بانکداری الکترونیک شامل انواع کانال‌های ارتباطی میان بانک و مشتری حقیقی و حقوقی می‌شود.
برخی از سرویس‌های آن شامل:
1- بانکداری مبتنی بر وب و اینترنتی
2- بانکداری مبتنی بر فناوری تلفن‌های همراه
3- بانکداری مبتنی بر تلفنی
4- بانکداری کیوسکی
5- بانکداری به کمک فکس
6- پیام کوتاه
7- بانکداری مبتنی بر دستگاه خودپرداز
8- بانکداری مبتنی بر دستگاههای
9- بانکداری مبتنی بر کارت‌های هوشمند و...می‌شود.
بانکداری الکترونیک با اشاعه ابزارهای دریافت و پرداخت الکترونیکی باعث کاهش وابستگی مبادلات روزانه به پول نقد و چک و در نهایت کاهش هزینه‌های مربوط به چاپ، نگهداری اسکناس می‌شود.
حجم مبادلات تجاری از طریق بسترهای الکترونیکی
در چند دهه اخیر با گسترش ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی حجم تجارت الکترونیک در رقابت با تجارت به شیوه سنتی از رشد و تحول مناسبی برخوردار بوده است.
در تحقیقی که موسسه فارستر انجام داده پیش‌بینی شده که در فاصله سالهای 2002تا 2006 به طور متوسط هر سال 5 در صد به حجم مبادلات تجاری از طریق بسترهای الکترونیکی افزوده می‌شود و مبلغ آن از 2293 دلار در سال 2002 به بیش از 12837 میلیارد دلار در سال 2006 خواهد رسید.
در این مقاله قصد داریم وضعیت توسعه بانکداری الکترونیک در ایران را مورد ارزیابی قرار دهیم.
لزوم ایجاد اتوماسیون بانکی در ایران
آغاز حرکت و توجه جدی به بحث اتوماسیون سیستم بانکی ایران در اوایل دهه هفتاد و در زمان مرحوم دکتر نوربخش شکل گرفت.
در آن سال‌ها با توجه به اینکه جنگ تحمیلی به تازگی تمام شده بود و مشکلات و معضلات اقتصادی فراوانی از پس آن گریبانگیر سیستم اقتصادی کشور به ویژه نظام سنتی بانکداری شده بود تصمیم بر این شد که با اصلاح ساختار سیستم بانکی کشور زمینه شکوفایی و بهینه‌سازی اقتصاد کشور را فراهم کنند.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با هدف بهبود سرویس‌دهی بانک‌ها به مشتریان و استفاده بهینه از بودجه‌های تخصیصی داده شده به پروژه‌های انفورماتیک بانک‌ها، تصمیم به اجرای طرح اتوماسیون بانکی گرفت.
این طرح شامل بهینه‌سازی روشهای بانکداری، اتوماسیون شعب، سرپرستی‌ها و تهیه یک سیستم نمونه نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و مخابراتی برای استفاده بانک‌های کشور بود.
در همین راستا در سال 1372 و به دعوت رئیس کل وقت بانک مرکزی، دکتر مصطفی الهی که از کارشناسان و اساتید برجسته حوزه فناوری اطلاعات ایران به شمار می‌رود عملیات مطالعاتی و اجرایی توسعه اتوماسیون بانکی در ایران را آغاز کرد.
بنا بر تصمیم بانک مرکزی، شرکت ملی انفورماتیک و سپس شرکت خدمات انفورماتیک در قالب دو شرکت با توجیه اقتصادی ایجاد درآمد، تهیه سیستم‌ها و تجهیزات، جذب و استخدام نیروهای متخصا و استفاده از توانمندی‌های داخلی ماموریت کار را به عهده گرفتند.
شرکت ملی انفورماتیک به عنوان یک شرکت مادر ) وق‌ضک‌قکئ عق‌غط‌ف‌کپ ( شرکت‌های بزرگی همچون، خدمات انفورماتیک، داده‌پردازی ایران کارت اعتباری ایران و...
نقش مهمی در شکل‌گیری فرآیند اتوماسیون بانکی کشور به عهده گرفت.
مالکیت شرکت ملی انفورماتیک به صورت سهامی و طبق شرایط زیر است:
5\47 درصد بانک مرکزی، 75\21 درصد بانک ملی، 21 درصد بانک صادرات، 75\4 درصد بانک صنعت و معدن و افراد حقیقی 5 درصد.
اهداف اتوماسیون بانکی در ایران
مهم‌ترین هدف انجام اتوماسیون عملیات بانکی کاهش و در نهایت حذف الزام و اجبار مردم برای مراجعه به شعبه بانک‌ها برای امور مختلف بانکی قلمداد شده است.
