ناصرالدین شاه وترکمن ( تنبیه سرخس 1267 ) 1851 م
این لشکر کشی آن چنان که از اهداف آن بود برای ایران عایدی نداشت .وسرخس نیز فتح نشد و این عدم توفیق را به واسطه بروز بعضی مشکلات جوی وسیاسی منطقه دانسته اند .
گر چه می توانستند با کمی جرات به خرج ذادند کل ترکستان را فتح کنند ویا روشی بکار برند تا کل ترکمن به طرف قاجار برگردند چرا که خان خوارزم نیز ان جارا ترک کرده بود وترکمن ها از او چندان دلخوشی نداشتند وکوچک ترین محبتی ان ها را به طرف خود جلب می کرد روابط بعدی مردم سرخس با خان خیوه این موارد را تایید میکند
و انها از رفتن خان خوارزم نیز فهمیدن که خان برای انها نمی تو اند پشتیبان وتکیه گاه خوبی باشد وانها را در مقابل حاکم خراسان تنها گذاشته رفته بود که این با عث شد که ترکمن ها در فکر دفاع از خود با تکیه بردرایت خود باشند ولی اکنون باید در مقابل حسام السلطنه چاره ای می اندیشیدند
وقتی لشکر خوارزم از مرو بیرون شد و به سوی خوارزم رفت اهل سرخس جهت امان یافتن از لشکریان قاجار اظهار بندگی کردند و صد نفر از ریش سفیدان وکدخدایان معتبر سرخس را روانه ی مشهد کردند 1 تا بلکه از هجوم لشکر قاجار ممانعت بعمل اورند انها از شاهزاده خواستند که حاکمی از طرف خود برای انها تعیین کندحسام السلطنه نیز ضمن پذیرایی از آنها عباسقلی ، بیگلر بیگی مشهد را جهت حکومت سرخس مشخص کرده و با آنها روانه کرد 2و به بزرگان سرخس خلعت و امیدواری دادند3
اما او پس از چند ماه حکومت در سر خس از ان جا فرار کرد و بهانه ی اواین بود که مردم سرخس با امیر احمد خان جمشیدی آدم خان رابطه دارند .4 در این واقعه جعفر آقای کلاتی با ترکمن ها یار شد ولی عملکرد بعدی ترکمن ها عدم صحت ادعای اورا ثابت می کند چون که بعداز فرار او از سرخس .
در سال 1268 ه ق 1852 م ارازخان با جمعی دیگر از ترکمانان سرخس وارد مشهد مقدس شده وتعهد خدمت کرد ند و چند تن از متعلقات خود را به نوا(( گروگان )گذاشت .
همچنین ترکمن های مرو نیز اظهار بندگی کردند 5 که حسام السلطنه به آنها نیزخلعت داد
ا .اعتمادالسطنه ،محمدحسن خان ؛ مرات البلدان ص 1053و1073
2 خور موجی ، حقایق الاخبار ناصری ، ص92
3 وقایع اتفاقیه ، سال 68 نمره ی41 ، 19 محرم ص2
4 لسان الملک ، همان کتاب ص 1124
5 .
وقایع اتفاقیه ، 14 محرم 1269 ،نمره ی91
درین دیدار اراز خان سرخسی با پنجاه نفر نزد حسام السطنه امدند و قرار شد که همیشه در مشهد بمانند و پنجاه نفر دیگر نیز مشغول خدمت باشند و صد نفر دیگر در قراولخانه ی انجا خدمت کنند 1
.درین سال که کار خراسان داشت سامان می یافت کار استر اباد برمراد نمی رفت چون که بیگربیگی استر آباد وجعفر قلی خان قراجه داغی میر پنجه به ترکمن های گرگان تاخته بودند و گوسفندان وشتران بسیار غارت کرده بودند و ترکمن ها شورش کرده بودند در جنگ های استر آباد رئیس ترکمنان ذوالنون نامی بود که در حین جنگ کشته شد وبقیه آنها به ماورا گرگان رود کوچ کردند وقراخان رئیس وریش سفید آتابای در دست بیگربیگی در اسارت بود گرچه قراخان از بندگان دربار بود
جعفر قلی خان ومحمد خان برروی گرگان بندی درست کردند و در سلطان آباد که به حکم شاه درست شده بود لشکر گاهی ساختند.ولی ترکمانان آنجا را محاصره کردند وآخر سر جعفر قلی مجبور به برگشت به آق قلعه شد2 اما در امتداد گرگان قراول خانه ها ساختند ، به غیر از آن به دستور امیر کبیر آنها را تشویق به شهر نشینی و کشاورزی کردند3.
