قلب چیست؟
کلمه «قلب» در فیزیولوژى و نیز در عرف عام معناى روشنى دارد و در فارسى به «دل» تعبیر مىشود و در سایر زبانها نیز مرادفات این واژه به همین عضو نامبرده اطلاق مىشود؛ ولى، در هنگامى که همین واژه «قلب» یا «فؤاد» و یا در فارسى «دل» را در محدوده اخلاق و علم اخلاق به کار مىگیرند؛ قطعا، چنین مفهومى منظور نظر گوینده نیست.
و منظور ما نیز از طرح پرسش فوق روشن شدن همین معناى پیچده و اخلاقى آن و نیز اصطلاح قرآنى و روایى این واژه خواهد بود.
البته، مفسرین و فقهاء الحدیث، در مقام تبیین آیات و روایات و توضیح این واژه در زمینه اینکه در اصل براى چه معنایى وضع شده و به چه مناسبت در معنى دوم به کار مىرود مطالبى اظهار داشتهاند و لغت شناسان نیز در بیان تناسب دو مفهوم قلب و رابطه آن دو گفتهاند که کلمه «قلب» با تقلب و قلب و انقلاب که به معنى تغییر و تحول و زیر رو شدن است هم خانواده بوده و وجه مشترک بین معناى لغوى و اصطلاح اخلاقى آن نیز همین است زیرا در قلب به معنى اندام بدنى که دائما در آن، خون در حال زیر و رو شدن است و قلب به معناى اخلاقى و قرآنیش هم داراى حالات متغیر و دگرگون شونده است پس این واژه در این دو مورد به مناسبت همان نکته انقلاب و تقلب و تحول به کار رفته است.
این گونه بحثها در ارتباط با پاسخ پرسش فوق نمىتواند چندان مفید باشد.
و ناگزیر لازم است براى روشن شدن مفهوم قلب در علم اخلاق و اصطلاح قرآنى و روایى آن فکر دیگرى بکنیم.
قطعا اکنون که کلمه قلب در این دو مفهوم مختلف فیزیکى و اخلاقى به کار مىرود حکم مشترک لفظى را دارد و در هر یک از دو معناى فوق، بدون توجه بمعنى دیگرش و بدون آنکه رابطه میان آن دو در نظر گرفته شود، به کار خواهد رفت.
یک علم طبیعى هنگامى که کلمه قلب را به کار مىبرد منظورش به روشنى همان اندام خاص است و کمترین توجهى به معنى اخلاقى آن ندارد؛ چنانکه، یک عالم و دانشمند اخلاقى نیز از به کار گرفتن این کلمه جز همان مفهوم اصطلاحى ویژه اخلاق چیزى دیگرى در نظر ندارد و توجهى به مفهوم فیزیکى آن نمىکند.
بنابراین، کلمه قلب به صورت مشترک لفظى در این دو معنا به کار مىرود و لازم نیست در بیان رابطه میان این دو معنا یا تشخیص مفهوم اصلى از فرعى از میان این دو مفهوم و توضیح آنکه در کدام نخست وضع و سپس به دیگرى نقل گردیده است، فکر خویش را به کار اندازیم؛ چرا که، این گونه مطالب هیچ تاثیرى در زمینه درک مفهوم اخلاقى کلمه قلب که مورد نظر ماست نخواهد داشت گرچه براى لغت شناسان بحثهایى شیرین به حساب آیند و گرچه در حد خودش از ارزشهایى نیز برخوردار باشند؛ چنانکه در تفسیر شریف المیزان نیز بحثى مستقل زیر عنوان «قلب در قرآن» عنوان شده و وجهى در بیان ارتباط این دو مفهوم قلب ارائه گردیده است به این صورت که حیات و زندگى انسان در نخستین مرحلهاش به قلب تعلق مىگیرد و در آخرین مراحل نیز از قلب جدا مىشود یعنى آخرین عضوى که مىمیرد و یا زندگى و حیات از آن جدا مىشود «قلب» است و در این زمینه به کلماتى از اطباء قدیم چون ابن سینا و تجربیات و اکتشافاتى از طب جدید که مؤید سخن ایشان در تناسب دو معناى قلب است استشهاد کردهاند.
بنابراین، بکار بردن واژه قلب در روح و صفات روحى به این مناسبت است که «قلب» بمعناى اندامى از بدن تجلیگاه روح است و نخستین عضوى است که روح به آن تعلق مىگیرد و به یک معنى، واسطه ارتباط روح با بدن است.
البته، مطلب فوق یک مطلب تجربى است و اثبات صحت آن بر عهده علماى طبیعى خواهد بود و محتمل است که مطلب صحیحى باشد، ولى، سخن در این است که آیا به کار رفتن کلمه قلب در چنین معنا و مفهومى بدین لحاظ بوده که روح نخست به قلب تعلق مىگیرد و در آخر نیز از قلب خارج مىشود؟
آیا این که قلب اولین عضوى است که زنده مىشود و آخرین عضوى است که مىمیرد باعثشده تا کلمه قلب را به معناى قوه مدرکه و مرکز عواطف به کار گیرند.
