دانلود مقاله طراحی سپرده ‏های جدید در بانکداری بدون ربا

امروزه، صنعت بانکداری با تجهیز پس اندازها و هدایت آن ها به سمت فعالیت های مولد اقتصادی، نقش مهمی در اقتصاد جوامع ایفا می کند و این مهم، زمانی رخ می دهد که نظام بانکی، ابزارهای مشروع و کارآمدی برای تشویق صاحبان وجوه مازاد به سپرده گذاری در بانک را داشته باشد.

پس از تغییر قانون عملیات بانکی و اجرای بانکداری بدون ربا در ایران یکی از اشکالات مطرح در قانون جدید عدم جامعیت انواع سپرده ها با روحیات و اهداف صاحبان پس‏انداز است.

در این مقاله با بررسی انگیزه‏های مردم و موسسات برای سپرده گذاری و تحلیل انواع سپرده های بانکداری سنتی (ربوی) و بانکداری بدون ربای ایران، متناسب با انگیزه‏ها و روحیات صاحبان وجوه، سپرده های ذیل ارائه می شود.
1.

سپرده جاری؛
2.

سپرده قرض الحسنه؛
3.

سپرده پس انداز؛
4.

سپرده سرمایه گذاری با سود ثابت؛
5.

سپرده سرمایه گذاری با سود متغیر.
هیچ یک از این سپرده ها که براساس عقود قرض بدون بهره قرض‏الحسنه و وکالت طراحی شده اند، مشکل ربا را ندارد و تمام آنها در نظام بانکداری بدون ربا قابل استفاده‏اند.
مقدمه
امروزه بانکداری یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی به شمار می آید.

بانکها با سازماندهی و هدایت دریافت ها و پرداخت ها امر مبادلات تجاری و بازرگانی را تسهیل کرده باعث گسترش بازارها و رشد و شکوفایی اقتصاد می شوند.

از طرف دیگر با تجهیز پس اندازهای ریز و درشت و هدایت آنها به سمت بنگاه های تولیدی و تجاری اولا سرمایه های راکد و احیانا مخرب اقتصادی را به عوامل مولد تبدیل می کنند و ثانیا عوامل دیگر تولید را که به جهت نبود سرمایه بیکار بودند یا با بهره وری پایینی کار می کردند به سمت اشتغال کامل با بهره وری بالا سوق می دهند و سرانجام بانکها که یکی از عوامل مهم سیاستهای پولی، و مجریانی برای تصمیمهای اقتصادی بانکهای مرکزی هستند، با قبض و بسط اعتبارات بانکی و هدایت وجوه از بخشی به بخش دیگر، گذشته از تثبیت اقتصاد در سطح کلان به تنظیم بخش های اقتصادی نیز می پردازند.
روشن است که آثار و نتایج پیشین هنگامی بر نظام بانکی و صنعت بانکداری مرتبت است که نظام بانکی در بخش های اساسی تجهیز منابع اعطای تسهیلات، ارائه خدمات حساب جاری، و تنظیم سیاست های پولی و بانکی، به صورت جامع، منطقی، کارآمد و پویا عمل کند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر نظام بانکی یکی از اشکالاتی که درباره بانکداری بدون ربای جمهوری اسلامی ایران مطرح می کنند، عدم جامعیت و ناکارآمدی بخش تجهیز منابع نظام بانکی است.

در این مقاله نخست با مطالعه انگیزه‏ها و روحیات سپرده‏گذاران نشان می دهیم که نظام جامع به لحاظ منطقی چه نوع حسابهای بانکی باید داشته باشد و در بخش دوم، برخورد بانکداری سنتی را با این مساله، و در بخش سوم حساب های بانکداری بدون ربای ایران را از جهت جامعیت و کارآمدی بررسی می کنیم و در بخش نهایی با ارائه الگوی پیشنهادی سپرده های جدیدی را می شناسیم.
اهداف و انگیزه های سپرده گذاری
امروزه مردم و موسسات حقیقی و حقوقی با اهداف و انگیزه های گوناگونی در بانکها سپرده گذاری می کنند.

موفق ترین نظام بانکی آن است که متناسب با این انگیزه ها بتواند حسابهای بانکی را طراحی کند.

به طور معمول، انگیزه های ذیل برای صاحبان سپرده مطرح است.
1.

حفظ و نگهداری وجوه مازاد: برخی از مردم یا موسسات وجوه مازاد بر مصرف‏های خود را در بانک ها سپرده گذاری می کنند تا در محل امن و مطمئنی حفظ شود و در مصارف اتی و غیر مترقبه از آنها استفاده کنند.
2.

تسهیل در مبادلات پولی از طریق خدمات بانکی‌: امروزه بانک ها با ارائه خدمات گوناگونی چون خدمات حساب جاری، حساب در گردش و … ، ابزارهای فعال سریع و مطمئن برای نقل و انتقال وجوه از حساب شخصی به شخصی دیگر، و مکانی به مکانی دیگر هستند و اسناد بانکی در اختلافهای حقوقی، مدرک مهم به شمار می آید.

