در جنگ جهانی اول( ۱۹۱۸- ۱۹۱۴ میلادی) با آنکه دولت ایران رسماً اعلام بی طرفی کرده بود، کشور ما نیز به صحنه کارزار بدل شد.
روس ها و انگلیسی ها و عثمانی ها، هر یک از سویی، ایران را اشغال کردند، آلمانی ها هم به یاری جاسوسان خود به تحریکات گسترده ای دست زدند و کم مانده بود که استقلال ایران یکسره از میان برود.
طبقات مختلف مردم، هر یک به شیوه ای، در مقابل این تجاوز آشکار واکنش نشان دادند، از جمله مردم دلیر تنگستان قیام تاریخی و فراموش ناشدنی خود را آغاز کردند که متأسفانه با وجود همه جانفشانی ها با شکست روبه رو شد.
مردم ما، از دیر باز با استعمار روس و انگلیس آشنایی دارند، اما متأسفانه درباره تاریخ عثمانی آگاهی ها کمتر است.
از این رو است که عده ای از خوانندگان این سلسله مقالات از ما خواسته اند که درباره امپراتوری عثمانی و ظهور و سقوط آن به انتشار اطلاعات بیشتری بپردازیم.
از آنجا که شیوه ما پاسخگویی به خواست خوانندگان است، در این شماره، ماجرای مهاجرت ملیون ایرانی و تشکیل «کمیته دفاع ملی» را موقتاً قطع می کنیم و در چند شماره آینده به بخش های مهمی از تاریخ عثمانیان و امپراتوری عثمانی می پردازیم.
از میان چند قوم بزرگ بیابانگرد جهان، دو قوم در تاریخ اسلام نقش بسیار مهمی داشته اند: اعراب و عثمانیان.
«جرجی زیدان» درکتاب خود به نام «تاریخ تمدن اسلام» دراهمیت ظهور قدرت عثمانیان می نویسد:
« مغول ها در روزگار سیاهی بر مسلمانان تاختند و خلافت عباسی را در بغداد برانداختند و ممالک اسلامی را به حال احتضار گذاشتند.
تا چندی کسی از میان مسلمانان برنخاست که پراکندگی آنان را جمع کند، تا آن که سلاطین عثمانی از طرفی و سلاطین صفوی از طرف دیگر، ظهور کرده حکومت های اسلامی را تشکیل دادند و از آن موقع دوره دوم تاریخ اسلامی آغاز گردید...»
به راستی هم بعد از حمله مغول در هرگوشه از جهان اسلام گروهی حکومت می کردند که اغلب نیز با هم جنگ و جدل داشتند وشگفت آن که تمام این امارت ها رسماً از خلیفه عباسی مقیم مصر اطاعت داشتند و ظاهراً با وی بیعت می کردند!
به قول جرجی زیدان «در چنین موقعی عثمانیان قیام کردند و هنگامی که اسلامیان احتیاج به یک حکومت مرکزی مقتدر داشتند، حکومت مقتدری برای آنان تشکیل دادند و شهر قسطنطنیه را- به نام اسلام گشودند و با بزرگ ترین پادشاهان اروپا جنگ کرده آنان را تا «هنگری» راندند و شهر «وین»، پایتخت هنگری، را محاصره کردند و دریای مدیترانه را پیموده تا کرانه اسپانیا رفتند و اروپا را به لرزه درآوردند.
آنگاه به مشرق رو آوردند و عراق را مسخر ساختند و به سمت جنوب غربی حمله آورده شام و مصر را گرفتند...
در زمان سلطان سلیمان عثمانی وسعت ممالک عثمانیان از «بوداپست» تا اسوان و کرانه نیل، از رود فرات تا تنگه «جبل طارق» امتداد یافت (۹۷۴- ۹۲۶) و تمام ممالک غربی اسلامی به تصرف دولت عثمانی درآمد...
در همان ایام پادشاهان صفوی نیز در ایران برخاسته دولت شیعی اسلامی بزرگی تشکیل دادند و تمام شیعیان را در زیر پرچم یک حکومت شیعی در آوردند...»
