دانلود مقاله اوزان نوحه ها

به نام خدا
معاونت محترم پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
با ا حترام اینجانب تقی وحیدیان کامیار عضو هیات علمی دانشگاه گروه زبان و ادبیات فارسی به استحضار می رساند که طی سالیان دراز تحقیق در وزن و قافیه شعر فارسی و نوشتن کتابهایی در این زمینه از جمله :
1.

بررسی وزن شعر عامیانه فارسی از انتشارات آگاه
2.

بررسی منشا وزن شعر فارسی انتشارات آستان قدس رضوی
3.

کتاب وزن و قافیه دبیرستان وزارت آموزش و پرورش
4.

کتاب وزن و قافیه دانشگاه انتشارات نشر دانشگاهی
5.

فرهنگ اوزان شعر فارسی دانشگاه فردوسی ‌‌(جهت ویراستاری برای چاپ ارسال گردید )
6.

مقاله در مجلات مختلف در مورد وزن و قافیه
مدتی پیش بر آن شد که اوزان نوحه ها را بررسی کند .

چون نوحه ها گنجینه گرانبهایی از اوزان شعر فارسی بسیار متنوع و ارزنده .

لذا آنرا به عنوان طرحی پژوهی در دانشگاه آزاد ارائه داد ، متاسفانه بعلت اینکه کتاب نوحه در دسترس نبود وقفه ای در کا ر رخ داد و سرانجام مشکل حل گردید .

اینک این کارپر زحمت با استخراج 95 وزن خاص از کتابهای مختلف نوحه تقدیم می گردد .
تقی وحیدیان کامیار







طرح پژوهشی بررسی اوزان نوحه ها
نوحه به معنی اخص کلمه به اشعاری گفته می شود که در مراسم سوگواری امامان شیعه علیهم السلام با صوت حزین و ناله و زاری خوانده می شود .

سرایندگان این اشعار اغلب مردمی ساده و بی سواد هستند که درس شاعری نیاموخته اند و ادعای شاعری هم ندارند و تنها از روی ذوق و سوز دل و عشق و ایمان شعر گفته اند و بهتر است بگوئیم عقده دل گشوده اند .

شاعر نوحه سرای خوش ذوق وقتی ستم هایی را که برخاندان پیامبر گرامی (ص) رفته است در نظر می آورد و برناروائیهایی که جباران و ستمگران دنیاپرست بر این عزیزان ، بویژه بر سرور ازادگان امام حسین (ع)و اهل بیت و یارانش روا داشته اند می اندیشد چنان دلش به درد می آید و جانش آزرده می شود که از خود بی خود می گردد و تاب و تحمل از کف می دهد و بی اختیار عقده دل می گشاید و شعر بر لبش می نشیند و زمزمه کنان در رثای آنان نوحه می سراید .

نوحه شعری ساده است و دور از هر تکلف ، و بی آلایش و پاک ، و چه باک اگر ادیبانه نباشد .نوحه از دل برمیخیزد و لاجرم بر دل می نشیند .

از طرفی این اشعار امتیازات و ویژگیهایی دارند که شعر رسمی فارسی با همه عظمتش در مواردی دست نیاز به سوی آنها دراز کرده و از آنها بهره برده است .
نوحه ها را از دیدگاه های مختلف مثل مضمون ، زبان ، تصویر سازی ، قالب ، قافیه و وزن می توان بررسی کرد .

اما آنچه از همه مهمتر و غنی تر و متنوع تر و زیباتر است اوزان نوحه هاست که ما در این گفتار به بررسی آنها می پردازیم .

سرایندگان نوحه ها گرچه عروض نمی دانند اما از روی ذوق لطیف و سرشار خود تنها اوزان تازه و دلنشین می آفرینند بلکه شیوه های تازه ای نیز در وزن ابداع کرده اند که هرگز به فکر ادیبان و شاعران گذشته هم نرسیده است .

این ویژگیهای اوزان نوحه ها را می توان به سه گونه تقسیم کرد :
1.

کوتاهی و بلندی مصرع ها .
2.

تغییر وزن به اقتضای مضمون و آهنگ
3.

اوزان نو
اینک به بررسی اینها می پردازیم :
1.

کوتاهی و بلندی مصرع ها
در شعر فارسی تمام مصرع های یک شعر از نظر طول مساوی هستند فی المثل تمام صد و بیست هزار مصرع شا هنامه فردوسی از نظر تعداد هجاها برابرند .بنابراین اگر یک مصرع آن مثل به نام خداوند جان آفرین را در نظر بگیریم تمام مصرع های دیگر همین تعداد هجارا دارند (البته قالب مستزاد و بحر طویل عامیانه وضعی متفاوت و مخصوص به خود دارد و از طرفی کاربرد آنها بسیار کم بوده است ) .

