نخستین حرکت برای آغاز هسته ای شدن ایران به موافقتنامه همکاری هسته ای غیرنظامی مربوط می شود که در سال 1957 بین ایران و امریکا امضاء شد.
طبق قرارداد مذکور امریکا متعهد شد در زمینه انتقال فناوری هسته ای با ایران همکاری کند.
ایران در سال 1958 به عضویت آژانس بین المللی انرژی اتمی درآمد و در سال 1967 نیز، اولین رآکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی توسط امریکا در دانشگاه تهران راه اندازی شد.
از آن زمان دانشگاه تهران در زمینه علم و فناوری هسته ای فعال شد.
تلاش ایران برای استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای با حمایت چهار کشور امریکا، آلمان، فرانسه و انگلیس آغاز شد و به سرعت پیش رفت کرد.
چهار کشوری که در سال های اخیر تلاش کرده اند از دستیابی ایران به تکنولوژی هسته ای ممانعت به عمل آورند.
ایران از دهه 70 میلادی تصمیم گرفت تعدادی نیروگاه هسته ای برای تولید برق احداث کند.
اجرای پروژه مذکور نیازمند تأمین جهات اقتصادی و مدیریت آن بود.
لذا سازمان انرژی اتمی ایران تأسیس شد و تمامی تأسیسات هسته ای ایران ، تحت مدیریت و نظارت سازمان مذکور قرار گرفت.
در همین مقطع، یک شرکت امریکایی نیمه وابسته به دانشگاه آستنفورد (SRI .
STANFORD RESEARCH INSTITUTE) با انعقاد قراردادی با ایران، نیاز ایران به انرژی هسته ای را مورد مطالعه و بررسی قرار داد و به مقامات وقت ایران اعلام کرد که ایران باید تا سال 1995، دارای 20 هزار مگاوات نیروگاه هسته ای برای تأمین برق باشد.
بر همین اساس همکاری هسته ای ایران با کشورهای غربی توسعه یافت و در سال 1977 دو راکتور 1200 مگاواتی برای نصب در نیروگاه بوشهر از آلمان غربی خریداری و دو راکتور 900 مگاواتی نیز از فرانسه خریداری شد.
در اوت 1975 شرکت ( گرانت ورک یونیون ) آلمان غربی و سازمان انرژی اتمی ایران قراردادی را امضا کردند که شرکت مذکور مسئولیت احداث نیروگاه هسته ای ایران در بوشهر را برعهده گرفت.
درخصوص اینکه از نزدیک به 5 دهه پیش تاکنون چه نیاز و ضرورت هایی برای دستیابی ایران به انرژی هسته ای وجود داشته است آقای دکتر پاپلی یزدی ، اندیشمند ایرانی در علوم توسعه می گوید:
دکتر پاپلی یزدی: (مهمترین ضرورت ما آینده نگری و اینکه نرخ نفت روز به روز در حال افزایش بود و ایران به فکر بود که بیشتر از منابع نفت خودش در زمینه های صنعتی و پتروشیمی استفاده کند و تا می تواند نفت خام را صادر نکند دوماً مردم ایران هم علاقه داشتند که برخوردار شوند از تکنولوژی پیشرفته یعنی تکنولوژی پیشرفته را مورد استفاده قرار دهند.
قبل از آن هم عده زیادی از تحصیل کردگان دانشگاهی ما در رشته فیزیک و در رشته های مربوطه در اروپا و امریکا تحصیل کرده بودند و حتی کسانی داشتیم از ایران که شاگرد مستقیم ( انیشتین ) بودند و با انیشتین کار کرده بودند و این اساتید واحدهایی را در دانشگاه ها بخصوص دانشگاه تهران تأسیس کرده بودند که روی مسایل هسته ای کار می کردند بنابراین هم خواست دانشگاهیان ایران بود و هم نیاز کشور بود و هم اینکه ایران می خواست وارد جرگه صنعتی شود و از نفت خودش بیشتر در پتروشیمی استفاده کند و نفت خام را کمتر بفروشد و هم اینکه شاید غرب هم می خواست ایران را به نحوی تقویت کند و یا دل ایران را به دست آورد.
چون در بعضی از مسائل صنعتی، غرب ، ایران را حمایت نکرده بود مثل مسئله ذوب آهن و ایران رفته بود به طرف شوروی بنابراین غرب شاید در معادلاتش این بوده که بالاخره ایران که تصمیم گرفته که نیروگاه اتمی داشته باشد اگر غرب وارد مذاکره نشود و با ایران همکاری نکند ممکن است که شاه با شوروی همکاری کند.
مجموع این عوال باعث شده بود که ایران به طرف این قرارداد برود و ساخت نیروگاه که در هر صورت این خواست مردم هم بوده جنبه عملی بیابد که الآن هم حتی اگر دولت جمهوری اسلامی ایران هم بگوید ما انرژی هسته ای نمی خواهیم مردم ایران این مطالبه را دارند.)