با توسعه اتوماسیون بانکی یکی دیگر از اهداف مهم یعنی تبدیل شدن مشتری به مشتری بانک و نه صرفا مشتری شعبه میسر گشت.
همچنین حذف رفت و آمدهای غیر ضروری در شهر و تاؤیر به سزای آن در کاهش ترافیک و همچنین حذف پول نقد از مبادلات تجاری روزمره می‌تواند از جمله سایر اهدف توسعه بانکداری الکترونیک در ایران به شمار رود.
موارد دیگر شامل افزایش توان اجرایی سیستم بانکی، تسریع اجرای عملیات بانکی، یکپارچگی و تمرکز اطلاعات بانک، صرفه‌جویی در وقت و هزینه مشتریان، قطع وابستگی جغرافیایی و زمانی مشتریان، بالا رفتن امنیت مبادلات و تراکنش‌ها، بالا رفتن همگام کیفیت و کمیت خدمات بانکی و...
بانکداری الکترونیکبانکداری الکترونیک شامل انواع کانال‌های ارتباطی میان بانک و مشتری حقیقی و حقوقی می‌شود.
برخی از سرویس‌های آن شامل: 1- بانکداری مبتنی بر وب و اینترنتی 2- بانکداری مبتنی بر فناوری تلفن‌های همراه 3- بانکداری مبتنی بر تلفنی 4- بانکداری کیوسکی 5- بانکداری به کمک فکس 6- پیام کوتاه 7- بانکداری مبتنی بر دستگاه خودپرداز 8- بانکداری مبتنی بر دستگاههای 9- بانکداری مبتنی بر کارت‌های هوشمند و...می‌شود.
بانکداری الکترونیک با اشاعه ابزارهای دریافت و پرداخت الکترونیکی باعث کاهش وابستگی مبادلات روزانه به پول نقد و چک و در نهایت کاهش هزینه‌های مربوط به چاپ، نگهداری اسکناس می‌شود.
حجم مبادلات تجاری از طریق بسترهای الکترونیکی در چند دهه اخیر با گسترش ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی حجم تجارت الکترونیک در رقابت با تجارت به شیوه سنتی از رشد و تحول مناسبی برخوردار بوده است.
در این مقاله قصد داریم وضعیت توسعه بانکداری الکترونیک در ایران را مورد ارزیابی قرار دهیم.
لزوم ایجاد اتوماسیون بانکی در ایران آغاز حرکت و توجه جدی به بحث اتوماسیون سیستم بانکی ایران در اوایل دهه هفتاد و در زمان مرحوم دکتر نوربخش شکل گرفت.
در همین راستا در سال 1372 و به دعوت رئیس کل وقت بانک مرکزی، دکتر مصطفی الهی که از کارشناسان و اساتید برجسته حوزه فناوری اطلاعات ایران به شمار می‌رود عملیات مطالعاتی و اجرایی توسعه اتوماسیون بانکی در ایران را آغاز کرد.
مالکیت شرکت ملی انفورماتیک به صورت سهامی و طبق شرایط زیر است: 5\47 درصد بانک مرکزی، 75\21 درصد بانک ملی، 21 درصد بانک صادرات، 75\4 درصد بانک صنعت و معدن و افراد حقیقی 5 درصد.
اهداف اتوماسیون بانکی در ایران مهم‌ترین هدف انجام اتوماسیون عملیات بانکی کاهش و در نهایت حذف الزام و اجبار مردم برای مراجعه به شعبه بانک‌ها برای امور مختلف بانکی قلمداد شده است.
همچنین حذف رفت و آمدهای غیر ضروری در شهر و تاؤیر به سزای آن در کاهش ترافیک و همچنین حذف پول نقد از مبادلات تجاری روزمره می‌تواند از جمله سایر اهدف توسعه بانکداری الکترونیک در ایران به شمار رود.
موارد دیگر شامل افزایش توان اجرایی سیستم بانکی، تسریع اجرای عملیات بانکی، یکپارچگی و تمرکز اطلاعات بانک، صرفه‌جویی در وقت و هزینه مشتریان، قطع وابستگی جغرافیایی و زمانی مشتریان، بالا رفتن امنیت مبادلات و تراکنش‌ها، بالا رفتن همگام کیفیت و کمیت خدمات بانکی و...
اتوماسیون جامع بانکی در ایران با گسترش امکانات و ابزارهای شرکت خدمات انفورماتیک، راه برای طراحی و ارائه یک راه‌حل جامع )ق‌کغل‌مف‌کح ف‌ضل‌کخ ( اتوماسیون بانکی هموار شد.