رضا قلی خان که از سفارت خوارزم از راه استر آباد می آمد خود از کرده ی حکام محلی استر آباد نسبت به ترکمن اظهار تأسف می کند و ضعیت صحرا را بسیار متشنج می خواند4 به هر حال پس از کشته شدن ذوالنون که شخصی مذهبی بود و از طرف خان خوارزم جهت مقابله با لشکریان آمده بود.5 ترکمن ها پراکنده شدند و گروهی به حضور بیگر بیگی استر آباد آمده و اظهار خدمت نمودند وجعفر قلی خان قراجه داغی میر پنجه و سردار استر آباد محمد ولی خان آنها را که 12 نفر بودند به دارالخلانه ( تهران ) آوردند کسانی چون آدینه نظر خان از جعفر بای وقلی خان از آتابای ، بایلی خان دوجی ، ولی سردار دازی ، آدینه قلیچ سردار تاتار وقجق وبیک فولاد سلاق خدر نظرخان غراوی وبهلکه ، صاین قلی قانقرمه واباریش سفید بدراق وخضر ریش سفید یمرلی ونوبت بیگ بزرگ بایرام شالی که این افراد مورد الطاف شاهنشاهی شدند 6.
وبدین طریق در گرگان آرامشی پدید آمد وچنین اطاعتی از ترکمن ها در طی سالیان دراز دیده نشده بود 7
وبدین طریق در گرگان آرامشی پدید آمد وچنین اطاعتی از ترکمن ها در طی سالیان دراز دیده نشده بود 7 1 اعتماد السلطنه ، محمد حسن خان ،تاریخ منتظم ناصری ج3 ص174.
2 .
لسان الملک همان کتاب ، ص1131 3 .ادمیت ، فریدون ؛ امیر کبیر وایران (تهران ،خوارزمی 1355 )ص 122 4 هدایت ، روضه الصفای ناصری ،ج14 همان کتاب ص8564 5 .همان کتاب همان جا 6 لسان الملک ، همان کتاب ص1178 7 .ادمیت ، فریدون ، همان کتاب ، ص 601 اما دوباره منطقه ی اخال دچار تنش شد وترکمن های این منطقه به داخل خراسان بیشتر شد و چون شورش هرات نیز روی داده بود ترکمن ها نهایت استفاده کرده و به دهات جام وقوچان و شاهرود وبسطام حملات گسترده داشتند وبعضی اوقات موفق می شدند وبعضی اوقات مأیوسانه بر می گشتندحسام السلطنه برای جلوگیری از حملات آنها دو قلعه در آق دربند ومزدوران ایجاد می کند ودرهر یک شمخالچی وتفنگچی می گذارد1 و 5000 هزار زرع دیوار کردند در مزدوران در قلعه ی آنجا 100 سرباز و 1000 هزار سوار و 2 عراوه توپ گذاشتند و در آق دربند که 4 برج و 6000 زرع دیوار ساخته بودند و 150 تن شمخالچی.
برای ان گماشته بودند .مأمور این امور اسکندر خان پسر حسین پاشاخان مراغه ای وعباس قلی خان دره جزی بود 2 پس از مرگ امیرکبیر که این کار ها در استر اباد وخراسان به دستور او انجام می شد مرگ او وسیاست میرزا آقاخان نوری ونشان دادن ضعف از خود وتلمس به خان خوارزم وضعف خود ترکمانان به علت اختلافات بین ساروق وتکه وسالور و درگیرهای مرزی با قاجار خان خوارزم موقعیت را برای سرکوب اهالی مرو وسرخس مناسب دیدو برای گرفتن زکات ترکمن های آخال حرکت کرد( 1269 ه ق / 1853 م )اهالی مرو که از دست خوارزمیان به ستوه آمده بودند پسر خلیفه عبدالرحمن مروی ( قاضی شهر ) یعنی رحمان ویردی را با بزرگان به مشهد فرستادند .3 واز حسام السلطنه درخواست یاری کردند و برای اینکه پای دخالت ایران را در برابر خوارزم باز کنند از او خواستند که برای آنها حاکمی از بین سران بفرستد لذا شاهزاده عباسقلی خان بیگربیگی دره جزی را به حکومت مرو تعیین کرده و او را با150 نفر به مرو فرستاداما او مریض شده و مرد.4 شاهزاده فرزند او بهادرخان را با 400 سوار به جای پدر فرستاد لشکریان خوارزم سه ماه مرو را در محاصره داشتند تا آنکه مرض و با بر لشکر خوارزم افتاد و خوارزمیان به علت بیماری دست از محاصره برداشته وعقب نشستند اماخان از خود حاکمی تعیین کرد به نام امیر احمد خان جمشیدی چون بر مرو تسلط نیافت او را در قرایاب 6 فرسنگی مرو گذاشت 5 1 .خورموجی ، محمد جعفر ، حقایق الاخبار ناصری ، حسین خدیو جم ( تهران ، نی 1363 )ص 118و 117 2 لسان الملک ، همان کتاب ص95و1194 3 وقایع اتفاقیه ،( سال 1269 نمره ی 132 پنجم ذی القعده ) ص4 ./ ایضا سرهنگ اسمعیل میر پنجه می گوید ((دراین زمان ترکمن ها حاکم از بک مرو یعنی محمد نیاز بای را کشتند ابتدا از بخارا کمک خواستند و چون نشد به)) ایران روی اوردند)) میرپنجه ، اسمعیل سرهنگ ؛ خاطرات اسارت ،صفا الدین تبراییان(تهران ،مطالات فرهنگی ،1370 )ص35 4 .خور موجی ،همان کتاب ، ص121 5 لسان الملک ، همان کتاب ، ص1203 تا مرو را همانطور در محاصره داشته باشد چون میر احمدخان اطراف شهر را غارت کرد قیمت غلات و کالا بالا رفت قیمت یک من گندم 15 تومان شد .این احمد خان که از ایل جمشیدی بود در زمان حمله ی حسام السلطنه به حاکم خیوه پناه برده بود وخان به او وایلش قول داده بود که سرزمین انهارا برایشان برگرداند 1 واو بدان خاطر در این امر مصر بود وبه وفادارباقی مانده بود .
