هر طفلی به محض این که به زبان می آید، برحسب یک تعلیم الهی هرچه را می بیند از حقیقت و سبب آن جویا می شود و کشف ماهیت آن را می خواهد.
اگر مربیان و معلمان او دانا باشند و حقایق هر چیزی را به او خاطر نشان کنند، به همان طور آن نهال انسانیت که تازه از دل او سر برزده است، نشو و نما گرفته، میوه سعادت و کام دل بار می آورد و آنچه از کمال منتظر و سعادت اصلی خداوند متعال درباره او به اراده ازلی مقدر فرموده به آن مایل می گردد.
ولی اگر به عکس، مربیان و اولیای آن طفل بیچاره، به حکم یک بدبختی آسمانی مردمان جاهل و بی خبری باشند، سوزن در چشم دانش و تازیانه بر روی خنگ طلب آن کودک بدبخت زده، چشم بصیرتش را کور و پای سمند طلبش را لنگ ساخته و نهال برومند امید او را از ریشه بر می کنند.
جملاتی که در آغاز سخن آمد، بخشی از مقدمه کتاب احمد نوشته عبد الرحیم تبریزی است که یک قرن پیش منتشر شد.
این کتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده ، حاوی مفاهیم پایه علم و فن است و به قول مولف از زبان اطفال در لباسی که متعلمان را به کار آید و مبتدیات را بصیرت افزاید نگارش یافته است.
به راستی که چنین بوده و همین گونه است.
کتاب احمد را می توان نخستین کتاب کمک آموزشی دانست که به شیوه ای نوین و با اهداف آموزشی از پیش تعیین شده به زبانی بسیار ساده نوشته شده است.
مولف اهداف آموزشی هر فصل را در ابتدای آن معرفی کرده است و پیش از پرداختن به یک مفهوم علمی یا فنی، نخست با طرح کردن یک داستان یا توصیف یک موقعیت خاص، توجه خواننده را به آن مفهوم جلب می کند.
سپس پرسش ها از سوی کودکی به نام احمد مطرح می شوند و نویسنده در مقام پدر با آنها پاسخ می دهد.
ویژگی هایی که برشمردیم همراه با سادگی و گیرایی بیان و پرهیز کردن از گزافه گویی، کتاب احمد را اثر کمک آموزشی جاودانه ای ساخته است که با در نظر گرفتن قدمت آن، به کار بردن واژه شاهکار برای توصیف آن شایسته می نماید.
اکنون که یک قرن از انتشار کتاب احمد می گذرد، انتظار داریم وضعیت کتاب های کمک آموزشی در کشور ما که وضعیت چاپ و نشر و تعداد دانش آموزانش با دوران عبد الرحیم تبریزی قابل مقایسه نیست، بسیار دلگرم کننده و آن گونه باشدکه تبریزی امید داشته است ؛ یعنی، ذهن ابنای وطن در ابتدای تعلیم فی الجمله باز و روشن شده، در آتی از برای تعلیم فنون عالیه مستعد شوند.
برای این که ببینیم آیا چنین شده یا نه، بهتر است نخست با مرور برخی از کتاب های کمک آموزشی که در جهان پیشرفته منتشر می شوند، با ویژگی های کتاب های کمک آموزشی بیشتر آشنا شویم.
ویژگی های کتاب های کمک آموزشی
به طور کلی، کتاب هایی را که برای کودکان و نوجوان منتشر می شود ، به دو دسته کتاب های داستانی( Fiction ) و غیر داستانی( Non-fiction ) تقسیم می کنند.
کتاب های غیر داستانی نیز در دو گروه اصلی جای می گیرند؛ کتاب هایی که بیشتر با هدف دانش افزایی و ترغیب کردن دانش آموزان به فراگیری علم نوشته می شوند و به طور معمول برنامه آموزش خاصی را دنبال نمی کنند.
این کتاب ها در کشور ما به کتاب های علمی مشهور شده اند.
گروه دیگر، شامل کتاب هایی است که بر اساس برنامه آموزشی خاصی نوشته می شوند و هدف اصلی آنها کمک کردن به تحقق اهداف آن برنامه آموزشی است.
این گونه کتاب ها را می توانیم کتاب های کمک آموزشی( Curriculum supplement ) بنامیم.
به طور کلی، کتاب هایی را که برای کودکان و نوجوان منتشر می شود ، به دو دسته کتاب های داستانی( Fiction ) و غیر داستانی( Non-fiction ) تقسیم می کنند.
توجه داشته باشید هرچند کتاب هایی که از آنها با عنوان کتاب های علمی یاد کردیم، برنامه آموزشی خاصی را دنبال نمی کنند، اما یکی از مهمترین هدف های برنامه آموزشی را ، یعنی پرورش کنجکاوی و ترغیب دانش آموزان به فراگیری دانش، به خوبی برآورده می کنند و برخی از آنها با یک کتاب صرفا علمی تفاوت های قابل ملاحظه ای دارند و به اصطلاح با دید آموزشی نوشته شده اند.
در این جا، منظور ما از کتاب های کمک آموزشی این گونه کتاب ها نیز هست.
