمده است ، مبدأ و مفتاح همه صفات پسندیده نفسانی و نیکی های رفتاری ، ایمان است .
2 ـ ماهیت ایمان اولاً ، ایمان عبارت است از تصدیق و اذعان قلبی که نوعی صفت و حالت نفسانی نسبت به یک امر است .
ثانیاً جایگاه تحقق ایمان نفس و قلب است .
حقیقت آن متوقف بر قول یا عمل نیست .
ثالثاً ، نسبت میان اسلام و ایمان عام و خاص مطلق است .
3 ـ اصناف و درجات ایمان اولاُ ، در یک تقسیم ایمان به دو نوع « مستقر» و « مستودع و عاریه ای» تقسیم می شود .
قرآن کریم می فرماید : و او همان کسی است که شما را از یک تن پدید آورد .
پس (برای شما) قرارگاه و محل امانتی (مقررکرد) بی تردید ما آیات خود را برای مردمی که می فهمند به روشنی بیان کرده ایم .
امام کاظم (ع) در تفسیر این آیه می فرماید : ایمان « مستقر» ایمانی است که تا روز قیامت ثابت و ماندگار است و ایمان « مستودع » ایمانی است که قبل از مرگ ، خداوند آن را از انسان باز می ستاند .
امام علی (ع) نسبت به انواع ایمان می فرماید : برخی از ایمان ها در دل برقرار است و برخی دیگر میان دل ها و سینه ها عاریت و ناپایدار .
ثانیاً ، حقیقت ایمان ، دارای مراتب و درجات و قابل نقصان و کاهش است .
مومنان همان کسانی اند که چون خدا یاد شود ، دلهاشان بترسد و چون آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان بیفزایند و بر پروردگار خود توکل می کنند .
شیخ صدوق در کتاب خصال در پایان این روایت می افزایند که مقداد در درجه هشتم و ابوذر در دجه نهم و سلمان در درجه دهم از ایمان بودند .
البته باید توجه داشت که تعیین ده درجه برای ایمان در این روایت به مفهوم انحصار در ده مرتبه نیست .
4 ـ متعلقات ایمان یک ، ایمان به عالم غیب : قرآن کریم می فرماید : این کتابی است که در ( حقانیت ) آن هیچ تردیدی نیست .
(و) هدایت تقوا پیشگان است آنان که به غیب ایمان دارند و … مراد از عالم غیب ، حقایقی است که با حواس ظاهری قابل ادراک نیستند .
بلکه با سیر عقلانی و یا شهود باطنی می توان به آنها دست یافت .
دو ، ایمان به خداوند و یگانگی او قرآن کریم می فرماید : پس به خدا و پیامبر او و آن نوری که ما فرو فرستادیم ایمان آورید و خدا به آنچه می کنید آگاه است .
رسول خدا در پاسخ کسی که از علامت های ایمان پرسید ، فرمود : نشانه های ایمان چهار چیز است : اقرار به یگانگی خداوند ، و ایمان به او ، و ایمان به کتاب او ، و ایمان به رسولان الهی .
سه ، ایمان به معاد و چگونگی آن از قبیل ایمان به سئوال در قبر ، عذاب در قبر ، روز رستاخیز ، حسابرسی در قیامت ، وجود میزان برای سنجش اعمال ، عبور از صراط و باور به بهشت و دوزخ دارد .
قرآن کریم در این باره می فرماید : کسانی که ایمان آورده و کسانی که یهودی و صائبی و مسیحی اند ، هرکس به خدا و روز بازپسین ایمان آورد و کار نیکو کند ، پس نه بیمی برایشان است و نه اندوهگین خواهد شد .
امام صادق می فرماید : ایمان آن است که آدمی دین حق را به دل بشناسد و به زبان اقرار کند و به اعضای تن وظایف آن را انجام دهد و به عذاب قبر و منکر و نکیر و زنده شدن پس از مرگ و حساب و صراط و میزان اقرارداشته باشد و اگر بیزاری از دشمنان خدای عزوجل نباشد ، ایمانی وجود ندارد .
بنابراین ایمان به معاد و ارکان اساسی آن از مهم ترین پایه های هدایتگر در اخلاق اسلامی است .
چهار ، ایمان به رسالت انبیا و کتب آسمانی در قرآن کریم آمده است : پیامبر (خدا) بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ، ایمان آورده است و مومنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند (و گفتند) « میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم » و گفتند « شنیدیم و گردن نهادیم .
پروردگارا ، آمرزش تو را (خواستاریم) و فرجام به سوی تو است » .
پنج ایمان به امامت و امامان بر اساس مبانی کلامی شیعه ایمان به جریان امامت ، شرط رستگاری و از پایه های اخلاقی اسلامی است .
در قرآن کریم آمده است : امروز کسانی که کافر شده اند، از ( کارشکنی در ) دین شما نومید گردیده اند .
پس از ایشان مترسید و از من بترسید .
امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما ( به عنوان) آیینی برگزیدم .
جریان امامت جزء کامل کننده دین است .
5 ـ شرط ایمان انجام عمل نیک عمده ترین شرط ایمان است .
انجام عمل شایسته را می توان شرط بهره وری ایمان دانست در قرآن کریم آمده است : و اما هرکه ایمان آورد و کار شایسته کند پاداشی (هرچه ) نیکوتر خواهد داشت و به فرمان خود ، او را به کاری آسان وا خواهیم داشت .
قرآن ادعای مومن بودن را بدون عمل نیک ، ادعایی دروغین می داند : و می گویند « به خدا و پیامبر گرویدیم و اطاعت کردیم » آنگاه دسته از ایشان پس از این (اقرار) روی بر میگردانند و آنان مومن نیستند .
امام علی (ع) نیز با همین بیان می فرماید : « کسی که به دستورات الهی عمل کند ، فقط او است که مومن است » 6 ـ اسباب ایمان