شهر نیشابور مانند سایر شهرهای استان خراسان جزء اولین مراکز مسکونی است که اقوام آریایی پس از ورود به ایران در آن سکنی گزیدند.
خراسان قدیم به چهار منطقه تقسیم می شد که عبارتند از:
1- بلخ 2- مرو 3- هرات 4- نیشابور
در حال حاضر سه بخش اوّل خراسان قدیم در خارج از مرزهای کنونی ایران است.
نیشابور قبل از ورود اسلام به ایران
بنای شهر نیشابور را به انوش بن شیش بن آدم نسبت داده اند.
در کتاب تاریخ نیشابور تألیف خلیفه نیشابوری آمده است که نیشابور بر سنگی بزرگ سفید و **** بنا نهاده شده است.
آتشکده آذربرزین مهر متعلق به دهقانان بوده و نان دهنده مقام و موقعیت نیشابور در زمان ساسانیان است.
شهر دارای برج و بارو بود که در مواقع ضروری با استفاده از آنها محافظت و دفاع می کردند.
از آنجا که نیشابور یکی از چهار شهر عمده خراسان بوده در دوره هر پادشاهی مورد مرمت و بازسازی قرار می گرفته، به جز در مواقع هجوم مهاجمان که مورد تخریب واقع می شده است.
نیشابور بعد از ورود اسلام
نیشابور یک بار در زمان عمر فتح شد اما همواده ناآرام بود تا این که در زمان عثمان و در سال 33 ه .ق به دست عبدالله عامد فتح شد و معاویه 50 هزار سپاهی عرب را با خانواده شان به نواحی خراسان اعزام داشت که تعدادی از آنها در نیشابور اقامت گزیدند.
در زمان طاهریان که خراسان مرکز حکومت واقع شد، آبادانی شهر نیشابور هم مورد توجه قرار گرفت و در زمان عبدالله بن طاهر که ارگ شادیاخ در جنوب غربی شهر ایجاد گردید نیشابور به کمال رونق و آبادی رسید.
در قرن چهارم نیشابور به عنوان یک ابرشهر خوانده می شده است و در واقع نمونه کاملی از شهرهای ایرانی- اسلامی بوده است.
نیشابور در قیام ابومسلم خراسانی مرکز فرمانروایی وی گردید.
در زمان طاهر نیشابور پس از مرو که مرکز حکومت وی بوده دومین شهر ایران تلقی می شد و در دوران ولایت مأمون این شهر مرکز فرمانروایی طاهر بود.
نیشابور در این دوران از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و بازرگان از اقصی نقاط ایران و جهان در این شهر داد و ستد مشغول بوده و یا با آن مراودات تجاری داشتند.
یعقوب لیث صفاری نیز نیشابور را تختگاه خود کرد و به آن رونق و اعتبار بیشتری بخشید.
طغرل سلجوقی نیز بر آبادی و رونق این شهر افزود و در این دوران مردان بزرگی چون عطار نیشابوری و حکیم عمر خیام زندگی می کردند و در زمان صدارت خواجه نظام الملک بر اعتبار و عظمت آن افزوده گردید.
نیشابور از اوایل قرن حاضر تا کنون
در آغاز سده چهاردهم هجری، شهر نیشابور به شکل مربع مستطیلی بود که پیرامون آن به 3300 گز (3432 متر) می رسید.
دو خیابان: یکی از مشرق به مغرب و دیگری از جنوب به شمال امتداد می یافت که این دو، تقریباً وسط شهر، یکدیگر را قطع می کردند و نقطه تقاطع این دو، چهار بازار نیشابور خوانده می شد.
این چهار بازار از هر سمت به دروازه ای منتهی می گردید که به ترتیب عبارت بود: از شرق به دروازه مشهد ، از جنوب به دروازه عراق، از غرب به دروازه پای چنار و از شمال به دروازه ارگ.
در حدود ده هزار نفر ساکنان شهر در چهار کوی سرتلخ، بان گودال، سرسنگ و سعد شاه زندگی می کردند.