البته مساوی آوردن طول مصرع ها کاریست غیر طبیعی ، زیرا طول جمله های زبان با هم برابر نیستند و اینکه شاعران ما مجبور بودند به تبعیت از سنت ، مصرع های هر شعر را مساوی بیاورند کاری نادرست و برخلاف طبیعی و واقعیت زبان است و افتخار بزرگ نیما یوشیج در این است که سنت رعایت تساوی طول مصرع ها را شکست و اشعارش را به اقتضای مضمون در مصرع های کوتاه و بلند سرود .

نیما احتمالا ایده کوتاهی و بلند آوردن مصرع ها را باید از نوحه ها یا اشعار عامیانه و ترانه ها الهام گرفته باشد زیرا در بسیاری از این گونه اشعارعدم تساوی مصرع ها دیده می شود .
مقصود از کوتاهی و بلندی مصرع ها اینست که شاعر نظم میان هجاهای کوتاه و بلند را حفظ می کند اما طول مصرع ها را به اقتضای مضمون با موسیقی و جز اینها کوتاه یا بلند می آورد فی المثل اگر هجای کوتاه را با علامت u و هجای بلند را با علام - نشان بدهیم (1) ممکن است نظم وزن شعری به صورت - u - - (یعنی به ترتیب یک هجای بلند + یک هجای کوتاه + دو هجای بلند ) باشد .

حال اگر شاعر ، سنت گرا است در هر شعرش تعداد هجاهای هر مصرع نیز باید برابر باشد اما شاعر نوپرداز نظم میان هجاها را همه جا رعایت می کند ولی طول مصرع هایش به اقتضای معنی و جز آن متغیر است .

یعنی هر یک از مصرع ها از یک یا چند – ن - - تشکیل می شود و حتی ممکنست مصرعی از یک – u - - هم کوتاهتر باشد یعنی یک یا چند هجا از آخر آن حذف شود چنانکه در این شعر می بینیم *
مقصود از کوتاهی و بلندی مصرع ها اینست که شاعر نظم میان هجاهای کوتاه و بلند را حفظ می کند اما طول مصرع ها را به اقتضای مضمون با موسیقی و جز اینها کوتاه یا بلند می آورد فی المثل اگر هجای کوتاه را با علامت "u" و هجای بلند را با علام "-" نشان بدهیم (1) ممکن است نظم وزن شعری به صورت - u - - (یعنی به ترتیب یک هجای بلند + یک هجای کوتاه + دو هجای بلند ) باشد .

یعنی هر یک از مصرع ها از یک یا چند – ن - - تشکیل می شود و حتی ممکنست مصرعی از یک – u - - هم کوتاهتر باشد یعنی یک یا چند هجا از آخر آن حذف شود چنانکه در این شعر می بینیم * هان کجاست = - u – پایتخت این کج آئین قرن دیوانه ؟

= - u - - / - u - - /- u - - / - یا شبان روشنش چون روز = - u - - /- u - - / - روزهای تنگ و تارش چون شب اندر قعر افسانه - u - - / - u - - / - u - - / - u - - / - (2) (اخوان ثالث) کوتاهی یا بلندی مصرع ها در نوحه ها به صورت های مختلف دیده می شود ولی اغلب به صورت مستزاد یا مستزاد گونه است ، مثل شعر زیر که نظم هجاهای آن به صورت - - ن – است : ای خفته اندر خاک و خون ، بابا علی اکبر ای شبه پیغمبر اندرعزایت نوحه گر نالم برای تو ای غرقه خون جگر ای مه لقاء ای غرقه خون ، بهرتو گریانم آرام جانم ای علی ، با آه و فغان....

(کاروان کربلا) (3) یا این نوحه : اصغر ز قربانگه ، خونین بدن آمد این مرغ خونین پر، اندرچمن آمد اصغر ز میدان شد روان مادر بر او سینه زنان دارد بر او آه و فغان گرید که واویلا ، گل پیرهن آمد ...(کاروان کربلا) یانوحه زیر که نظم آن به صورت - - u u است : حاضر ز پی دادن جان در ره داور شد حر دلاور با دیده گریان به برسط پیمبر شد حر دلاور گفتا به شه تشنه جگر حر وفادار با ناله بسیار با دیده خونبار ...(آزادگان واقعه کربلا)(4) یا این نوحه که نظم آن به صورت - - u - است : شد قتل حیدر ، شد قتل حیدر - - u - / - // - - u - / - / گریان زمین و اسمان الله اکبر مولاعلی مولا علی جان پرور جانها علی آرامش دلها علی شمس جهان آرا علی سرمایه تقوی علی سردفتر معنی علی آن آیت کبری علی آمد به مسجد بنمود آهنگ اذان الله اکبر (مصائب الائمه ) (5 ) در نوحه های فوق گرچه مصرع ها کوتاه و بلند است اما دو یا سه یا چند مصرع هموزن پی هم آمده است ولی در نوحه زیر کوتاهی و بلندی مصرع ها به صورت غیر متوالی نیز آمده است :( باید توجه داشت که در نوحه زیر تغییر وزن نیز هست که به آن نیز می پردازیم ) .