دکتر پاپلی یزدی: (مهمترین ضرورت ما آینده نگری و اینکه نرخ نفت روز به روز در حال افزایش بود و ایران به فکر بود که بیشتر از منابع نفت خودش در زمینه های صنعتی و پتروشیمی استفاده کند و تا می تواند نفت خام را صادر نکند دوماً مردم ایران هم علاقه داشتند که برخوردار شوند از تکنولوژی پیشرفته یعنی تکنولوژی پیشرفته را مورد استفاده قرار دهند.
مجموع این عوال باعث شده بود که ایران به طرف این قرارداد برود و ساخت نیروگاه که در هر صورت این خواست مردم هم بوده جنبه عملی بیابد که الآن هم حتی اگر دولت جمهوری اسلامی ایران هم بگوید ما انرژی هسته ای نمی خواهیم مردم ایران این مطالبه را دارند.) ************************ در اکتبر 1977 فرانسه با ساخت دو نیروگاه هسته ای با ظرفیت 900 مگاوات در ( دارخوین ) در جنوب غرب ایران موافقت کرد.
در دسامبر 1977 دولت آلمان غربی قرارداد چهارمیلیارد و هشت صد میلیون دلاری برای ساخت چهار راکتور هسته ای با ایران منعقد کرد.
ایران و شرکت فرانسوی (یوردیف ) نیز در سال 1977 همکاری در زمینه غنی سازی اورانیوم و سوخت هسته ای را آغاز کردند.
ایران حدود 20 درصد سهام شرکت یادشده را خریداری کرد تا بتواند اورانیوم غنی شده برای سوخت نیروگاه های هسته ای خود را تأمین کند.
اما در شرایط کنونی فرانسه، آلمان، انگلیس و امریکا با دستیابی ایران به سوخت هسته ای مخالفت کرده اند.
این درحالی است که قرارداد احداث مرکز تحقیقات اصفهان در زمینه سوخت هسته ای با فرانسه و انگلیس در دهه 70 میلادی منعقد شده بود.
آقای جمشید امین زاده نویسنده و مفسر ایرانی درخصوص ضرورت استفاده از انرژی هسته ای در ایران و قراردادهای امریکا و دولت های اروپایی با کشورش می گوید: جمشید امین زاده: (در بحث استفاده از انرژی هسته ای یک سابقه قابل توجهی در ایران وجود دارد.
این سابقه برمی گردد به دهه 60 و زمانی که ارزیابی کشورهای غربی که با ایران کار می کردند این بود که ایران باتوجه به وضعیتی که دارد به دنبال تأمین انرژی های نو هم خواهد بود و طبیعتاً در این چارچوب ما بحث شکل گیری استفاده از انرژی هسته ای را از همان جا باید دنبال کنیم که به نوعی منجر به یک سری همکاری های کشورهای غربی مثل امریکا، فرانسه و انگلیس با ایران شد و بعدها این روند تحت تأثیر تحولات بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تغییر کرد .
آنچه مسلم است بحث استفاده از انرژی های نو و بطور مشخص فن اوری هسته ای برای همه کشورها مطرح است و این اهمیت اثبات شده است ، طبیعتاً ایران هم از این قاعده مستثنی نیست و باتوجه به تأثیرات و کاربردهای فراوان و متنوعی که فن آوری هسته ای دارد که تأمین انرژی برق یکی از آن زمینه های استفاده از انرژی هسته ای هست وجود دارد ، بدیهی است که هر کشوری که درصدد رسیدن به زمینه های جدید پیشرفت علمی و توسعه ای باشد باید از چنین فن آوری برخوردار باشد.
ضمن اینکه هرچه ما به سمت جلو حرکت کنیم زمینه های استفاده از انرژی های فسیلی محدودتر خواهد شد و طبیعتاً منابع تجدیدناپذیر انرژی مثل انرژی های فسیلی که جزء ذخایر و منابع طبیعی هستند که تمام شدنی هستند و از طرفی بحث انرژی های پاک مطرح است که استفاده از این انرژی ها اقتضا می کند که باید به سمت آن حرکت نمود.
همانطور که در سطح خیلی از کشورها وجود داشته باشد بدیهی است ایران هم باتوجه به تمام جوانب مختلف استفاده از فن آوری هسته ای به دنبال چنین زمینه هایی بوده و به همین دلیل هم به پیمان (ان، پی، تی) پیوست و عضو آژانس انرژی هسته ای شد که بتواند از این مزایا و زمینه ها استفاده کند.) ************************ با پیروزی انقلاب اسلامی در فوریه 1979، روند برنامه های ایران موقتاً متوقف شد.
درجریان جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه ایران (1980-1988) تأسیسات هسته ای نیمه کاره ایران در بوشهر بارها هدف حملات هوایی ارتش بعث عراق قرار گرفت و بخش اعظم آن تخریب شد.
در چنین شرایطی شرکت های غربی ازجمله آلمانی نه تنها همکاری هسته ای با ایران را بطور یکجانبه لغو کردند بلکه درصدد دریافت غرامت از ایران برآمدند.
