تردیدى نیست که بعد از اصول دین, اولین و بزرگ ترین دستور الهى که ستون دین, معراج مومن, نورچشم پیامبر(ص), سازنده ترین اعمال و جلوه شکوه دین که بیانگر اوج بندگى انسان در پیشگاه خدا است نماز است.
نماز آن چنان مهم است که در قرآن 46 بار با تعبیرات مختلف از اقامه آن سخن به میان آمده است.
آرى نمازى که با قیام آمیخته باشد به گفته مفسران که منظور از اقامه, آن است که نماز باید سازنده و بالنده باشد, تنها به اوراد و اذکار اکتفا نشود, بلکه آن را به گونه اى برپا دارید که آثار آن در همه زوایاى زندگى شما آشکار گردد موجب پاک سازى و به سازى روح و روان و محیط جامعه در ابعاد گوناگون و در عرصه هاى مختلف مى گردد.
از اهمیت نماز همین بس که حضرت رضا(ع) فرمود: ((إول ما یحاسب العبد علیه, الصلاه, فان صحت له الصلاه صحت له ما سواها, و ان ردت ردت ما سواها; نخستین چیزى که انسان (در قیامت) با مطرح کردن آن حساب رسى مى شود نماز است, اگر صحیح بود, سایر اعمال نیز صحیح است, و اگر رد شد سایر اعمال نیز رد مى شود.))
مطابق روایت مشهور دیگرى از امام صادق(ع) آمده: ((اگر نماز پذیرفته شد, سایر اعمال پذیرفته مى شود و اگر مردود شد سایر اعمال نیز مردود خواهد شد)).
همه پیامبران و امامان و اولیاى خدا, حرمت نماز را به احسن وجه حفظ مى کردند و آن را با کیفیت بسیار عالى اقامه مى نمودند و پس از معرفت به خدا و اصول اعتقادات, بر همه چیز او را مقدم مى داشتند.
دلیل اعتقادى و عملى خداشناسى و پیوند مقدس خلق با خالق مى دانستند.
با این اشاره, به چند نمونه از سیره پیشوایان بسنده مى کنیم
نماز؛ میراث انبیای الهی
توجه پیامبران به ادای فریضه الهی به روایت قرآن ؛
اشاره:همه پیامبران الهی، راز و نیاز و مناجات و تسلیم در برابر ذات مقدس پروردگار عالم داشته اند و در راه عبودیت و بندگی و نماز و اطاعت خداوند جهان، هجرت و جهاد و فداکاری نموده و عمر خود را سپری کرده اند.
ما در این نوشته، به آن دسته از پیغمبرانی خواهیم پرداخت که قرآن کریم، داستان نماز خواندن آنان را مطرح ساخته است.
ذکر این نکته ضروری است که وقتی سخن از «نماز پیامبران الهی» به میان می آید، موضوع اصل نماز آنان مطرح است، که با نماز تکامل یافته ای که امروز آن را انجام می دهیم، تفاوت فراوانی داشته است.
آری، این طور نبود که آنان هم مثل ما، در هر شبانه روز هفده رکعت نماز واجب بخوانند، بلکه قرآن کریم، اصل نماز آنان را، که شامل خضوع و خشوع و کرنش در برابر خداوند عالم بوده، مطرح نموده است.
نماز ابراهیم(ع)
قهرمان توحید، پیامبر بزرگ، ابراهیم خلیل(ع) حدود دو هزار سال قبل از میلاد، در «اور» از توابع «کلده» در مشرق «بابل» که بین دجله و فرات قرار داشت، به دنیا آمد.(1)
این پیامبر بزرگ، تمام عمر دویست ساله خود را صرف اطاعت خدا و مبارزه با شرک و بت پرستی نمود و در این راه هجرتها و آوارگیها کشید.
قرآن کریم، ابراهیم(ع) را به عنوان الگو و اسوه برای ما معرفی کرده است.(2)
این پیامبر بزرگ، تمام عمر دویست ساله خود را صرف اطاعت خدا و مبارزه با شرک و بت پرستی نمود و در این راه هجرتها و آوارگیها کشید.