شاید همین سطور بالا برای درک اهمیت ظهور امپراتوری عثمانی و تغییرات عظیمی که در پی آن در سراسر جهان- بویژه در قلمرو مسلمانان پدید آمد، بسنده باشد.
اما سقوط این امپراتوری نیز، مانند ظهور آن پیامدهای عظیمی داشت.
بسیاری از گرفتاری ها و مجادلات امروزی کشورهای خاورمیانه از پیامدهای همان سقوط است که هنوز هم خاورمیانه را می لرزاند.
شاید همین سطور بالا برای درک اهمیت ظهور امپراتوری عثمانی و تغییرات عظیمی که در پی آن در سراسر جهان- بویژه در قلمرو مسلمانان ـ پدید آمد، بسنده باشد.
ترکان عثمانی در بستر تاریخ سلسله سلاطین عثمانی را، «عثمان اول» در آغاز قرن هشتم هجری قمری (سده چهاردهم میلادی) تأسیس کرد.
عثمان از قوم ترک زبان «اُغوز» (یا:غُز) بود که نام قسمتی از طوایف ترکان شرقی است که از قرن چهارم هـ.ق در کشورهای اسلامی شرقی شهرت یافتند و بعدها سلسله های سلجوقیان و سلاطین آل عثمان (عثمانیان) و...
از میان آنان برخاستند.
دین مبین اسلام در اواخر قرن چهارم هـ.ق در میان آنها رواج یافت.
غزها از راه های گوناگون با اسلام آشنا شدند: نخست از طریق حمله ها و حمله های متقابل میان آنان و «غازیان» مسلمانان عهد سامانیان در مرزهای جنوبی سرزمین غزها و اسیرانی که دو طرف از یکدیگر می گرفتند؛ دوم، به وسیله بعضی از صوفیان مرزها؛ بالاخره و شاید مهم تر از همه، از طریق بازرگانی.
گسترش غزها به طرف جنوب از سال های اخیر قرن چهارم هـ.ق آغاز شد و پس از آن، مخصوصاً در دهه چهارم قرن پنجم هـ.ق، به وسیله سلجوقیان ـ که از خاندان های معروف غز بودند ـ به اوج خود رسید.
سلجوقیان (شامل پنج شعبه) در فاصله سال های ۴۲۹ هـ.ق تا اوایل قرن هشتم در بلاد خراسان، عراق، کرمان، شام و قسمتی از بلاد روم فرمانروایی کردند.
مؤسس دولت این طایفه در واقع همان «سلاجقه بزرگ» بودند که قلمرو آنها در دوره اقتدارشان از کاشغر تا حلب وسعت داشت، عنوان «سلطان» مختص آنان بود و حوزه فرمانروایی شان تقریباً به حدود مملکت ساسانیان رسید.
سلجوقیان در تاریخ ایران تأثیر شگرف کردند.
وسعت قلمرو توسعه فتوحات سلاجقه در حوزه اسلام باعث افزایش انتشار زبان فارسی شد و بدین گونه بود که زبان و ادب ایران در اقطار آسیای صغیر انتشار یافت.
با توجه به آنچه گفتیم، به نظر می رسد که تاریخ عثمانیان را می باید از تاریخ سلاجقه آغاز کنیم، زیرا بخشی از آنان (یعنی سلاجقه روم) نخستین ترکانی بودند که بر آسیای صغیر حکومت کردند و از دوره سلجوقیان بود که به تدریج اسلام و زبان ترکی جایگزین مسیحیت و زبان یونانی شد.
اما طوایف ترک زبان سابقه ای بسیار دیرین تر در تاریخ دارند.
«ترک ها» اساساً به مردمانی گفته می شود که به یکی از زبان های ترکی (شامل ۲۱ گونه مختلف) سخن می گویند.
درباره پیوستگی یا جدایی نژادی ترک ها، ریشه زبانی آنان و معنای واژه «ترک» نظری یگانه وجود ندارد.