کتاب های کمک آموزشی را از جهت محتوا و ساختار می توان بررسی کرد.
در ادامه مهمترین ویژگی های این کتاب ها برشمرده می شود.
برای تقویت برنامه آموزشی نوشته می شوند از لحاظ آموزشی، حرکت در چارچوب برنامه یا استاندارهای آموزشی مهمترین ویژگی کتاب کمک آموزش است.
برای مثال، به تازگی بنیاد ملی بهداشت امریکا( NIH ) با همکاری موسسه مطالعاتی برنامه آموزش زیست شناسی( BSCS ) مجموعه کتاب های کمک آموزشی ویژه ای را برای دانش آموزان پایه های مختلف منتشر کرده است.
در پیشگفتار کتاب های این مجموعه چنین آمده است:" این کتاب کمک آموزشی یکی از کتاب های مجموعه کمک آموزشی بنیاد ملی بهداشت است که دانش پزشکی و کشفیات پژوهشی را از آزمایشگاه های این بنیاد به کلاس ها می برد.
بنیاد ملی بهداشت نقش حیاتی در سلامت امریکایی ها ایفا می کند و تلاش می کند توجه به پژوهش، دانش و شغل های مرتبط با پزشکی را بیشتر کند.
از این رو، اداره آموزش علمی را به وجود آوردیم تا در این راه به پربار شدن برنامه های آموزشی و پیشرفت سواد علمی کمک کند.
ما این مجموعه کمک آموزشی را برای کامل کردن برنامه های آموزش علوم فعلی کشور تنظیم کرده ایم و تلاش کرده ایم با استانداردهای ملی آموزش علوم ( National Science Education Standards ) سازگاری داشته باشد.
این مجموعه را گروهی از معلمان، دانشمندان، متخصصان علوم پزشکی از 25 ایالت کشور همراه با پژوهشگران بنیاد ملی بهداشت و متخصصان برنامه ریزی آموزشی موسسه مطالعاتی برنامه آموزش زیست شناسی تنظیم کرده و بارها آن را آزمایش کرده اند." از این پیشگفتار یکی دیگر از ویژگی های کتاب های کمک آموزشی را می توان دریافت؛ یعنی، کتاب های کمک آموزشی به صورت گروهی و با ترکیبی از معلمان، دانشمندان و متخصصان برنامه ریزی آموزشی تهیه می شوند و پیش از انتشار بارها مورد آزمایش قرار می گیرند.
تکمیل کننده کتاب درسی هستند از ویژگی های دیگرکتاب های کمک آموزشی، که در این پیشگفتار هم به آن اشاره شده است، ایفای نقش مکمل برنامه آموزشی یا کتاب درسی است.
البته، کتاب درسی را از این جهت ذکر کردیم، که در کشور ما برنامه آموزشی در کتاب درسی وزارتی خلاصه می شود.
نقش مکملی کتاب های کمک آموزشی به شیوه های متنوعی ایفا می شود.
همان طور که می دانید، در بیشتر کتاب های درسی مفاهیم به صورت حقایق علمی بیان می شوند.
البته در سال های اخیر در تمام نظام های آموزشی تحولاتی به سمت آموزش فرایند علم و نحوه شکل گیری و به دست آمدن یک مفهوم علمی رخ داده است.
باوجود این، کتاب های درسی به علت حجم محدود و مفاهیم گوناگونی که باید به دانش آموز منتقل شود، به تنهایی نمی توانند از عهده این هدف برآیند.
کتاب های کمک آموزشی فرصتی برای پوشش دادن این هدف هستند.
کتاب های کمک آموزشی با پرداختن به تاریخچه و فرایند شکل گیری مفاهیم علمی، دانش آموزان را برای ایفای نقش هایی مشابه نقش آفرینان دست یابی به آن مفاهیم آماده می کنند.
به علاوه، با معرفی دانشمندان و پژوهشگرانی که برای دست یابی به مفاهیم علمی تلاش کرده اند،میراث فرهنگی و علمی پرباری را به نسل آینده منتقل می کنند.
با شیوه های جذاب تری به موضوع می پردازند کتاب های کمک آموزشی به شیوه دیگری نیز به تقویت برنامه های آموزشی کمک می کنند.
شیوه پرداختن به مفاهیم علمی در کتاب های درسی بسیار رسمی است.
کتاب های کمک آموزشی می توانند از شیوه های جذاب تری به موضوع ها بپردازند.
برای مثال، می توانند برخی مفاهیم را به زبان طنز و کاریکاتور معرفی کنند.
مجموعه راهنمای کارتونی انتشارات Perennial که به مفاهیم پایه فیزیک، ژنتیک، آمار و محیط زیست می پردازد، از این جمله است.
کتاب های کمک آموزشی می توانند از سرگرمی نیز برای انتقال مفاهیم علمی و آموزشی کمک بگیرند.
برای مثال، در مجموعه مومیایی ها که انتشارات Kingfisher منتشر کرده است، ضمن گذشتن از مازها، حل کردن معما و انجام دادن سرگرمی های دیگر، با تاریخ مصر و نحوه مومیایی کردن جسد آشنا می شویم.
