آرزو و آمال طولانی
طول امل(آرزو) عبارت است از: امیدهاى بسیار در دنیا، و آرزوهاى دراز، و توقّع زندگانى دنیا، و بقاى در آن.
بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است به فکر باش که بنیاد عمر بر باد است
مجو درستى عهد از جهان سست نهاد که این عجوزه، عروس هزار داماد است
و سبب این صفت پلید دو چیز است:
یکى جهل و نادانى است، چون جاهل، اعتماد مىکند بر جوانی خود و با وجود دوران جوانی، مرگ خود را دور می پندارد.
و بیچاره مسکین ملاحظه نمىنماید که اگر اهل شهرش را بشمارند صد یک آن پیر نیستند و پیش از آمدن زمان پیرى به چنگ گرگ أجل گرفتار گشتهاند.
تا یک نفر پیر می میرد هزار کودک و جوان مرده.
و یا تکیه بر صحت حال عمومی خود می نماید و بعید می داند که مرگ ناگهانی، گریبان او را بگیرد.
و غافل می شود از اینکه مرگ ناگهانی چه بعدی دارد.
چه بسیار صاحبان بدن قوی که به مرگ ناگهانی از دنیا رفتند.
اگر بر فرض مرگ ناگهانی بعید باشد امّا بیماری ناگهانی که بعید نیست، و هر مرضى ناگهانی عارض مىشود.
و چون مرض بر بدن رسید، مرگ استبعاد ندارد.
پیوند عمر بسته به موئیست هوش دار غمخوار خویش باش، غم روزگار چیست مرگ، پیرى و جوانى نمىشناسد.
شب و روز نمىداند.
و سفر و غیر سفر نزد او یکسان است.
بهار و خزان و زمستان و تابستان، برای او تفاوت نمىکند.
نه آن را وقتى است خاص، و نه زمانى است مخصوص.
ناگهان بانگى برآمد خواجه مرد.
و جاهل از اینها غافل.
هر روز چندین تابوت طفل و جوان را مىبرند و به تشییع جنازه دوستان و آشنایان مىروند و جنازه خود را هیچ به یاد نمی آورند. و سبب دوّم براى آرزوهای طولانی، محبّت دنیاى پست و أنس به لذتهای گذرا است، زیرا انسان چون انس به شهوات و لذّات گرفت و در دل او دوستى مال و منال و أولاد و عیال و خانه و مسکن و املاک و مرکبها(وسایل نقلیه) و غیر اینها جای گیر شد، و جدایی از آنها بر او دشوار گردید دل او به زیر بار فکر مردن نمىرود.
و از تصوّر مرگ خود، نفرت مىکند.
و اگر گاهى به خاطر او خطور کند خود را به فکر دیگر مىاندازد.
و از مشاهده کفن و کافور کراهت مىدارد.
بلکه دل خود را پیوسته به فکر زندگانى دنیا مىاندازد.
و خود را به امید و آرزو تسلّى مىدهد.
و از یاد مرگ غفلت مىورزد.
و تصوّر نزدیک رسیدن آن را نمىکند.
و اگر احیانا یاد آخرت و اعمال خود افتاد و مردن خود را تصوّر نمود، نفس أمّاره و شیطان او را به وعده فریب مىدهد.
پس مىگوید که: امر پروردگار دراز است و هنوز تو در اوّل عمرى، حال چندى به کامرانى و خوشگذرانی و جمع اسباب دنیوى مشغول باش تا بزرگ شوى در آن وقت توبه کن و مهیّاى کار آخرت شو.
چون بزرگ شد گوید: حال جوانى، هنوز کجاست تا وقت پیرى، چون پیر شوى توبه خواهى کرد و به اعمال صالحه خواهى پرداخت.
و اگر به مرتبه پیرى رسید با خود گوید: ان شاء اللّه این خانه را تمام کنم، یا این مزرعه را آباد نمایم، یا این پسر را داماد کنم، یا آن دختر را برایش بگیرم بعد از آن دست از دنیا مىکشم و در گوشهاى به عبادت مشغول مىشوم.
و هر شغلى که تمام مىشود باز شغلى دیگر روى مىدهد.
و همچنین هر روز را امروز و فردا مىکند تا ناگاه مرگ، گلوى او را بىگمان مىگیرد و وقت کار مىگذرد.
روزگارت رفت زینگون حالها همچو «تیه» [1]و قوم موسى سالها سال بىگه گشت و وقتت گشت طى جز سیه روئى و فعل زشت نى هین مگو فردا که فرداها گذشت تا به کلّى نگذرد ایام کشت هین و هین اى راه رو بىگاه شد آفتاب عمرت اندر چاه شد این قدر عمرى که ماندستت بتاز تا بزاید زین دو دم عمر دراز تا نمردهست این چراغ با گهر هین فتیلهاش ساز و روغن زودتر و این بیچاره که هر روز به خود وعده فردا مىدهد و به تأخیر مىگذراند غافل است از اینکه: آنکه او را وعده مىدهد فردا هم با او است.