نزدیک شد کرببلا عمه جان زینب کامد نسیم جانفزا عمه جان زینب عمه شمیم دلربای کربلا آید برملا آید هم عطر از گلزار دشت نینوا آید ، سوی ما آید بوی عبیر از گلشن آل عبا آید شد فضا خوشبو نافه آهو آید از هر سو برمشام جان مرا عمه جان آید این شمیم دلربا عموست یا عنبر ، در فضا یکسر (منتخب الامصائب ) (6 ) تغییر وزن : هر شعر فارسی از فرد یا رباعی گرفته تا مثنوی چند ده هزار بیتی طبق سنت باید در یک وزن سروده شود یعنی وزن مصرع اول هر شعر نمودار وزن بقیه مصرع هاست .

از طرفی از آنجا که هر مضمونی باید در وزن مناسب خود سروده شود و از آنجا که به ویژه در اشعار طولانی یعنی مثنوی ها به ناچار تغییرمضمون پیش می آید لذا ثابت بودن وزن در تمام یک شعر منطقی نیست ، چه در یک شعر ممکنست هم حماسه و رزم باشد و هم عشق و دلدادگی و هم پند و اندرز و هم سوگ و مرثیه و غیره و پیداست که هر یک از این مضامین وزنی خاص خود می طلبند و نباید همه در یک وزن سروده شوند*.

زیرا وزن در حقیقت موسیقی متن شعر است و اگر با مضمون ناهماهنگ باشد این دوگانگی به شعر لطمه می زند و اثر نامطلوبی در گوش شنونده می گذارد .

تغییر مضمون در اشعار کوتاهتر نیز ممکنست پیش بیاید .

فی المثل شعری با وصف شب و سکوت و آرامش آغاز گردد سپس ابری سیاه بر آسمان پر بکشد و غرش رعد و صدای رگبار فضا را پر کند یا ناگهان نبری سهمناک سکوت را بشکند و صدای سم اسبان و چکاچک شمشیرها یا غرش توپ و انفجار همه جا بپیچد .

شک نیست که در چنین شعری تغییر وزن به اقتضای مضمون ضروری است .

متاسفانه تا روزگار ما تغییر وزن به اقتضای مضمون در هیچ شعری معمول نبوده است و در این روزگار نیز چند شعری که با تغییر وزن سروده شده است به هیچوجه اشعاری موفق نیست .(7) اما در نوحه ها تغییر وزن به اقتضای مضمون یا موسیقی زیاد دیده می شود .

گاه این تغییر وزن چنان طبیعی صورت می گیرد که خواننده یا شنونده ممکنست متوجه انتقال از یک وزن به وزن دیگر نشود مثلا" در نوحه زیر : فرزند زهرا سبط پیمبر گفتا به زینب الوداع ای جان خواهر الوداع ای جان خواهر(8) (کاروان کربلا ) وزن مصرع دوم به صورت - - u - / - - u - / - - u / - است و مصرع سوم به صورت – u - - / - u - - ولی خیلی عادیست که شعر به طوری خوانده شود که از نظر وزن هجای آخر مصراع دوم با هجای اول مصراع سوم همراه باشد یعنی به صورت - - u - / - - u - / - درآید به عبارت دیگر وزن مصرع سوم را با هردونظم می توان در نظر گرفت .

در نوحه زیر نیز تغییر وزن هست اما چندان محسوس نیست چندان که خواننده یا متوجه تغییر وزن نمی شود یا به راحتی آن را میپذیرد : اکبر مه پیکر لیلا مرو سوی عدوای گل رعنا مرو از برم نو گل رعنا مرو اکبرم ، مادرم ، ترک سفر کن ترک سفر کن (9) نظم وزن این نوحه به صورت - - u – ( با اختیار شاعری نوحه ها و در این شعر –u- هم آمده است که صورت محذوف – u u - است (10).

مثال دیگر از تیغ جفا گشته دو تا تارک