البته، از سرگرمی به عنوان محمل آموزش در مجلات کمک آموزشی بیشتر استفاده می شود.
کتاب های کمک آموزشی از لحاظ تصویر سازی و صفحه آرایی نیز جذابیت ویژه ای دارند.
البته، در کتاب های درسی نیز به این ویژگی توجه می شود، اما در کتاب کمک آموزشی مورد توجه بیشتری است.
هر فردی ،حتی اگر زبان خارجی هم نداند، با ورق زدن یک کتاب کمک آموزشی خارجی مجذوب آن می شود.
مفاهیم را به صورت غیر متمرکز عرضه می کنند در سال های اخیر صفحه آرایی کتاب های کمک آموزشی تحول شگرفی پیدا کرده است.
اغلب کتاب هایی که تا چند سال پیش چاپ می شد، از متن و تعدادی تصویر تشکیل شده بود که ضمیمه متن محسوب می شدند.
چنین ساختاری که در آن حجم عمده مفاهیم در متن متمرکز می شود و تصویرها بخش کمکی و توضیح دهنده مفاهیم متن هستند، در بسیاری از کتاب های کمک آموزشی و علمی وجود داشت و هنوز هم به حیات خود ادامه می دهد.
اما ساختار فرا متنی صفحات اینترنتی که در آن مفاهیم در چارچوب یک متن اصلی متمرکز نمی شوند و مخاطب امکان انتخاب بیشتری دارد( بین مقالات، درون یک مقاله و حتی درون یک پاراگراف ) باعث شده است ساختار غیر متمرکز مورد توجه نویسندگان و ناشران کتاب های علمی و آموزشی قرار گیرد.
چنین ساختاری، که می توان از آن به عنوان تاثیر اینترنت بر ساختار کتاب نام برد، حتی بر کتاب های درسی هم تاثیر گذاشته است و ساختار فرهنگنامه ها را زیر و رو کرده است.
برای مثال، در فرهنگنامه کودک و نوجوان انتشارات Kingfisher ، مقاله هر مدخل در قالب چند پاراگراف تنظیم شده است که هر کدام در عین ارتباط با یکدیگر به صورت مستقل نیز قابل استفاده اند.
به علاوه، بخش قابل ملاحظه ای از مفاهیم به کمک تصویر های جذاب و کنار نویس آنها انتقال داده می شود.
البته، این تصاویر، مانند بسیاری از کتاب هایی که هر روز می بینیم، فقط برای توضیح مفاهیم معرفی شده در پاراگراف ها عرضه نشده اند، بلکه خود به عنوان بخشی مجزا به فهم موضوع هر مدخل کمک می کنند.
در این ساختار غیر متمرکز لازم نیست خواننده از اول تا آخر یک متن را بخواند تا با مفهوم مورد توجه خود بیشتر آشنا شود، بلکه به او حق انتخاب بیشتری داده می شود تا با توجه به نیاز و حوصله اش مطالعه کند.
کتاب های کمک آموزشی در ایران اکنون که با ویژگی ها، ساختار و مراحل تهیه کتاب های کمک آموزشی بیشتر آشنا شدید، به نظر می رسد تا حدودی فاصله کتاب های به اصطلاح کمک آموزشی کشورمان را با استانداردهای جهانی درک کرده باشید.
در واقع، صرف نظر از حرکت های خودجوش قابل ستایشی که طی یک قرن پس از انتشار کتاب احمد صورت گرفته است (متاسفانه در این جا فضای کافی برای پرداختن به آنها وجود ندارد وخوانندگان محترم روزنامه شرق می توانند برای آگاهی بیشتر از این گونه تلاش ها به بخش آموزش در ایران پایگاه اینترنتی جزیره دانش www.iransciland.com مراجعه کنند) روند تولید کتاب های کمک آموزشی مناسب در کشورمان نهادینه نشده است.
به نظر می رسد عوامل زیر در به وجود آوردن این مشکل سهیم باشند: 1.
دانش در ایران جایگاه واقعی خود را ندارد.
یکی از همکاران معلم می گفت برای علاقمند کردن برادر کوچکترم به دانش، کتاب کمک آموزشی جالبی را که ترجمه شده بود به او دادم تا مطالعه کند.
چند روز بعد که از کتاب پرسیدم و این که چرا هنوز آن را نخوانده است.
با این پاسخ رو به رو شدم:" شما که علاقمند بودید و صد تا کتاب مثل این را مطالعه کردید، به کجا رسیدید؟" ابتدا خواستم برایش از اهمیت علم بگویم و به اصطلاح به راه راست هدایتش کنم، اما اندکی به پاسخ او فکر کردم و آن را منطقی یافتم.
به راستی آنان که راه دانش را برگزیده اند در کشور ما چه جایگاهی دارند؟
منظور فقط مادیات نیست و از معنویات هم فقط تعریف و تمجید کردن و ثواب اخروی مد نظر نیست.
منکر ثواب اخروی نیستیم، اما نمی توان به بهانه ثواب اخروی وظیفه جامعه و حکومت را در قبال اهل دانش نادیده گرفت.
دانشمندان ما باید از شرایط