موضوع این مطلب تاریخی تحریِم استعمال توتون و نتباکو در سال 1309 هجری قمری توسط میرزای شیرازی است که مصادف با حکومت ناصر الدین شاه قاجار است.
از نظر من تاریخ مثل یک فیلم است و یک فیلم هنگامی جذاب تر میشود که شخصیت اصلی آن داستان یا حداقل شخصیت های برجسته ی آن داستان همان اول فیلم به بیننده یا شنونده شناسانده شود.
ومن هم برای اینکه این فیلم تاریخی جذاب تر باشد سهل الفهم تر باشد اشار های اجمالی به شخصیت دو نقش برجسته این فیلم یعنی میرزای شیرازی و ناصر الدین شاه قاجار داریم .
سید محمد حسن حسینی مشهور به « میرزای شیرازی »
در پانزدهم جمادی الأول سال ۱٢۳۰ هجری قمری در خاندان مشهور و برجسته ای که همگی از دانشمندان دینی بودن چشم به جهان گشود.
میرزا محمد حسن در چهار سالگی پای به مکتب نهاد و به تعلیم فارسی پرداخت و پس از فراغت از درسهای اولیه در شش سالگی وارد حوزه علمیه شد و به فراگیری علم و دانش پرداخت.
و در 8 سالگی مقدمات را به پایان رسانید.در سن 12 سالگی زیر نظر استاد شیخ محمد تقی بزرگترین مدرس شرح و لمعه این درس را شروع و در سن 15 سالگی به تدریس این درس پرداخت.
در سن 18 سالگی برای فراگیری درس خارج و فقه و اصول به اصفهان وارد شد.
حوزه علمیه اصفهان در آن روزگار از پر رونق ترین حوزه های علمیه جهان تشیع بود و از نظر علمی با مهمترین حوزه علمیه شیعه یعنی نجف برابری می نمود.
میرزا با ورود به اصفهان در مدرسه صدر مستقر شد و آیت الله شیخ محمد تقی اصفهانی، صاحب کتاب مشهور «هدایت المسترشدین»، علامه صاحب جواهر و شیخ مرتضی انصاری را به استادی برگزید.
در سن 20 سالگی اجازه اجتهاد یافت او افضل در میان فقها ،محدثین،فلاسفه و متکلمین علم اصول و یگانه علوم و فنون چون صرف و نحو و طبّ و تفسیر و منطق بود.
میرزای شیرازی تا بیست و نه سالگی در اصفهان ماند ولی جان عطش زده او که برای یافتن حقیقت و فراگیری دانش قراری نداشت، اینک قصد دیار نجف و کربلا نموده بود.
میرزا مدتی را در کربلا اقامت گزید و در این دوران از درس استادانی همچون آیت الله شیخ حسن کاشف الغطا، آیت الله شیخ حسن نجفی (صاحب جواهر)، آیت الله سید ابراهیم قزوینی (صاحب ضوابط) و آیت الله شیخ مشکور حولائی بهره ها گرفت .
میرزای شیرازی در طول عمر خویش شاگردان مبارزی را تربیت کرد که هر کدام ستاره ای شدند و آسمانی را با نور خویش منور نمودند.
از آن جمله به افراد زیر می توان اشاره کرد؛ آیات عظام: میرزا محمد تقی شیرازی، شیخ عبدالکریم حائری (مؤسس حوزه علمیه قم)، میرزا حسین نائینی، شهید شیخ فضل الله نوری، سید محمد کاظم یزدی.
اقدامات سیاسی
میرزای شیرازی در طی زندگی پر بار خود اقدامات سیاسی گوناگونی را رقم زده است که عبارتند از:
حماسه پیروز تنباکو
دفاع از شیعیان مظلوم افغانستان
ایجاد وحدت تشیع و تسنن
تربیت و اعزام مبلغان ویژه برای مناطق حساس و زیر سلطه انگلیس نظیر تبت و کشمیر
جلوگیری از تجاوز یهودیان به مسلمانان
جلوگیری از خرید زمین های شهر طوس توسط دولت روسیه و نقش بر آب کردن توطئه روسیه در این رابطه
فرستادن آیت الله سید عبد الحسین لاری به عنوان نماینده خود به منطقه حساس جنوب ایران
تیز هوشی و حافظه میرازی شیرازی محیّر العقول بود.