با این حال بیشتر ترک شناسان عقیده دارند که نخستین ترک ها اقوام چادرنشین دامداری بودند که در سرزمین های میان کوه های «اورال» و «آلتایی» و بخشی از سیبری زندگی می کردند.
این مردمان قبل از قرن ششم میلادی روبه جنوب و به سوی آسیای مرکزی و شمال چین کوچیدند و در سرزمین های تازه با اقوام مختلف درآمیخته و فرهنگ های گوناگون یافتند، اما زبان مشترک خود یعنی ترکی را حفظ کردند.
با مهاجرت ترک ها به بخش های دیگر آسیا و اروپا، برخی از مردم آن سرزمین ها هم ترک زبان شدند.
گفته می شود که قرن ها پیش در فاصله میان کوه های اورال و آلتایی قبیله های گوناگون می زیسته اند.
این قبیله ها که بیشترشان به زبان ترکی سخن می گفتند، بعدها با یکدیگر آمیختند و از اتحاد برخی از این قبیله ها مانند اویغور، قرقیز، باسمیل و اغوز نخستین جامعه های ترک زبان به وجود آمد.
پژوهشگران مبدأ تاریخ ترک ها را سال ۵۴۵ میلادی نوشته اند.
در این سال «بومین خان»، رهبر «توکیوئه»ها، در جنگ های داخلی چین به کمک امپراتوری چین شتافت، و به سال ۵۵۱ میلادی با دختر امپراتور ازدواج کرد و بدین ترتیب در میان چینی ها قداست و احترام بیشتری یافت.
یک سال بعد او توانست امپراتوری مغول تبار «ژو ـ ژوان» را شکست دهد و در همان سال «بومین خان» نخستین دولت ترک را در شمال غربی چین بنیاد نهاد.
ترک ها از این پس خود را «گوگ - ترک» (ترکان آسمانی) نامیدند.
«بومین خان» در سال ۵۵۲ درگذشت و دولت «گوگ - ترک» به دوخان نشین (خانات) مستقل شرقی و غربی تقسیم شد...
این دوخان نشین اقوام و قبایل ترک زبان را با یکدیگر متحد کردند و با این اتحاد به قدرتی بزرگ تبدیل شدند که با ۳قدرت بزرگ جهان آن روز، یعنی چین، ایران و بیزانس هم مرز بود.
اتحاد خانات شرقی و غربی چندان نپایید و هردوبخش به سبب درگیری های داخلی ضعیف شدند و سرانجام از سال ۶۳۰ میلادی هردو خان نشین روبه نابودی نهادند.
در قرن دهم میلادی بخش دیگر از طوایف ترک سلسله غزنویان را در ایران تشکیل دادند...
و آن گاه نوبت سلاجقه، از قبایل غز رسید...
«الب ارسلان» از این سلسله امپراتور بیزانس را در ۱۰۷۱ میلادی (۴۶۳هـ.ق) مغلوب کرد و زمینه فتوحات ترکان عثمانی را فراهم نمود.
سلجوقیان به بهانه جهاد با بیزانس بسیاری از مهاجران ترک را به آسیای صغیر (ترکیه امروزی) کوچاندند.
با سقوط فرمانروایی سلجوقیان روم، طایفه ای از بین ترکان به رهبری «عثمان غازی» سلسله سلاطین عثمانی را پایه نهاد و این سلسله در طول یک قرن و نیم به امپراتوری بزرگی تبدیل شد که در تاریخ جهان و اسلام اهمیت بسیار دارد.
۳۷ سلطان از یک خانواده چنین بود چکیده بسیار فشرده ای از ورود عنصر ترک در تاریخ آسیای صغیر و جهان اسلام.
اکنون برگردیم به «عثمان اول» که بنیانگذار سلطنت ترکان عثمانی بود.
تاریخ تأسیس دولت عثمان اوغلو(عثمان اول)، را در «بیتونیا» (ناحیه ای قدیمی در شمال غربی آسیای صغیر، کنار دریای سیاه و دریای مرمره) معمولاً سال ۱۲۹۹ میلادی می شمارند.