شاید مناسبتر بود که روح به این معنا به کار مىرفت.
روح است که معنى حیات را تداعى مىکند.
و به هر حال به نظر ما اینکه لحاظ فوق منشا اطلاق کلمه «قلب» بر قوه مدرکه و مرکز عواطف شده باشد، دور از ذهن است.
همچنین، مىتوان گفت: که حالات روحى و منسوب به قلب و روح نظیر شادى، اضطراب، تشویش و غیر آن بیشتر و نیز پیشتر از هر عضو دیگر در قلب و ناحیه قلب احساس مىشوند و انسان در بدن خویش «قلب» را به عنوان عضو مرتبط با این حالات مىشناسد.
در حالت غم و اندوه این سینه است که تنگ مىشود و قلب است که مىطپد نبض است که به سختى مىزند و منشا حرکات نبض، قلب است.
چنانکه در قرآن هم تعبیر «ضیق صدر» در چنین مواردى به کار رفته است که انسان احساس دلتنگى مىکند؛ چنانکه، در موارد احساس شادى و نشاط نیز کلمه «شرح صدر» را به کار مىبرد.
و اگر قرار باشد وجهى در بیان رابطه میان قلب به معناى اندام خاص با قلب به معناى قوه مدرکه و مرکز عواطف ارائه دهیم این وجه، وجیهتر و جالبتر به نظر مىرسد؛ گرچه همانطور که در بالا گفته شد هیچ یک از این گونه مباحثبراى ما کارگشا نیست و در پاسخ به چیستى مفهوم قلب در قرآن نمىتواند به ما کمک کند.
بنابراین، این سؤال طرح مىشود که پس راه شناخت مفهوم قلب و مصداق آن در قرآن چیست؟
که لازم است در اینجا به پاسخ آن بپردازیم.
راه شناخت حقیقت قلب تنها راهى که ما براى شناخت معناى «قلب» در قرآن پیدا کردهایم این است که در قرآن جستجو کنیم ببینیم چه کارهایى قلب نسبت داده شده و چه آثارى دارد و از راه مطالعه آثارش قلب را بشناسیم.
ما هنگامى که با چنین دیدى به موارد کاربرد واژه قلب در قرآن مىپردازیم در مىیابیم که حالات گوناگون و صفات مختلفى به قلب و فؤاد نسبت داده شده است که مهمترین آنها از این قرار است: یکى از آثارى که به «قلب» نسبت داده شده عبارت است از «ادارک» اعم از ادراک حصولى و ادراک حضورى که با تعابیر مختلف در قرآن مجید نشان داده مىشود که فهمیدن و درک کردن از شؤون «قلب» و به تعبیر دیگرى «فؤاد» است؛ از این رو است که مى بینیم قرآن با تعابیر مختلف و با استفاده از کلماتى از خانواده عقل و فهم و تدبر و ...
کار ادراک و عم ادراک را به قلب نسبت مىدهد؛ یعنى، حتى در آنجا نیز که ادراک را از قلب نفى مىکند مىخواهد این حقیقت را القاء کند که قلب کار خودش را انجام نمىدهد و سالم نیست؛ یعنى، شان قلب این است که ادراک کند پس اگر ادراک نمىکند بخاطر عدم سلامت آن است که اگر سالم مىبود ناگزیر عمل ادراک را انجام مىداد.
در قرآن ما به آیاتى بر مىخوریم نظیر آیه: «ولقد ذرانا لجهنم کثیرا من الجن و الانس لهم قلوب لا یفقهون بها».
[1] [ و حقا آفریدیم برا جهنم بسیارى از جن و انس را (که) دل داشتند ولى با آن نمىفهمیدند].
که به کسانى که دل دارند ولى نمىفهمند اعتراض دارد و نشان مىدهد که دل براى فهمیدن است و نیز به آیه دیگرى که مىگوید: «و منهم من یستمع الیک و جعلنا عل قلوبهم اکنه ان یفقهوه».
[2] [ و بعضى از آنان به تو گوش فرا مىدهند و قرار دادیم بر دلهایشان پردهها و حجابهایى (که مانع مىشود) از اینکه آن را بفهمند].
در این ایه نیز سخن از آن است که دلهاى اینان آیات خدا و سخن پیامبر را نمىفهمند؛ ولى، نفهمیدنشان را مستند مىکند به حجابها و موانعى که نمىگذارند قلب کار خود را انجام دهد؛ یعنى، به اصطلاح مقتضى درک موجود است چرا که قلب براى درک کردن و فهمیدن آفریده شده لیکن حجب و موانع نمىگذارند وظیفه خویش به انجام رساند.
در بعضى از آیات از لفظ عقل استفاده شده و مىفرماید: «افلم یسیروا فى الارض فتکون لهم قلوب یعقلون بها».
[3] [ پس آیا (چرا) در زمین سیر نکردند تا اینکه برایشان دلهایى باشد که با آن بیندیشند].