او هیبتی پیامبر گونه داشت و در برابر عقل و تدبیرش اهل علم به اعجاب می نگریستند .از تألیفات او اجتهاد المر والنّهی و کتاب طهارت و نماز می باشد میرزای شیرازی مدت ٨٢ سال با کمال افتخار زندگی کرد و در روز 24 شعبان سال 1313 روح پاکش به ملکوت جاودان پرواز کرد و درنجف اشرف به خاک سپرده شد
تیز هوشی و حافظه میرازی شیرازی محیّر العقول بود.
او هیبتی پیامبر گونه داشت و در برابر عقل و تدبیرش اهل علم به اعجاب می نگریستند .از تألیفات او اجتهاد المر والنّهی و کتاب طهارت و نماز می باشد میرزای شیرازی مدت ٨٢ سال با کمال افتخار زنــدگی کرد و در روز 24 شــعبان سال 1313 روح پاکش به ملکوت جاودان پرواز کرد و درنجف اشرف به خاک سپرده شد.
نــــاصر الـــدیــــن شــــــاه در دوره قـــاجاریه پس از حکومت چهار سال و سه ماهی محـــــمد شاه نوبت به حکومت ناصـــر الــــدین شـــــاه رسید که دوران حســاسی برای ملت ایران که در اسارت و ذلت به سر می بردند بود ولی این حکومت پنجاه ساله چگونه آغاز شد.
محمد شاه قاجار شب سه شنبه شش شوال سال 1264 در قصر محمدیه شمیران که خودش به تازگی ساخته بود پس از چهارده سال و سه ماه سلطنت به عــلت بیماری نقرس از دنــیا رفت .
حاجی میرزا آماسی صدراعظم صدارت متزلزلی داشت و اشخاصی مثل میرزا آقا خان نــوری (که در کاشان به حال تبعید به سر می برد) و آصف الدوله صدر الممالک هر ید مهیای قبول این سمت بودند ولی با ورود شاه جدید به تهران و صدارت «میرزا تقی خان امیر کبیر» کـــه لیاقت خود را بار ها نشان داده بود دست از این خیال برداشتند.
ناصر الدین شاه در سن بیست و یک سالگی به کمکمادر خود «ملک جان خانم» معروف به «مهد علیا»!
به سلطنت رسید مادر ناصر الدین شاهنه تنها در به سلطنت رسیدن او بسیار موثــر بود بلکه در اداره امور کشور هم دخالت می کرد و در قتل امیر کبیر هم موثر بود.
مرگ او را پس از هفتاد سال در سال 1290 ذکر نموده اند .
علاوه بر این ناصر الدین شاه از کمک روس ها و انگلیس ها در رسیدن به حکومت بهره برد و توانست با وجود مدعیان بسیار جای پدرش را بگیرد.
و در این پنجاه ســــال ضایعات زیادی به ایران و ملت ایران وارد کند و قسمت های زیـادی از ایران را از بــــدهد و ایــــران را از نــظر جغرافیایی به صورت امروزی در آورد.اولین قیام مردم با رهبری روحانیت با عــــنوان جـــنبش تنباکو مربوط به همین دوره است وروابط سیاسی ایران با اروپا در جهت حفظ و توسعه منافع انها و به ضرر ایران ادامه می یابد و به ا وج می رسد.
ایران به علت اهمال و کارشـــکنی وبی لیاقتی زمام دارانش همه نوع لطمات را پذیرا می شود.