قرآن کریم، ابراهیم(ع) را به عنوان الگو و اسوه برای ما معرفی کرده است.(2) همسر ابراهیم «ساره» نام داشت و در یک مسافرتی که آنان از مصر به فلسطین انجام دادند و خدمتگزار خود «هاجر» را نیز همراه برده بودند، ساره که تا آن سن و سال فرزندی نداشت، به شوهر خود ابراهیم(ع) پیشنهاد کرد با «هاجر» ازدواج کند، تا ابراهیم(ع) که بسیار شوق فرزند شدن داشت، از این ناحیه فرزند دار گردد.
اما وقتی ازدواج انجام شد و ابراهیم(ع) از هاجر دارای فرزند پسری به نام اسماعیل گردید، ساره گرفتار رقابت و ناراحتی شد و برای کاستن از این ناراحتی، به همسر خود ابراهیم(ع) پیشنهاد کرد هاجر و فرزند نو رسیده را از وطن و زندگی دور گرداند.
در چنین وقتی، خداوند به ابراهیم(ع) دستور داد مادر و کودک شیرخوار را به سرزمین مکه منتقل کند.
ابراهیم(ع)، زن و فرزند را از فلسطین حرکت داد و به مکه آورد و آنان را در کنار خانه کعبه گذاشت.
سرگذشت وحشتناکی است، مادر جوانی با فرزند نو رسیده اش، در دره ای که کوههای خشک سر به فلک کشیده قرار گرفته اند.
نه از آب خبری هست و نه از آزادی، بلکه حرارت شنهای داغ، آن سرزمین را به کانون سوزان و طاقت فرسایی تبدیل کرده است.
باری، مطلب از نظر جریان طبیعی، بسیار سخت و دلخراش است؛ اما پشتیبان آن خداوند تواناست، که هر مشکلی را آسان و هر رنجی را مقدمه پیروزی قرار می دهد.
بدین جهت، با همه سختیها، باید دل به لطف او بست و ابراهیم هم چنین زمزمه سر می دهد: «پروردگارا!
من تعدادی از اعضای خانواده ام را، به سرزمین بی کشت و زراعتی، نزد خانه محترم تو مسکن دادم.
پروردگارا!
منظور من این است که آنان نماز را به پای دارند.
خدایا!
دلهای مردم را به سوی آنان متوجه گردان و با انواع میوه ها به آنان روزی برسان، تا شکر و سپاس تو را انجام دهند.(3) روزهایی که اسماعیل(ع) بزرگ شده بود، در هشتم ذیحجه ای، ابراهیم(ع)، فرزند را برداشت و لبیک گویان راه «منا» را پیش گرفتند و با پیروان موحدی که همراه آنان بودند، ابراهیم(ع) برای ظهر و عصر و مغرب و عشاء، نمازهای جماعتی تشکیل داد و پیروانش به او اقتدا کردند.
از آن تاریخ تاکنون، حدود چهار هزار سال می گذرد، ولی ابراهیم(ع) و پیروانش با نماز خود، دره «منا» و بعد صحرای عرفات را با نور توحید و نماز جماعت، جلوه شکوهمندی بخشیدند.(4) نماز اسماعیل(ع) اسماعیل، فرزند ابراهیم(ع) بزرگ شد و برای بالا بردن دیوارها و ساختمان خانه کعبه، با ابراهیم(ع) همکاری کرد.(5) از سوی دیگر، ابراهیم(ع) از قبل نیز از درگاه الهی تقاضا کرده بود: «خدایا!
مرا و ذریه ام را، از نمازگزاران قرار بده.»(6) این دعاها و درخواستها به ظهور رسید، ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) دو پیامبر بزرگ، پایه گذاران حج و عبادت و دعا و نماز در آن سرزمین گردیدند، با شرک و بت پرستی مبارزه نمودند و از امتحانهای سخت، سرفراز بیرون آمدند(7) و به تطهیر خانه خدا برای رکوع و سجود کنندگان و طواف گزاران اقدام نمودند و راه توحید و عبادت را برای انسانها هموار کردند.