براین اساس مردم و موسسات ترجیح می دهند مبادلات پولی خود را از طریق حسابهای بانکی انجام دهند و برای این منظور، به سپرده گذاری اقدام می کنند.
3.

کسب درآمد: گروهی از مردم و موسسات دارای سرمایه نقدی مازاد بوده خود توان یا علاقه سرمایه گذاری مستقیم را ندارند و ترجیح می دهند پول خود را در بانک سپرده‏گذاری کنند و بانک به آنان سودی بپردازد.
4.

مشارکت در ثواب معنوی اعطای قرض‏الحسنه : برخی از مردم به ویژه مسلمانان در سایه تشویق های دینی بر امر خیر اعطای قرض‏الحسنه دوست دارند بخشی از اموالشان را به این امر مقدس و پسندیده اختصاص دهند؛ اما چون توان یا علاقه ندارند که خودشان به طور مستقیم با متقاضیان قرض الحسنه ارتباط داشته باشند، ترجیح می دهند این مهم را از طریق موسسات معتبری چون بانک انجام دهند.
5.

کمک به عمران و آبادانی کشور: از آنجا که سرمایه های گردآمده در بانک به دست سرمایه گذاران مولد می رسد و در راه عمران و آبادانی کشور به کار می افتد، اغلب مردم ترجیح می دهند وجوه مازاد بر نیاز مصرفی یا سرمایه گذاری خود را در اختیار بانک بگذارند تا از طریق دستان توانمند به جریان افتد و زمینه رشد و توسعه کشور فراهم آید.
توجه به این نکته ضرورت دارد که اهداف و انگیزه های پیشین در برابر هم نبوده با هم منافاتی ندارند؛ بنابراین، سپرده گذار ممکن است چند هدف از اهداف پیشگفته را همزمان داشته باشد، البته با توجه به آموزنده های اسلام و تحریم ربا، اگر کسی قصد مشارکت در ثواب معنوی قرض الحسنه را دارد نمی تواند قصد کسب درآمد وسود داشته باشد.
روحیات سپرده گذاران
آن گروه از سپرده گذاران بانکی که یگانه هدف یا یکی از اهدافشان کسب درآمد و سود از طریق سپرده گذاری است، از جهت روحیات و روان شناختی به سه گروه تقسیم می‏شوند.

1.

افراد ریسک پذیر: گروهی از مردم از جهت روان شناختی، درباره دگرگونی های آینده حساسیت بسیاری نداشته گاه علاقه مند به تحول و ریسک پذیرند.

این گروه ترجیح می دهند سرمایه هایشان در زمینه هایی که سود و درآمد انتظاری بالایی دارد، سرمایه گذاری شود؛ گرچه با ریسک و مخاطراتی همراه باشد.

2.

افراد متعارف: گروهی از مردم فقط در حد متعارف ریسک و مخاطره را تحمل می کنند و هر وقت اندازه ریسک از آن بالاتر رود، اقدام نمی کنند؛ هر چند سود انتظاری بالاتر باشد.
3.

افراد ریسک گریز: گروهی از مردم از ریسک و مخاطره گریزان بوده ترجیح می دهند درآمد ثابت و معینی داشته باشند، گرچه آن درآمد پایین باشد.
روشن است که تقسیم بندی پیشین به معنای خطکشی نیست؛ بلکه بیانگر گروه بندی نوعی است.

یعنی اگر توزیع افراد جامعه را از جهت حداکثر پذیرش ریسک به طور آماری مطالعه کنیم به توزیعی طبیعی نزدیک می شویم، برای مثال اگر حد ریسک عقلایی را شصت درصد بدانیم، 25 درصد مردم ریسک گریز، 25 درصد ریسک پذیر، و 50 درصد متعارف خواهند بود.
روشن است که تقسیم بندی پیشین به معنای خطکشی نیست؛ بلکه بیانگر گروه بندی نوعی است.

یعنی اگر توزیع افراد جامعه را از جهت حداکثر پذیرش ریسک به طور آماری مطالعه کنیم به توزیعی طبیعی نزدیک می شویم، برای مثال اگر حد ریسک عقلایی را شصت درصد بدانیم، 25 درصد مردم ریسک گریز، 25 درصد ریسک پذیر، و 50 درصد متعارف خواهند بود.

رابطه بین پذیرش ریسک و سطح درآمد به طور معمول افراد بسیاری در آن گروه از فعالیتهای اقتصادی که وضعیت تثبیت شده و روشنی دارند، سرمایه گذاری می کنند، در نتیجه تولید در آن انبوه، و فعالیت رقابتی تر می شود و به سبب آن، سود کاهش می یابد.