صرف نظر از سادات قدیمی شهر که به حکم نسبت دیرینه، مستمری خاص داشتند و مشمول تخفیف هایی از طرف دولت بودند، اکثریت نزدیک به اتفاق نیشابوریان از راه کشاورزی و کار در معادن فیروزه و نمک امرار معاش می کردند.
حدود چهارصد و پنجاه دکان نیازمندی های شهر را فراهم می ساخت و این شهر در این زمان دارای یازده گرمابه، دو دبستان و دو کاروانسرا بوده است.
در اوایل قرن حاضر، حصار و باروی شهر درهم شکسته و دروازه هایش برداشته شد و شهر خارج از خندق به سمت شمال و شمال غرب توسعه یافت.
در این زمان، شهر دارای بازار، محلات متعدد و دو خیابان اصلی متقاطع، یکی جنوب شرقی- شمال غرب (خیابان امام خمینی) و دیگری با جهتی شمال شرقی- جنوب غربی ( فردوسی شمالی و جنوبی) بوده است.
عامل جداگزینی محلات در این شهر برخلاف سایر شهرها اختلاف شغلی و وضعیت اقتصادی نبوده بلکه عامل قومی، نژادی و مذهبی تأثیر فراوان در شکل گیری محلات شهر داشته است، به طوری که اکثر فامیل ها در یک محله زندگی می کردند.
نوع معیشت مردم شهر، از طریق زراعت و کشاورزی در زمین های اطراف و باغ های میوه در غرب و شرق شهر و اشتغال به امر تجارت و صنعت تأمین می شد و اکثر ارامنه شهر در بخش تجارت و صنعت سرمایه گذاری می کردند.
در دهه اولیه قرن چهاردهم ه .
ق (1313 ه .
ش) همچنین با تعریض خیابان امام از میدان باغات تا دروازه مشهد، سه میدان به نام های: میدان خیام، میدان ایران و میدان حافظ ایجاد گردید.
به موازات توسعه خیابان های شهر، ساختمان های دولتی به سبک نوین توسط آلمانی ها در خارج از محدوده مسکونی شهر ساخته شد که شامل شهرداری و فرمانداری فعلی می باشد.
همچنین دو کارخانه پنبه پاک کنی توسط ارامنه ایجاد گردید که نشانگر فعالیت های صنعتی در این مقطع زمانی می باشد.
بعد از سال 1355 ه .ق روند توسعه شهر شدت یافت.
تا این زمان به علت عدم دسترسی به آب، توسعه شهر در جهت مجاری آب یا قنوات میسر بوده، ولی پس از اینکه آب لوله کشی در اختیار مردم قرار گرفت امکان سکونت در هر نقطه از شهر ممکن گشت و پس از افتتاح راه آهن سراسری تهران- مشهد نیز بر خلاف شهرهای کشورهای غربی، توسعه شهر به سمت جنوب محدود شد.
در دهه اولیه قرن چهاردهم هـ .
ق (1313 هـ .
بعد از سال 1355 هـ .ق روند توسعه شهر شدت یافت.
تا این زمان به علت عدم دسترسی به آب، توسعه شهر در جهت مجاری آب یا قنوات میسر بوده، ولی پس از اینکه آب لوله کشی در اختیار مردم قرار گرفت امکان سکونت در هر نقطه از شهر ممکن گشت و پس از افتتاح راه آهن سراسری تهران- مشهد نیز بر خلاف شهرهای کشورهای غربی، توسعه شهر به سمت جنوب محدود شد.
بعد از اصلاحات اراضی و سیاست های خاصی که در این مقطع از طرف دولت اعمال شد، تعداد زیادی از کشاورزان روستاهای اطراف شهرها روانه شهرهای مشهد و یا سایر شهرهای استان مازندران شدند و تعداد زیادی نیز جذب شهر نیشابور شده در مناطق غرب، شرق و جنوب شرقی شهر مسکن گزیدند و در بخش های خدمات، صنعت و ساختمان مشغول به کار شدند.