این راه‌حل که از لایه‌ها و اجزا مختلف نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و مخابراتی تشکیل شده این امکان را در اختیار بانک‌های کشور قرار می داد تا خود را به ابزارهای لازم جهت خودکارسازی امور داخلی خود مجهز نمایند.
با استفاده از این راه‌حل همچنین بانک‌ها قادر خواهند بود تا خدمات جدیدی را با استفاده از ابزارهای الکترونیک به مشتریان خود ارائه نمایند.
طرح جامع اتوماسیون بانکی اولین بار در سال 1376 تحت عنوان پروژه حساب‌های سیبا در بانک ملی ایران پیاده‌سازی شد.
با آغاز بهره‌برداری از این راه‌حل بسیاری از محدودیت‌های موجود در سیستم بانکی برای ارائه خدمات به مشتریان از میان رفته و امکان ارائه طیف تازه‌ای از خدمات برای بانک ملی ایران فراهم شد.
پس از بانک ملی ایران دیگر بانک‌های کشور نیز ضمن استقبال از این طرح به جمع استفاده‌کنندگان از این راه‌حل پیوستند.
در حال حاضر بانک‌های ملی ایران، صادرات ایران، کشاورزی، کارآفرین، پارسیان و صنعت و معدن تحت پوشش این طرح قرار دارند.
شبکه ATM با وجود همه فعالیت‌ها و تلاش‌های انجام شده در زمینه‌های توسعه نرم افزاری و سخت افزاری و آموزشی همیشه یک نیاز مهم و حیاتی به عنوان زیربستر ارتباطی که شامل امکانات مخابراتی امن و قابل اتکا باشد برای اجرای طرح جامع اتوماسیون سیستم بانکی احساس می‌شد.
بررسی‌ها و مطالعات صورت گرفته شده در دهه گذشته نشان داد که زیرساختارهای موجود در سطح کشور پاسخگوی نیازهای این طرح نیست و تنها راه رسیدن به شبکه‌ای مطمئن با قابلیت‌های لازم، ایجاد یک شبکه مخابراتی اختصاصی است.
با در نظر گرفتن شرایط کشور از نظر جغرافیایی و زیربنای مخابراتی موجود و ارزیابی فناوری مخابراتی روز و بر اساس قابلیت دسترسی، سهولت توسعه در محدوده جغرافیایی مورد نظر و نیز توجیهات اقتصادی، سیستم مخابراتی ماهواره‌ای ) ف‌ضق‌غقگ‌ظخ ظگ‌مل‌گ‌ظک‌ؤ ف‌ف‌ضقح وگ‌ظد( خؤح‌د به عنوان شبکه اختصاصی مناسب بانکی انتخاب شد و در مرحله بعد تجهیزات لازم برای برپایی این سیستم تهیه و به دست کارشناسان متخصا شرکت نصب و راه‌اندازی گردید.
تاریخچه حضور و پیدایش شبکه ATM بخشی از خصوصیات و مزایای سیستم ATM ، اقتصادی بودن، کیفیت بسیار خوب ارتباطات داده‌ها، قابلیت اعتماد )ضریب اعتماد بیش از 95\99 درصد(، سهولت و سرعت در تغییر پیکربندی سیستم، پشتیبانی سرعت‌ها و پروتکل‌های متفاوت ارتباطی، قابلیت‌های گسترده ایمنی تبادل اطلاعات، سرعت در نصب و راه‌اندازی پایانه‌ها، سرعت در کشف و رفع عیب، گسترش‌پذیری، خدمات متنوع مخابراتی، مدیریت متمرکز و امکان نظارت بر عملکرد لحظه‌ای شبکه و کشف موارد اشکال احتمالی است.
بهره‌برداری از این شبکه با نصب موفقیت‌آمیز دو ایستگاه اصلی و پشتیبانی در سال 1373 آغاز گردید و علاوه بر دو ایستگاه مرکزی یاد شده که در تهران مستقر است، با نصب و بهره‌برداری از ایستگاه مرکزی سوم در جزیره کیش در سال 1378 این شبکه گسترش یافته و از نظر ظرفیت و همچنین ضریب ایمنی و پشتیبانی لحظه‌ای ایستگاه‌های مرکزی از یکدیگر به امکانات بیشتری مجهز شده است.
تاکنون بیش از 3300 دستگاه پایانه خؤح‌د در سراسر کشور نصب شده، مورد بهره‌برداری بانک‌ها و برخی سازمانهای دیگر قرار گرفته است.