بعد از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و همزمان با آغاز دوران باسازی ویرانه های جنگ و سازندگی ایران ، تکمیل نیروگاه بوشهر و احداث نیروگاه های هسته ای جدید در دستور کار دولت ایران قرار گرفت.
ایران قبل از انقلاب اسلامی، وارد کنسرسیوم هسته ای اروپا شده بود و یک چهارم سهام آن را در اختیار داشت اما کنسرسیوم مذکور نیز بعد از انقلاب اسلامی همکاری با ایران را لغو کرد.
درخصوص علت لغو یکجانبه قرارداد هسته ای ازسوی اروپا و امریکا با ایران، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در این کشور، آقای دکتر پاپلی یزدی می گوید: دکتر پاپلی یزدی: (ایران در هر صورت قبلا" در ادروگاه غرب بوده و سیاست هایش با سیاست های غرب و سیاست های ناتو هماهنگ بوده ، هرچند که روابط خوبی هم با شوروی داشتیم ولی به عنوان کشوری که در بلوک شرقی مورد حمایت بلوک شوروی باشیم نبودیم در عین حال ما هم در نهایت بلوک شوروی را حمایت نمی کردیم و با بلوک شوروی معامله می کردیم نفت و گاز می فروختیم و کارهای دیگری را انجام می دادیم و درحدی سیاست ما با شوروی بوده که بتوانیم یک معاملات با غرب داشته باشیم.
پس از انقلاب اسلامی در ایران ، آمریکا متوجه شد که ما دنبال یک استقلال کامل هستیم و شعار ما نه شرقی و نه غربی است و در عین حال این چرخش به ضرر اسراییل هم پیمان اصلی غرب در منطقه هم شد.
ما یکی از شعارهای عمده مان در اول انقلاب حذف و نابودی اسرائیل بوده.
از سوی دیگر علت لغو یکجانبه قرار داد غرب با ما این بود که اعراب و کشورهای حاشیه خلیج فارس ما را به عنوان یک قدرت برتر منطقه احساس کردند که این قدرت برتر منطقه نمی خواهد از یک مرکزی که در واشنگتن هست دستور بگیرد و بنابراین احتمالاً آنها هم در لغو این قراردادها بی تأثیر نبودند.
همانطور که آنها اوایل از صدام حسین حمایت کردند هم حمایت سیاسی و مالی و هم حمایت نظامی که صدام را وارد جنگ کردند و بعداً در جنگ از او حمایت کردند بنابراین کلاً این مسئله لغو یک تعادل بین المللی است و اینکه غرب کُلاً منافع اش را در ایران در خطر می دیده و بنابراین قاعدتاً قرار داد هسته ای را باید لغو می کرده است .) ************************* بعد از اعلام انصراف غربی ها، رایزنی ایران با روسیه جهت تکمیل نیروگاه هسته ای بوشهر از سال 1989 آغاز و منجر به انعقاد قرارداد 800 میلیون دلاری در سال 1995 شد.
روس ها اگرچه در تکمیل و تحویل نیروگاه هسته ای بوشهر به دلیل ملاحظات سیاسی تعلل کرده اند اما قرار است تا سال 2007 آن را راه اندازی و به ایران تحویل دهند.
درواقع از آغاز دهه 90 میلادی و همزمان با اجرای برنامه توسعه اقتصادی، استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای در عرصه های مختلف باتوجه به نیازهای کشور در دستور کار دولت ایران قرار گرفت.
بر همین اساس استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای در بخش های انرژی، کشاورزی، پزشکی و دارویی، محیط زیست و صنعت ، در برنامه اول توسعه اقتصادی کشور مورد توجه قرار گرفت.
و انتقال دانش فنی، ارائه خدمات هسته ای در زمینه های صنعتی، کشاورزی، پزشکی و محیط زیست در دستور کار برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی قرار گرفت که متعاقب همکاری روسیه با ایران در زمینه تکمیل نیروگاه هسته ای بوشهر، احداث تأسیسات هسته ای جدید در مراکز دیگر مانند اصفهان، تهران، اراک، نطنز نیز در دستور کار دولت ایران قرار گرفت.
درواقع ایران به عنوان عضو آژانس بین المللی انرژی اتمی، از حق بهره مندی از انرژی هسته ای جهت مصارف صلح آمیز برخوردار است، بر همین اساس تمامی تأسیسات هسته ای ایران نیز تحت کنترل و نظارت مستمر آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار دارد.
و اما آقای جمشید امین زاده درخصوص قرارداد روسیه با ایران برای ساخت و راه اندازی نیروگاه هسته ای بوشهر در این کشور می گوید: جمشید امین زاده: (بحث همکاری ایران و روسیه برای ساخت نیروگاه بوشهر برمی گردد به تعللهایی که کشورهای غربی در ساخت این نیروگاه ها که پیش تر قراردادش را با ایران بسته بودند داشتند و به دلیل خودداری آنها از عمل به تعهدات خودشان و نقض یکجانبه قراردادهایی که داشتند ، شرایط به گونه ای