انگلستان با تهدید به اشغال جنوب ایران افغانستان را از ایران جدا می کند و دولت روسیه که متوجـــه بسط قدرت انگلیس بر ایران شده در صـــدد افزایش تسلط و نفــوذ خود بر ایران به گرفتن « امتیاز صید ماهی » در دریای خزر به عنوان امتـــیاز شیلاتت دست می یابد.
امتـــــیاز دیگر امتیاز قزاقخانه در ایــران بود که به عنوان تعلیم و تربیت سپاه ایران قوای نظامی را تحت اختیار خود در آورند.
ناصر الدین شاه مردی بی خبر از سیاستو نا آشنا بهروابط بین الملل و مستبد بود .که خود را آفریده شده برای سلطنت می دانست و تمام وقت را به عیش و عشرت و تفریح و شــکار و مسافرت گذراند و ار این حیث بر شاهان دیگر سبقت گرفت .
« میرزا رضای کرمانی »که از مریدان « سید جما الدین اسد آبادی » بود در 17 ذی القعده 1313 (1274 ه.
ق ) به هنگام جشن پنجاهمین سال سلطنت به حیات او پایان داد .
ومظــفر الدین شاه پس از چهل سال ولایتعهدیدر زمان بیماری و سستی و هنگامی که تحت نفــــوذ کامل روسها بود به سلطنت رسید .
نهـضت تـنـبـاکــــو اعطای امتیاز تنباکو ناصر الدین شاه و امین السلطان در انگلستان بودند.
مسافرت سوم آنها بود و احتیاج مبرم به پول داشتند سیاستمداران انگلیسی بر آن بودند که امتیاز بگیرند.
«ماژور تالبوت»از مشاوران و نزدیکان « سالیسبوری»نخست وزیر انگلیس مامور می شود تا امتیاز توتون و تنباکو را به دست آورد و شاه قبول مط کند تالبوت را به ایران دعوت نماید.
در ظاهر تالبوت تاجر طرف امتیاز است ولی در واقع دولت انگلستان پشت سر اوست.
تالبوت« کمپانی رژی » را با گرفتن امتیاز تاسیس می کند سرمایه آن ششصد و پنجاه هزار لیره است.
قبل از ورود به ایران تالبوت نامه ای به این شرح به صدر اعظم ایران می نویسد: « اینجانب تالبوت تعهد می کنم که برای حضرت اشرف امین السلطان و اعلیحضرت شاه ایران به اشرف مبلغ چهل هزار لیره استرینگ بپردازم.
ده هزار لیره از این مبلغ را روز تفویض امتیاز نامه رژی و ده هزار دیگر این مبلغ را در اولین روزی که امتیاز به موقع اجرا شود و بیست هزار لیره بقیه را دو ماه پس از اجرای امتیاز نامه .
پاریس 1889 م » تالبوت در تهران در سفارت انگلیس اقامت کرد و روابط خود را با دربار برقرار ساخت و پیش از این که صاحب امتیاز تنباکو باشد در ایران شروع به عمل کرد.
فــرمان امــتیاز تنباکو « خرید وفروش و ساختن در داخل و خارج وکل توتون وتنباکو که در ممالک محروسه ایران به عمل آورده می شود تا انتهای پنجاه سال از تاریخ امضای این قرارداد انحصار به ماژور تالبوت و شرکای خودشان واگذار می نماییم -- شــاه» حق الامتیاز سالی پانزده هزار لیره پرداخت شود هیچگونه مالیات و عوارض به دولت ایران پرداخت نکنند ولی یک چهارم از عواید را هم از حق الامتیاز پرداخت نمایند.
مدت امتیاز پنجاه سال است و هیچ کس بدون اجازه گمپانی حق هیچگونه معامله ای را نسبت به توتون و تنباکو وانفیه و مشتقات آن ندارد و الا مجازات سخت خواهد شد و مردم مکلف اند محصول موضوع کمپانی را فقط به کمپانی بفروشند.