او ظاهراً در ۱۲۵۹ میلادی چشم به جهان گشوده بود و در ۱۳۲۶ دیده بر جهان بست.
عثمان اول، پسر «ارطغرل»، (وفات در سال ۱۲۸۵ میلادی) در آغاز تابع سلاجقه روم بود و در جنگ های آنان با رومیان شرکت داشت.
اما با زوال قدرت سلاجقه در سال ۱۲۹۹ میلادی مطابق با ۶۹۹ هـ.ق اعلام استقلال کرده و با کمک فوجی از جنگاوران قدیمی وفادار، حکومت نشین های کوچک مسیحی را برانداخت و مناطق نفوذ خود را در شمال غربی آسیای صغیر توسعه داد.
اما در دوران امارت خود سیاست مذهبی معتدلی پیش گرفت.
در همین زمان امیرنشین های دیگری نیز در آسیای صغیر وجود داشتند، ازجمله امیرنشین های قره سی اوغلو، صاروخان اوغلو، آیدین اوغلو، منتشا اوغلو، تکه اوغلو.
اوضاع اجتماعی و مذهبی در همه این امیرنشین ها کمابیش یکسان بود.
قدرت نظامی «بیگ» یا امیر وابسته به قبایل کما بیش چادرنشین بود.
سرکردگان چندین ناحیه (ازجمله عثمان اوغلو) که عنوان «پاشا» داشتند و هم رئیس مذهبی و هم رئیس نظامی بودند، از این قبایل برخاسته بودند.
در بعضی از نواحی نیز «غازیان» قدرت داشتند.
دربار «بیگ» ها محل اجتماع علمای مذهب تسنن و ادبا بود که اندک اندک به نوشتن آثار خود به زبان ترکی دست زدند.
تاریخ اوایل ترکان عثمانی چندان روشن نیست.
از خاندان عثمان اول- که به آل عثمان معروفند- با خود او جمعاً ۳۷ تن بر مملکت عثمانی فرمانروایی کردند.
نیای خاندان آل عثمان یکی از سرکردگان ترکمن بوده است به نام «ارطغرل» که به قول مورخان ترک، با ۴۰۰ خاندان ترکمن به آسیای صغیر مهاجرت کرد و سلطان علاءالدین- کیقباد اول سلجوقی- شهر «سگود» و اطراف آن را به تیول وی داد و این شهر مهد طلوع قدرت عثمانی هاست.
مقارن ضعف سلاجقه روم، ممالک مستقل چندی در آسیای صغیر تشکیل یافت.
مهمترین آنها مملکت ترکان «قره مان اوغلو» و یکی از کوچک ترین آنها مملکت ترکان عثمانی بود که عثمان اول ریاست آن را داشت.
سلسله قره مان اوغلو مدتها مقتدرترین دشمنان ترکان عثمانی بود.
اگرچه در این زمان عثمانی ها قدرت تصرف شهرهای دولت روم شرقی را نداشتند، اما در اراضی آن تاخت و تاز می کردند و از طرف دیگر سعی می نمودند وضع خود را در مقابل سایر ممالک ترک مستحکم سازند.
کمی پیش از وفات عثمان اول (سال ۷۲۷ هـ.ق) پسر ارشدش «اورخان» شهر «بورسه» نزدیک دریای مرمره، را گرفت و این شهر نخستین پایتخت عثمانی ها گردید.
غازیان در جهان اسلام عثمان اول (۱۲۵۹-۱۳۲۶) بنیانگذار سلسله سلاطین عثمانی، لقب «غازی» داشت و این واژه در تاریخ اسلام بسیار اهمیت دارد.
«غازی» در زبان عربی یعنی: جنگ کننده با دشمن- و در تعبیر اسلامی یعنی جنگ کننده با کفار، یا شرکت کننده در «غزوه».