از آیه فوق چنین مىتوان فهمید که دل براى اندیشیدن و درک واقعیت است و بر انسان لازم است که از این ابزار که خداوند براى فهمیدن در اختیارش قرار داده آن طور که شایسته است استفاده کند و آن را براى درک حقایق به کار گیرد زیرا خداى متعال زمینه مساعد را برایش فراهم آورده تا به وسیله قلب بتواند بفهمد.
و نیز در آیه دیگر از لفظ تدبر استفاده کرده و مىگوید: «افلا یتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها».
[4] [ آیا درباره قرآن نمىاندیشند یا بر دلها قفلهاشان زده شده (و از درک آن مانع مىگردد)].
که آیه نمبرده گرچه نه بطور صریح ولى بطور ضمنى «تدبر» را به دلها نسبت مىدهد و از اینکه منافقان، قرآن را نمىفهمند گلایه دارد که آیا دلها را به کار نمىاندازند و نمىاندیشند و تدبر نمىکنند و یا اینکه دلهاشان قفل شده و این مانع نمىگذارد بفهمند؛ یعنى، باز هم مفروض این است که دل براى فهمیدن است و اینکه اینان دل دارند و نمىفهمند یا بخاطر این است که دل خویش را براى فهمیدن به کار نمىگیرند و یا موانعى جلو درک آن را گرفته است.
از این گذشته قرآن پیوسته دل راه خواه به لفظ «قلب» یا به لفظ «فؤاد» در ردیف دیگر ابزار ادراکى محسوسى نظیر سمع و بصر به شمار آورده است.
نظیر آیه: «ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان غنه مسئولا».
[5] [ محققا، گوش و چشم و دل همه آنها مورد سؤال هستند].
چنانکه تعابیر دیگرى در آیات بر این مسانخت تاکید مىکند نظیر آیه: «لهم قلوب لا یفقهون و لهم اعین لا یبصورن بها و لهم اذان یسمعون بها».
[6] [ دل دارند و با آن نمىفهمند، و چشم دارند و با آن نمىبینند، و گوش دارند و با آن نمىشنوند].
که باز هم قلب در ردیف چشم و گوش بعنوان یکى از آلات و ادوات ادراک قرار داده شده است.
علاوه بر درک حصولى در بعضى از آیات کریمه، ادراک حضورى را به قلب نسبت داده و یا به صورت سرزنش و توبیخ از آن نفى کرده است که در مجموع دلالتبر این مىکنند که «قلب» در واقع طورى خلق شده تا بتواند ادراک حضورى داشته باشد و داشتن آن خلاف انتظار بوده دلیل بیمارى و کورى آن خواهد بود.
از جمله، بعضى از آیات با به کار گرفتن تعبیر «رؤیت» و نسبت دادن به دل (که البته یا تعبیر فؤاد آمده) این حقیقت را نشان مىدهد.
آنجا که خداوند فرموده است: «ما کذب الفؤاد ما راى افتمارونه على ما یرى و لقد راه نزله اخرى».
[7] [ دل خطا نکرد در آنچه دید، آیا با او درباره چیزى که مىبیند مىستیزد؟
تحقیقا مرتبه دیگرى (نیز) آن را دیده است].
در این آیات، رؤیت را به دل نسبت داده است و رؤیت دل در واقع همان درک حضورى است.
چنانکه در بعضى دیگر از آیات عمى و کورى را به بعضى از دلها نسبت مىدهد مثل آیه: «فانها لا تعمى الابصار و لکن تعمى القلوب التى فى الصدور» .
[8] [ پس این چشمها کور نیستند بلکه دلهایى که در سینهها هستند کورند].
و بدیهى است عما و کورى عبارت است از نابینایى در موردى که شان بینایى را داشته باشد و به اصطلاح عدم البصر در اینجا عدم مطلق نیست، بلکه عدم ملکه است.
تعبیر دیگرى که درک حضورى قلب را تایید مىکند آیهاى است که درباره کفار آمده و مىگوید: «بل ران على قلوبهم ما کانوا یکسبون».
[9] [ بلکه آنچه که قبلا انجام مىدادهاند بر دلهاشان زنگ زده است ].
دلهاشان زنگار زده جلا و روشنایى ندارد تا حقایق را آن چنان که باید منعکس سازد.
چنانکه در کنار آیات فوق آیات دیگرى نیز با تعابیرگوناگون نشانگر همین معناست و به عبارتى دلالت دارند که دل اگر سالم باشد بالضروره باید حقایق را درک کند و اگر درک نمىکند این خود علامت نوعى از بیماریهاى مربوط به دل خواهد بود.
تعابیرى مثل ختم بر دل یا طبع بر دل در آیات: «و ختم على سمعه و قلبه».
[10] [ و مهر بر گوش دل او نهاده].
«و کذلک یطبع انه على قلوب الکافرین».
[11] [ این چنین خداوند مهر خواهد زد بر دلهاى کافران].
و مثل قفل زدن بر دل در آیه: «افل یتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها».
[12] [