تاریخ این امتیاز سال 1890م برابر با 1307ه.ق (1267 ه.ش ) است.
سهل انگاری و سستی دربار در مورد این امتیاز همه را به شگفتی واداشت زیرا اهمیت این انحصار در اقتصاد آنروز ایران تا حدی شناخته شده بود.
مخصوصا وقتی آن را امتیازی که در این مورد دولت عثمانی داده بود مقایسه می کردند.
حق الامتیاز عثمانی سالی ششصد هزار لیره بود .در ایران آن روز یک پنجم مردمش در کار خرید و فروش و کشت تنباکو و توتون بودند تنها سالی چهارصد و سی و پنج تن به ترکیه و هند و افغانستان صادر می کردند.
سود کمپانی را به سالیپانصد هار لیره تخمین زده و علاوه بر این شرکت حق وسایل و اسباب و الات لازم را بدون پرداخت مالیت وارد سازد و از این طریق نیز سود سرشاری را شامل شود .
عــلت مقـــاومت تنها زیان مادی تنها علت مقومت مردو نبود خشم مردم از تسلط شرکت بر سرتاسر ایران بود.
شرکت از ابتدا به اقدامات مشکوکی دست زد که ارتباطی با امتیازش نداشت مر کز خود را در خیابان فردوسی («علا الدوله» آن زمان)خریداری کرده بود وبه شکل قلعه مستحکمی در آورد.
برای خود سپاهی و تفنگدار داشت و این وضع در شهر ها جنبه بدتری پیدا کرد گویا مراکزی برای ذجیره تسلیحات در نظر می گیرند و این نظر وقتی تایید شد که بعد از انحلال شرکت محمولات تازه رسیده را باز کردند و مملو از اسلحه و فشنگ و وسایل تخریبی بود.
علاوه بر اینها در شروع کار حدود صد هزار زن و مرد انگلیسیبرای کمک به شرکت به ایران آمدند و کار آنها تبلیغ بود .
ابتدا در تهران و سپس در تمام شهرستان ها پراکنده شدند و دیانت مسیح را تبلیغ می کردند .
گویا این شرکت همان کاری را که کمپانی هند شرقی در هـــــند انجام داد در ایران می خواست انجام دهد.
آغـــاز نـهـضـت گروه گروه مردم از وضع شرکت عدم رضایت می کردند آیت الله میرزای شیرازی که مرجعیت تشیع را داشت دولت را در دادن امتیاز مورد انتقاد اعتراض قرار داد.
مردم تبریز از ورود عمال جلوگیری کردند.
در تهران میرزای آشتیانی مجتهد وقت در تماس با شاه امتیاز را اشتباه بزرگ دانست .
در شیراز و اصفهان اجتماعاتی تشکیل شد و لغو امتیاز را خواستار شدند و در مقابل همه ایب اعتراضات امین السلطان می گفت: محال است امتیاز به هم بخورد امضای این پادشاه قادر مستقل تا قیامت به قوت خود باقی است!
شاه در تلگرافی به فرزند خود « ظل السلطان » در خصوص مورد گفت : « اگر بر ضد حکم دولت سخن بگویند واضح است که منتهای فضولی و جسارت است و البته پنین اشخاصی تنبیه و سیلست سختی لازم دارند» وضـع مقـابـله با کمپانی در شهرستانـها در شیراز وردم مغازه ها را بستند و در مسجد اجتماع کردند و روحانیون در تشدید مبارزه شرکت فعال داشتند تا آنجا که سید علی اکبر فال اسیری روحانی را که در شکل دادن اجتماعات سمت رهبری داشت به خارج از کشور تبعید کردند و در نتیجه بر احساسات مردم افزوده شد و تصمیم گرفتند که چیزی به نمایندگان شرکت نفروشند.
در تبریز راهنمایی علماو روحانیونی چون جواد آقا مجتهد تبریزی نقش موثر داشت امتیاز را بر خلاف