خداوند متعال در قرآن کریم، خطاب به پیامبر اعظم(ص)، ضمن تجلیل فراوان از این پیامبر بزرگ می فرماید(8) «داستان اسماعیل را در کتاب خود یاد کن، زیرا او پیامبری بود که در وعده ها و قرارهای خود بسیار صادق و درست کردار بود.
افزون بر این، اسماعیل پیوسته اعضای خانواده خود را به انجام نماز و پرداخت زکات وادار می کرد و او در نزد پروردگار خویش، بنده ای پسندیده و رضایتبخش بود.»(9) نماز شعیب(ع) چهار تن از پیامبران الهی، عرب بودند، که ترتیب آنان بدین قرار است: هود، صالح، شعیب و محمد(ص).
شعیب پیغمبر(ع)، از نسل ابراهیم خلیل(ع) بود که بعد از هود و صالح و اندکی پیش از حضرت موسی(ع) می زیست.
او از سرزمین «مدین» نزدیک «تبوک» فاصله بین «مدینه» و شام برخاسته بود.(10) قرآن کریم نام سرزمین شعیب را آورده و می فرماید: «ما برای مردم «مدین»، برادر آنان شعیب را فرستادیم، او گفت: ای مردم!
خداوند را عبادت کنید، زیرا غیر از او خدایی وجود ندارد...»(11) شعیب(ع)، برای راهنمایی ملت خود به توحید و عبادت خداوند و مبارزه با کم فروشی و انحرافهای مالی و اقتصادی جامعه، تلاشهای فراوانی انجام داد، سخنرانی های فصیح و بلیغی ایراد نمود، تا جایی که او را «خطیب پیامبران» نامیدند.(12) اما مردم، همچنان به نادانی و لجبازی خود ادامه می دادند، این پیامبر الهی را مسخره می کردند و حتی می گفتند: «ای شعیب!
آیا این نمازی که می خوانی به تو دستور داده که ما را از پرستش خدایان پدرهایمان و نیز از دخل و تصرف در اموالمان - هرطور می خواهیم- باز داری؟
اما خداوند، رسالت و دعوت و عبادت شعیب(ع) را که همراه با صبر و مقاومت و درستکاری بود، مورد تمجید و ستایش قرار داده است.»(13) آن مردم تأثیر سازنده نماز را روی شعیب پیامبر و یاران و پیروان او مشاهده کرده و دیده بودند نماز، روحیه انسان را عوض می کند، وجدان را منقلب می سازد، احساسات و مشاعر او را به سوی تقوا و خدابینی سوق می دهد، از عبادت غیرخدا باز می دارد و از لغزشهای اعتقادی و کم فروشی و حرامخواری، که از خصلتهای خطرناک و نابود کننده آن مردم بود، انسان را باز می دارد.(14) نماز موسی(ع) موسای کلیم(ع) فرزند «عمران» از مادری به نام «یوکابد» یا «آناحید» در مصر به دنیا آمد.(15) بیش از سه روز از ولادت و شیرخوارگی او نگذشته بود که مادر به دستور خداوند، کودک جگر گوشه خود را در صندوقچه قیراندودی گذاشت و او را به دریا انداخت.