اساس طرح جامع شهر از سال 1350 هـ .ش مطرح و پس از چند سال به مرحله اجرا درآمد.
طبق طرح جامع، خیابان های جدید مثل ارگ جنوبی، شریعتی، 15 خرداد و 17 شهریور که ساخت قدیم و جدید شهر را به یکدیگر متصل می کرد، احداث شد.
خیابان کمربندی نیز در شمال شهر جهت محدودکردن توسعه شهر به طرف شمال به اجرا درآمد.
تا سال 1350 اکثر منازل مسکونی در سطح شهر یک طبقه و به ندرت دو طبقه ساخته می شد و بادگیرها بر فراز منازل، چهره خاصی به این واحدها می داده که بعد از سال 1350 با تشدید سرمایه گذاری دولت در امر توسعه شهرها، چهره و بافت این شهر نیز دگرگون و ساختمان های دو و سه طبقه در شهر ساخته شد.
بعد از انقلاب اسلامی روند توسعه شهر در جهت شمال و شمال غربی ادامه می یابد به طوری که شهرک های متعددی در این منطقه که اکثر ساکنان آنها را کارمندان دولت تشکیل می دادند به وجود آمد.
وجه تسمیه نیشابور شهری پرآوازه که در ادوار تاریخی گذشته به صور و نام های گوناگونی نظیر: «رَئوَنْت، تمام آپار خشتر، ابرشهر، اَبَرشهر یا اَپَرْنَک شهر، اَبْر شهر، اَبه شهر، ایرانشهر، نوشاپور، نیوشاپور، نیوه شاپور، نیوشاپور پوهر، نیسابور، نیسافور، نیسه فور، نیکه فور، نشاور، نشابور، شادکاخ، شادیاخ، ....
و نیشابور» از آن یاد می شده، اکنون به نام «نیشابور» معروف است.
نام نیشابور در کهن ترین دفتر ایرانی یعنی «اوستا» به گونه «رَئوَنْت» آمده است که به معنای دارنده جلال و شکوه می باشد.
این واژه، بعدها در زبان پهلوی به گونه «رایومند» خوانده شد که احتمالاً بعدها نیز به کلمه «ریوند» تبدیل شده که اکنون نام دهستانی در بخش مرکزی نیشابور است.
در وندیداد (از کتب پنجگانه اوستا) نیز، از شانزده سرزمین نام برده شده که پنجمین اقلیم آن، نیسایه است.
برخی محققین حدود نیسایه (نیسایا یا نسایا) را در حوالی نیشابور تا سرخس کنونی دانسته اند.
در کتیبه شاپور اول در کعبه زرتشت (462 م)- به عنوان یکی دیگر از قدیمی ترین بندهای ثبت شده- از این شهر به نام «تمام آپارخشتر» یاد شده است.
«اَبَرشهر» نیز نام قدیمی تر شهر نیشابور بوده که به شکل های «اَپَرشهر» ، «آبر شهر» ، «بَرْشهر» و «اَبْرشهر» آمده است.
ابرشهر، گاه به یکی از استان های خراسان و گاه به ناحیه و شهر نیشابور اطلاق شده است.
برخی «ابرشهر» را از ریشه «اَپَرناک» یا «اَپَرْشهر» (اپروک شتر، در زبان پهلوی) گرفته اند که مربوط به سکونت و حضور عشایر «اَپَرنی» از اقوام لاهه (از بنیانگذاران حکومت اشکانی و از اسلاف پارت ها) بوده است.
نظریه های دیگر درباره نام اَبَرشهر با در نظر گرفتن «اَبَرْ» به معنای بان، بالای وَپْر به دست می آید.
در این واژه، ابرشهر به معنی «شهربان» **** اَبَرْده به معنی ده سال گرفته شده است.
نام اپرشهر به عنوان منحل ضراب خانه، حک شده بر روی سکه فرهاد دوم اشکانی (حکومت 128 تا 138 قبل از میلاد) از قدیمی ترین مدارک مربوط به این واژه است.