مرکز شتاب بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از سال 1381 با هدف ایجاد، راه‌اندازی و راهبری سوئیچ ملی گام‌های موؤری در جهت تحقق اتصال شبکه پرداخت بانک‌ها به یکدیگر و نهایتا ایجاد زمینه برای انجام مبادلات بین بانکی به صورت الکترونیکی برداشته است.
این تحولات باعث گردید تا با جدیت و همت شبکه بانکی، تمامی بانک‌های کشور از طریق مرکز »شتاب« به عنوان نقطه اتصال میانی تمامی بانک‌ها و موسسات اعتباری در شبکه الکترونیکی بین بانکی به تبادل تراکنش‌ها پرداخته و ایده »شبکه واحد پرداخت« را تحقق بخشند.
سوئیچ ملی در فاز اول اتصال شبکه کارت بانک‌ها و در فازهای بعدی تبادل کلیه تراکنش‌های بین بانکی شامل چک‌ها، حواله‌ها و اوراق بهادار را مد نظر دارد.
عضویت در مرکز مزبور تابع مقررات حاکم بر مرکز شتاب مصوب خرداد ماه 1381 می‌باشد.
عملکرد مرکز شتاب در زمینه تسویه بین بانکی، رفع مغایرات، آمار عملکرد شبکه بانکی در زمینه کارت، خودپرداز، پایانه فروش و پایانه شعب از بخش آمار و داده‌های عملکرد قابل دسترسی است.
با ایجاد مرکز شتاب، کارت همه بانک‌های عضو در این مرکز با رعایت استانداردها بر روی پایانه‌های فروش )ح‌ج‌چ ( و دستگاههای خودپرداز )ث‌خؤ ( نصب شده، توسط سایر بانک‌ها نیز قابل استفاده است.
با استفاده از امکانات شبکه شتاب کلیه دارندگان کارت اعضا این شبکه در حال حاضر می‌توانند از هریک از دستگاههای خودپرداز متصل به این شبکه وجه دریافت وجه نموده، موجودی خود را دریافت نمایند و یا با استفاده از پایانه‌های فروش متصل به شتاب اقدام به خرید خدمات و کالا نمایند.
در نتیجه با سرمایه‌گذاری بهینه در شبکه‌های ح‌ج‌چ و ث‌خؤ در سطح کشور، بانک‌ها قادر به استفاده از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده یکدیگر هستند و مرکز شتاب تمام کنترل‌های مورد نیاز را به عمل می‌آورد و پایاپای لازم بین بانک‌ها را انجام می‌دهد.
تاکنون بانک‌های ملی ایران، صادرات، کشاورزی، توسعه صادرات، ملت، پارسیان، سامان و کارآفرین به عضویت رسمی این مرکز در آمده‌اند و عضویت سایر بانک‌ها در دست اقدام است.
در حال حاضر مشتریان این بانک‌ها با استفاده از کارت خود می‌توانند خدمات مورد نیاز را از تجهیزات نصب شده سایر بانک‌های عضو در سرتاسر کشور دریافت کنند.
در ادامه این پروژه فعالیت های فنی شرکت به موازات اقدامات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران برای اتصال شبکه شتاب به مرکز سوئیچینگ منطقه خلیج فارس )خ|جئئپ ( از طریق بحرین در جریان است.
با برقراری ارتباط میان شبکه شتاب و خ|جئئپ امکان ارتباط و تراکنش میان بانک‌های عضو شتاب با بانک‌های 10 کشور عربی عضو خ|جئئپ فراهم می‌شود.
وظایف سیستم شتاب مسیریابی تراکنش‌ها و هدایت به سیستم کارت بانک مربوط، ؤبت تراکنش‌ها و وقایع سیستم، ایجاد تراکنش اصلاحیه در صورت عدم انجام تراکنش اصلی و تسویه پایان روز بین بانک‌های عضو از وظایف سیستم شتاب به شمار می‌رود.
تاریخچه شکل‌گیری شبکه شتاب از آغاز تا امروز در حقیقت تقریبا از سال 1379 سیستم شتاب یا همان شبکه تبادل اطلاعات بانکی پایه‌ریزی شد، ولی در عمل از مرداد ماه سال 1381 این طرح به مرحله اجرا در آمد.
در ابتدای شکل‌گیری این شبکه، بانک صادرات ایران و بانک کشاورزی آغازگر این اتصال شبکه‌ای بودند.
به گفته کارشناسان امور بانکی، در حال حاضر سوئیچ واسط میان کلیه بانک‌ها به بانک مرکزی متصل است و دارندگان کارت هوشمند در صورت اتصال به دستگاههای پذیرنده کارت می‌توانند فارغ از اینکه در بانکی حساب داشته یا نداشته باشند، خدمات گرفته