بعدها، عنوان «غازی» لقبی شد برای کسانی که در غزوات منشأ خدمات ممتاز بودند؛ و نیز جزو عناوین بعضی از امرا و فرمانروایان مسلمان گردید، مانند امرای «آناطولی» (آسیای صغیر یا قسمت آسیایی ترکیه امروز) و مخصوصاً سلاطین عثمانی.شواهدی در دست است که از دوره سامانیان، دسته هایی از «غازیان» در ماوراءالنهر و خراسان وجود داشتند که هر جا جنگی علیه کفار صورت می گرفت، خدمات خود را عرضه می داشتند.
رؤسای آنان غالباً به مناصب عالی می رسیدند...
و در منابع اسلامی گاهی از آنان به نام های «فتیان» (جوانمردان) و «عیاران» یاد شده است...
در ایالات شرقی، ایرانیان و عرب ها قرن ها سربازان مزدور را بیشتر از ترکان، که جنگجویان خوبی بودند، گرد می آوردند و به همین جهت بود که ترکان در میان سربازان مزدور شاخص شدند...
جنگ های مسلمانان در مرزهای روم شرقی بیشتر صورت جنگ ترکان با رومیان را داشت.
در حدود ۵۹۵ هـ.ق، ناصر، خلیفه عباسی، برای غلبه بر دشمنان خود، سازمان «فتوت» را، که پیش از وی وجود داشت، تقویت کرد و از آن پس، وارد شدن در دسته جوانمردان و سلاح پوشیدن و غیر آن تشریفات خاصی پیدا کرد.
در قرن پنجم هـ.ق، غازیان مرزنشین آسیای صغیر، به سبب مهاجرت عظیم ترکان «غز»، قوت یافتند.
همین مرزنشینان چندی بعد آناطولی را فتح کردند...
با هجوم مغول و انقراض سلجوقیان، سران دیگری از غازیان در آسیای صغیر روی کار آمدند و بالاخره، نخستین سلاطین آل عثمان، در جمله عناوین خویش، لقب «غازی» را نیز داخل کردند.
«علی مظاهری» در کتاب «زندگی مسلمانان در قرون وسطا» می نویسد:«دفاع از سرحدات و گسترش حوزه قدرت مسلمین یکی از وظایف مؤمنان بود.
خدمت سربازی، در ممالک اسلامی اجباری نبود، ولی در عین حال شرکت در جهاد یک تکلیف و تعهد مذهبی به شمار می رفت...
از تمامی نقاط ممالک اسلامی، عده ای از طبقات مختلف برای حفظ حدود و ثغوراسلام به شهرهای سرحدی شتافته در سرباز خانه ها (رباطات) مهیای جنگ می شدند، [و آنان را افزون بر غازی، «مرابط» نیز می نامیدند، یعنی مواظبان و ملازمان سرحد مسلمانان].تمام این سربازان از محل موقوفات جیره و حقوق معینی می گرفتند...
ذوق و شوقی که مردم عهدما به زیارت رفتن دارند، مسلمانان قدیم به غازیگری و جهاد با کافران داشتند و کسی را که با کافر جهاد نکرده بود، از مؤمنان و جوانمردان نمی دانستند.»شیخ سعدی، در حکایتی از باب هفتم بوستان، هم «غیبت» را نکوهش می کند، و هم غفلت از غزا را: طریقت شناسان ثابت قدم به خدمت نشستند چندی به همیکی زان میان غیبت آغاز کرد در ذکر بیچاره ای باز کردکسی گفتش ای یار شوریده رنگ تو هرگز غزا کرده ای در فرنگ؟
بگفت از پس چار دیوار خویش همه عمر ننهاده ام پای پیشچنین گفت درویش صادق نفس ندیدم چنین بخت برگشته کسکه کافر ز پیکارش ایمن نشست مسلمان زجور زبانش نرست .
منابع: گزیده اسناد ایران و عثمانی ، ج 7 ، ص 858 .
ایران و جنگ جهانی اول ، اسناد وزارت داخله ، کاوه بیات ، 1369 ، ص 271 .
تاریخ هجده ساله ، ص 753 پیشین ، ص 75 – 270 .