و دست فریب او دراز است.
بلکه هر روز قوّت او بیشتر مىشود و امید این، افزون مىگردد، زیرا اهل دنیا را هرگز فراغت از شغل حاصل نمىشود.
و فارغ از دنیا کسى است که به یکبارگى دست از آن بردارد و آستین بر او افشاند.
و چون دانستى که منشأ آرزوهای طولانی، محبّت دنیا و جهل و نادانى است مىدانى که خلاصى از این مرض ممکن نیست مگر به دفع این دو سبب به آنچه گذشت در معالجه حبّ دنیا، و به ملاحظه احوال این منزل موقت، و گوش دادن موعظه ها و نصیحتها از صاحبان نفوس مقدّسه طاهره و تفکّر در احوال خود، و تدبّر در روزگار خود.
پس باید گاهى سرى بر زانو نهد و آینده خود را به نظر در آورد و ببیند که یقینی تر از مرگ از براى او چه چیز است.
و فکر کند که البّته روزى جنازه او را بر دوش خواهند کشید.
و فرزندان و برادرانش گریبان در مرگش خواهند درید.
و زن و عیالش گیسو پریشان خواهند نمود.
و او را در قبر تنها خواهند گذاشت و به میان مال و اسباب اندوخته او خواهند افتاد.
این سیل متّفق بکند روزى این درخت وین باد مختلف بکشد روزى این چراغ و تأمّل کند که شاید تخته تابوت او امروز در دست نجّار باشد.
یا کفن او از دست گازر (رختشوى) بر آمده باشد.
و خشت لحد او از قالب در آمده باشد.
پس چاره در کار خود کند و با خود گوید: کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش کى روى ره، ز که پرسى، چه کنى، چون باشى معالجه آرزوهای طولانی بدان که: معالجه مرض آرزوهای طولانی، یاد مرگ و خیال مردن است، زیرا یاد مرگ، آدمى را از دنیا دلگیر و دل را از دنیا سیر مىسازد.
و از این جهت حضرت پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - فرمود: «بسیار یاد آورید شکننده لذّتها را.
عرض کردند: یا رسول اللّه آن چیست؟
فرمود: مرگ است، و هیچ بندهاى نیست که حقیقت آن را یاد کند مگر اینکه وسعت دنیا بر او تنگ مىشود.
و اگر سختی و دردی دارد و دل او به سبب کاری از دنیا تنگ شده است گشاده مىگردد».
و به آن حضرت عرض کردند که: «آیا کسى با شهداى أحد محشور خواهد شد؟
فرمود: بلى کسى که شبانه روزى بیست مرتبه مرگ را یاد کند».
و فرمود: «کسى که شایسته عنایت و دوستى حقّ - سبحانه و تعالى - شود، و سزاوار سعادت گردد، أجل پیش چشم او آید، و همیشه در برابر او باشد، و آرزو و أمید دنیا به پشت سر وى رود - یعنى همیشه در فکر مرگ باشد و هیچ در یاد أمور دنیوى و اسباب زندگانى نباشد -.
و چون کسى مستحقّ شقاوت و دوستى شیطان شود و شایسته آن باشد که: شیطان متولّى امور و صاحب اختیار او باشد بر عکس آن مىشود.
یعنى آرزو به پیش چشم وى آید و أجل به پشت سر او رود».
روزى از آن سرور پرسیدند که: «بزرگترین و کریمترین مردم کیست؟
فرمود: هر که بیشتر در فکر مردن باشد.
و زیادتر آماده و مهیّاى مرگ شده باشد.
ایشاناند زیرکان که دریافتند شرف و بزرگى دنیا و کرامت و نعمت آخرت را».
و از آن جناب روایت شده است که فرمود: «چارهاى از مردن نیست، مرگ آمد با آنچه در آن هست.
و آورد روح راحت و رو آوردن مبارک را به بهشت برین براى کسانى که اهل سراى جاویدند که سعیشان براى آنجا، و شوقشان به سوى آن بود».
و فرمود که: «مرگ تحفه و هدیه مؤمن است».
بلى: چون از اینجا وارهد آنجا رود در شکر خانه ابد ساکن شود گوید آنجا خاک را «مىبیختم» زین جهان پاک مىبگریختم اى دریغا پیش از این بودى أجل تا عذابم کم بدى اندر «وحل» از حضرت امام جعفر صادق - علیه السّلام - روایت شده است که: «چون جنازه کسى را بردارى فکر کن که گویا تو خود آن کس هستى که در تابوت است و آن را برداشتهاند.
و خود را چنان فرض کن که: به عالم آخرت رفتهاى و از پروردگار خود درخواست نمودهاى که تو را به دنیا برگرداند.
و سؤال تو را پذیرفته و تو را دوباره به دنیا فرستاده است.
ببین که چه خواهى کرد و چه عمل از سر خواهى گرفت».