علت این بود که به فرعون، فرمانروای مصر خبر داده بودند در بنی اسرائیل کودکی به دنیا می آید که اساس شرک آلود فرعونیان را در هم می ریزد و فرعون هم که از این معنا سخت ناراحت بود، هر کودکی را که از مادر متولد می شد، می کشت، تا جایی که شمار کودکان مظلومی را که از این ناحیه کشته شدند، تا بیست هزار کودک نوشته اند.»(16) زندگانی حضرت موسی(ع) را سه دوره چهل ساله، یعنی حدود یکصد و بیست سال دانسته اند، که چهل سال اول به طور ناشناس در دستگاه فرعون پرورش یافت، در دوره چهل سال دوم، روزگار وارد شدن او به سرزمین «مدین» و دعوت به آیین ابراهیم(ع) و ازدواج با «صفورا» دختر شعیب پیامبر بود و از سن هشتاد سالگی به مقام بلند نبوت رسید و تا آخر عمر یکصد و بیست ساله خود، ادای رسالت نمود.(17) حضرت موسی(ع) زندگی سراسر مبارزه و پرماجرایی داشته، در برابر فرعون بت پرست، اقدامهایی انجام داد، تا وی و ملت او را از شرک و کفر رها سازد و به توحید و خداپرستی و عبادت پروردگار، دعوت نماید؛ ولی آنان زیر بار دعوت و هدایت او نمی رفتند.
آن طور که قرآن کریم بیان می دارد، حضرت موسی(ع) با عنایت خداوند معجزه هایی انجام داد که تحت عنوان «تسع آیات» (18) به نه مورد آن اشاره شده و به تفصیل آن در آیات دیگر قرآن آمده است.
اهمیت موضوع نماز در نبوت حضرت موسی(ع) آن گاه روشن تر می شود که داستان برانگیخته شدن او به نبوت را مطالعه کنیم.
در تاریخ می خوانیم شعیب(ع)، دختر خود «صفورا» را به ازدواج موسی درآورده بود، تا موسی به عنوان مهریه، مدت ده سال برای او شبانی کند.(19) وقتی مدت قرارداد موسی(ع) با شعیب(ع) به پایان رسید، موسی همسر و فرزند و گوسفندان خود را برداشت و از «مدین» به سوی شام و مصر حرکت کرد.
موسی به وضع مسیر و راه آشنایی نداشت، بدین جهت مسیر «طور غربی» را پیش گرفت و راه را گم کرد، شب تاریک فرا رسید، رعد و برق شدید درگرفت و باران تندی می بارید.
طوفان سخت می وزید و هوای بسیار سرد و ناراحت کننده ای بود.
گوسفندان او متفرق و گم شدند و مشکل دیگری که بر سختیهای او افزود، این بود که همسرش نیز به درد زایمان مبتلا گردید!
موسی(ع)، اندکی سرگردان و درمانده شد، به این فکر افتاد که آتشی بیافروزد، تا خود و زن و فرزندش اندکی گرم شوند، اما طوفان و باران نمی گذاشت هیزم روشن شود و همه از وحشت تاریکی و سرمای شب ظلمانی به وضع دردناک و هولناکی مبتلا شدند.(20) قرآن کریم، در بیش از هشتاد آیه، قسمتهایی از داستان موسی(ع) را یادآور شد.
«ای پیامبر!
آیا داستان موسی را شنیده ای؟
آنگاه که از دور آتشی را مشاهده نمود و به خانواده خود گفت: اندکی صبر کنید، من آتشی را دیدم، شاید بتوانم شعله ای از آن را برای شما بیاورم، یا در کنار آتش، راهنمایی را پیدا کنم.» وقتی موسی(ع) نزد آتش آمد، ندا داده شد: ای موسی!
من پروردگار تو هستم، کفشهای خود را بیرون بیاور که در سرزمین مقدس «طوی» هستی و من هم تو را برای نبوت برگزیدم.
اکنون به آنچه به تو وحی می شود، گوش فرا بده.
من «خدا» هستم.
معبودی غیر از من نیست.
مرا پرستش کن و نماز را به پای دار، تا به یاد من باشی.(21) بدین ترتیب، با نبوت موسی(ع)، نماز هم همراه آن بود، تا در پرتو این عبادت و اجرای این دستور خداوندی، قلب ناآرام و جان پریشان و مضطرب وی هم، آرامش و سکون مطمئن یابد.
نماز زکریا(ع) زکریا نیز از پیامبران الهی بود که سراسر عمر خود