وقتی فرمانفرما حاکم خراسان شد ارازخان سرخسی وقو شید خان و رحمن قلی وسایر عظمای مرو به خدمت آمدند وقرار شد 12 خانوار گروی بگذارند و شاهزاده نیز قبول کرد که گوسفندان آنها در اراضی خراسان چرا کنند وکسی مزاهم آنها نشود .2 جعفر آقای کلاتی که در حضور شاهزاده خود بار نیافته بلکه برادرش را فرستاده بود از ترس شاهزاده با 4 برادر خود وده سوار به محمد امین خان پناه برد و حکومت کلات به میرزا ابراهیم خان سرتیپ خمسه ای رسید .3 میرزا فرمانفرما وقتی به کلات رسید به سرزمین اتک نیز لشکر کشید و شهرهای ترکمن ها یعنی عشق آباد ، انو ، آخال را مورد حمله قرار داده و قلعه های آنها که 36 عدد بود را خراب می کند .
و آذوقه و اسباب آنها را آتش می زند .4گر چه ترکمن ها به حضور آمده و اظهار بندگی کرده بودند از این کار فرمانفر ما آشفته شده وجهت گرفتن انتقام به اراضی با خزر وقریه آفریزه حمله کرده و تعدادی اسیر کرده و خرمن های آن ها را آتش می زنند.5 در این هنگام نیز جعفر آقای کلاتی جهت پس گرفتن کلات بدانجا حمله می کند ولی نمی تواند آنجا را پس بگیرد و در این درگیری ها برادرش نیز کشته می شود ، همچنین محمد شیخ ترکمان به کاروان سرخس که در این حال مخالف خان خوارزم شده بودند حمله میکند ولی سرخسیان به خوبی از دفاع کاروان بر می آیند وحملات آنها را دفع می کنند 6 سیاست امیر کبیر ابتدا بر صلح و مدارا ودعوت سران به ایلی بود اما عملکردهای حکام محله در پیشرو سیاست های او مانع بزرگی بود و ترکمن ها را در برابر دولت قاجاریه قرار می داد مانند حمله جعفر قلی خان میر پنجه و محمد ولی خان بیگلربیگی گرگان به قبایل یموت و آنهم به اوبه یی که سران آن ازرعیت و دوستان دولت بودند 1 در مرحله ی بعد امیر نسبت به احدات قلعه ها و دیوارها و مکان های دیده بانی را صادر کرد .
او دستور داد تا بین خانه های ترکمن و استر آباد خندقی از پایین قراسو تا را میان را حفر کنند و از استرآباد تا دریا ، در جنگل ها قلعه هایی برپا سازند ودر هر برج 50 نفر نگهبان گذاشته ونگهبانی دهند2.
اما امیر پس ا زنتیجه ندادن سفارت های خود می خواست روش خود را تغییر دهد اما این امر میسر نشد و او بر کنار و به قتل رسید .3 و میرزا آقا خان نوری اعتمادالدوله جانشین وی شد و سیاست ایران در مورد ترکمانان وخیوه به کلی تغییر کرد او طی نامه ای به خان خوارزم گوشزد کرد (( .بدیهی است که دفع و رفع این مفاسد به اندک اهتمامی از جانب کارگزاران آن ملک در کمال سهولت میسر است متلا اسرایی که از قدیم الایام به مرور وبتدریج از مسلمین این ملک و دولت در دست جهان آرای آن ملک اسیرو گرفتار آمده اند اگر استخلاص آنها در این ایام متعذر باشد لااقل از کسانی که در این سالهای نزدیک اسیر و گرفتار شده اند و پاره ای از آنها به اسم ورسم و جاومکان معلوم هستند را ….
بقدر هزارنفری به اولیای این دولت تسلیم شوند))4 واین نوع نامه نگاری باعث شد که خان خوارز م کمی مغرور شود ودر سر خیالات تازه کند وچون درمروکار به سختی پیش میرفت واهالی در تنگنا قرار گرفتند وخان نیز که از جانب ایران با نامه ملتمسانه وزیر مطمئن شد واز احمد خان شدت عمل را خواست و راه کاروان های مرو به علت حملات میر احمد خان مسدود شده بود بهادرخان وریش سفیدان مرو نیز از تنگی زندگی وشرایط مدام به شهر نامه می نوشتند.آنها رحیم