پس فرمود: «اى عجب از قومى که از اوّل تا به آخر ایشان را گرفتهاند و محبوس ساختهاند و نداى کوچ رحیل ایشان بلند شده و ایشان مشغول بازى هستند».
ابو بصیر به خدمت آن حضرت شکایت کرد از وسواسى، که او را در امر دنیا عارض مىشد.
حضرت فرمود: «اى أبو محمد یاد آور زمانى را که بندهاى اعضاى تو در قبر از یکدیگر جدا خواهد شد و دوستان تو، تو را در قبر خواهند گذاشت و سر آن را خواهند پوشید و تو را تنها در آنجا خواهند گذاشت و به خانههاى خود برخواهند گشت و کرم از سوراخهاى بینى تو بیرون خواهد آمد و مار و مور زمین گوشت بدن تو را خواهند خورد.
و هرگاه این معنى را متذکّر شوى امور دنیا بر تو سهل و آسان خواهد شد.
أبو بصیر مىگوید: به خدا قسم که هر وقت غم و اندوهى از امر دنیا به من مىرسید چون به فکر اینها مىافتادم از آن فارغ مىشدم و دیگر از براى من غصه از امر دنیا باقى نمىماند».
و فرمود که: «یاد مرگ، خواهشهاى باطل را از دل زایل مىکند.
و گیاههاى غفلت را مىکند.
و دل را به وعدههاى إلهى قوى و مطمئن مىگرداند.
و طبع را رقیق و نازک مىسازد.
و هوا و هوس را مىشکند.
و آتش حرص را فرو مىنشاند.
و دنیا را حقیر و بىمقدار مىسازد.
و بعد از آن فرمود: این معنى سخنى است که پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - فرمود: «تفکّر ساعه خیر من عباده سنه».
یعنى: «فکر کردن یک ساعت، بهتر است از عبادت یک سال».
و این در وقتى است که آدمى طنابهاى خیمه خود را از دنیا بکند و در زمین آخرت محکم ببندد.
و شکّ نداشته باشد که کسى که این چنین، مرگ را یاد کند رحمت بر او نازل مىشود.
و بعد از آن فرمود که: «مرگ، اول منزلى است از منازل آخرت و آخر منزلى است از منازل دنیا، پس خوشا به حال کسى که در منزل اوّل او را اکرام کنند».
بلى اى برادر عجب و هزار عجب از کسانى که مرگ را فراموش کردهاند و از آن غافل گشتهاند و حال اینکه از براى بنى آدم امرى از آن یقینىتر نیست.
و هیچ چیز از آن به او نزدیکتر و شتابانتر نیست.
« ایْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فی بُروُجٍ مُشَیَّدَه 4: 78».
یعنى: «هر جا که بوده باشید مرگ شما را در خواهد یافت اگر چه در برجهاى محکم داخل شده باشید».
کدام باد بهارى وزید در آفاق که باز در عقبش نکبت خزانى نیست مر وى است که: «هیچ خانوادهاى نیست مگر اینکه ملک الموت شبانه روزى پنج مرتبه ایشان را بازدید مىنماید».
و عجب است که: آدمى خیره سر، یقین به مرگ دارد و مىداند که چنین روزى به او خواهد رسید و باز از خواب غفلت بیدار نمىشود و مطلقا در فکر کار ساختن آنجا نیست.
خانه پر گندم و یک جو نفرستاده به گور غم مرگت چو غم برگ زمستانى نیست و بالجمله مرگ، قضیّهاى است که: بر هر کسى وارد مىشود.
و کسى را فرار از آن ممکن نیست.
پس نمىدانم که این غفلت چیست بلى: کسى که داند عاقبت امر او مرگ است.
و خاک، بستر خواب او، و کرم و مار و عقرب انیس و همنشین او، و قبر محل قرار او خواهد بود، و زیر زمین جایگاه او، و قیامت وعدهگاه او، سزاوار آن است که: حسرت و ندامت او بسیار، و اشک چشمش پیوسته بر رخسار او جارى باشد.
و فکر و ذکر او منحصر در همین بوده، و رنج او عظیم، و درد دل او شدید باشد.
آرى: خواب خرگوش و سگ اندر پى خطاست خواب خود در چشم ترسنده کجاست و خود را از اهل قبر بداند و از خیل مردگان شمارد، زیرا هر چه خواهد آمد نزدیک است.
و دور آن است که نیاید.
این خانه که خانه وبال است پیداست که وقف چند سال است انگار که «هفت سبع» [1] خواندى یا هفت هزار سال ماندى آخر نه اسیر بایدت گشت چون هفت هزار سال بگذشت چون قامت ما براى غرق است کوتاه و دراز او چه فرق است بلى: غفلت مردم از مردن به جهت فراموشى ایشان از آن و کم یاد کردن آن است.
و اگر کسى هم گاهى آن را یاد کند یاد آن مىکند به دلى که گرفتار شهوتهاى