استفاده از واژه ابر شهر در کنار نام «نیوشاپور» در دوره ساسانی نیز معمول بوده، به طوری که برای نمونه، بر روی سکه های پیروز، بهرام چوبین، خسرو اول و همچنین در سکه ای که تصویر قباد ساسانی را نشان می دهد نام ابرشهر، دیده می شود.
مسکوکاتی که از دوران باکتریان در افغانستان به جای مانده، از پادشاهی به نام «نیکه فور» یاد می کند که دامنه فرمانروایی او تا نیشابور گسترش داشته و به روایتی این شهر را وی بنا نهاده است که بعدها به «نیسه فور» ، «نیسافور» و نهایتاً به نیشابور تبدیل شده است.
«نیسافور» در گویش عرب به معنی «شیء سایه دار» است و شاید در آن جا درخت هایی وجود داشته که سایه گسترِ تاریکِ خستگان بوده است.
واژه نیشابور در دوره ساسانی همه جا به شکل «نیوشاپور» به معنی «کار خوب یا جای خوب شاپور» آمده است.
در اکثر روایات از جمله متن پهلوی ساسانی «شهرستان های ایران» که در زمره قدیمی ترین منابع در این مورد است، بنای شهر و نام آن را به شاپور اول منسوب دانسته بر اساس این متن، شاپور اول پس از جدال با پهلیزک (پهلیچک) تورانی در این مکان، شهری ساخت و ان را «نِه شاپور» (شهر شاپور) یا «نیو شاپور» (شهر زیبای شاپور) نام نهاد.
در فاصله بین شاپور اول (241 تا 272 میلادی) و شاپور دوم ساسانی (حکومت 309 تا 379 م) ظاهراً شهر به سبب وقوع حادثه ای (شاید زلزله) ویران می شود و شاپور دوم آن را تجدید بنا می کند.
این بازسازی به دست او باعث شده تا برخی نام برگرفته از نام شاپور دوم ساسانی بدانند.
اگرچه به روایت اغلب مورخان، شاپور اول بانی آن بوده است.
ابو عبدالله حاکم نیشابوری، علی بن زید بیهقی، فردوسی، طبری، تعالبی مرغنی، حمدالله مستوفی، حاج زین العابدین شیروانی، حسن پیرنیا، حافظ ابرو، لسترنج، آنده گدار، هانری رنه دالمانی، لرد کرزن، کریستن سن، ژنرال سر پرسی سایکس، دکتر دیتریش هوف و لارنس لاکهارت، نیز که از دیگر مورخین و جغرافی نویسان (ایرانی و خارجی) بوده اند، که با کم و بیش اختلاف نظر در ذکر وقایع، البته با استنادات تاریخی معتبر، اشاره کرده اند که نام این شهر از کلمه فارسی قدیم «نیوشاه پور» به معنی چیز یا کار خوب یا جای خوب شاه، گرفته شده و بانی اول نیشابور، شاپور اول پسر اردشیر بابکان، مؤسس سلسله ساسانی بوده و تجدید بنای آن، توسط شاپور دوم صورت گرفته است.
در سده های نخستین اسلامی نیز نام «ابرشهر» در کنار واژه «نیوشاپور» بر روی سکه هایی از حکام اموی (تا سال 92 هجری بر روی سکه های ولید بن عبدالملک اموی) و برخی حکام عباسی حک می شده است.
ظاهراً نام نیشابور به صورت مکتوب، برای اولین بار بر روی سکه هایی از همین خلیفه اموی (ولید بن عبدالملک) با تاریخ 91 و 94 هجری آمده است.
برای آخرین بار از «ابرشهر» درسال 215 هـ .
ق در زمان اقامت عبدالله بن طاهر، نام برده شد.
در زمان این حکمران همچنین به سبب احداث قصری به نام «شادیاخ»، ایجاد ساختمان های جدید و روستاهای بسیار در کنار آن، از این شهر به نام «شادیاخ»