در مقابل، فعالیتهایی که با یک سری ریسک و مخاطرات همراه است، مثل فعالیتهای نو و ابتکاری به جهت عدم حضور تولید کنندگان بسیار، به بازار انحصار شبیه بوده، سود انتظاری بیشتری دارند و به تناسب همین منطق نوعی رابطه مستقیم تجربی و روانی بین ریسک پذیری و انتظار سود هست؛ یعنی هر چه شخص دنبال سود بیشتر باشد باید به پذیرش مخاطرات بیشتری تن دهد؛ بنابراین نظام بانکی جامع باید با طراحی انواع سپرده های بانکی هم بتواند به نیاز کسانی که در پی ذخیره سازی نقل و انتقال وجوه و مشارکت در ثواب معنوی و مشارکت در عمران و آبادانی هستند، پاسخ دهد و هم نیاز کسانی را که همراه برخی از اهداف مذکور قصد کسب سود و درآمد دارند (آن هم با روحیات گوناگون از جهت پذیرش ریسک) برآورد .

انواع سپرده در بانکداری سنتی امروزه سپرده های بانکی در بانکداری سنتی تنوع فراوانی یافته است.

اما در یک تقسیم بندی کلی به سه دسته تقسیم می شوند.

1.

سپرده های دیداری سپرده دیداری یا جاری به سپرده ای گفته می شود که بانک متعهد می شود به محض تقاضای صاحب آن وجه سپرده شده را باز گرداند.

ویژگی عمده سپرده دیداری این است که به مراجعه مستقیم صاحب سپرده نیازی نیست، بلکه وی می تواند به وسیله حواله (چک) وجه مورد نظر را به دیگری منتقل کند و به همین جهت این نوع سپرده از اقلام حجم پول جامعه به شمار می آید.

سپرده های دیداری به طور معمول جنبه موقتی داشته، از آن، اغلب برای تسهیل در مبادلات بازرگانی داخلی یا خارجی استفاده می شود.

در بیش تر کشورها بانک ها به این سپرده بهره ای نمی پردازند، بدین سبب جزو ارزان ترین منابع مالی به شمار می آیند.

به همین جهت است که بانک ها، با ارائه خدمات حساب جاری به صورت رایگان و گسترش شعبه های بانکی، برای جذب هر چه بیشتر این نوع سپرده ها می کوشند.

2.

سپرده های پس انداز سپرده پس انداز به سپرده ای گفته می شود که براساس توافق بین بانک و مشتری در اختیار بانک قرار گرفته، هنگام مطالبه، به وی برگردانده می شود.

این سپرده قابلیت نقل و انتقال به شخص ثالث را ندارد استفاده از آن فقط به وسیله صاحب سپرده امکان پذیر است.

به همین جهت در مقایسه با سپرده های دیداری درجه نقدینگی پایین تری دارد و جزو حجم پول به شمار نمی آید.

این نوع سپرده ها به طور عمده از طرف اشخاص حقیقی و خانوارها به طور موقت و با هدف نگهداری پول برای هزینه های احتیاطی یا خرید کالاهای با دوام تشکیل می شود.

بانکها برای تشویق مردم به این نوع حساب ها بهره می پردازند؛ هر چند میزان آن در مقایسه با بهره های حساب های مدت دار و بهره های دریافتی بانک ها از ناحیه وام و اعتبارات بسیار اندک است.

در برخی از کشورها مانند آمریکا سپرده های پس انداز نیز جزو سپرده های مدت دار شمرده می شود.

زیرا بانک ها به طور قانونی حق دارند استرداد این نوع سپرده ها را به مدت حداکثر 30 روز از تاریخ دریافت تقاضای مشتری، به تعویق اندازند، البته بانک ها کمتر از این حق قانونی خود استفاده می کنند.(1) 3.

سپرده های مدت دار سپرده ثابت یا مدت دار، وجوهی است که اشخاص یا موسسات حقوقی با انگیزه کسب درآمد به بانک می سپارند و این سپرده گذاری در حقیقت قرار دادی بین بانک و مشتری است که براساس آن، مشتری مبلغ معینی وجه نقد را برای مدت زمان معین به بانک می سپارد و بانک متعهد می شود در سررسید معین، اصل و بهره سپرده را به مشتری باز گرداند.

بهره این نوع سپرده از سپرده پس انداز بیشتر است اما مشتری زمانی آن را میگیرد که سپرده‏اش را تا مهلت مقرر، در بانک نگه دارد.

سپرده های ثابت در مقایسه با سپرده های دیداری و پس انداز هزینه بالایی برای بانکها دارند اما به جهت با ثبات بودنشان بانکها می توانند پس از کسر ذخیره قانونی، با برنامه ریزی کل آنها را بصورت وام و اعتبار در اختیار متقاضیان قرار داده، بهره بگیرند به خلاف سپرده های پس انداز و دیداری که چنین ثباتی ندارند و بانک ها در حد محدودی می توانند از آنها استفاده کنند.

سپرده های مدت دار به سپرده های کوتاه یکساله میان مدت دو یا سه ساله و بلند مدت پنج ساله تقسیم می شوند و نرخ بهره آنها متفاوت است و هرچه مدت بیشتر باشد نرخ بهره سالانه بیشتری به آن تعلق می گیرد.

ماهیت حقوقی سپرده های بانکی دیدگاه رایج و معتبر درباره ماهیت حقوقی سپرده های بانکی در بیشتر کشورها چون آمریکا انگلیس- فرانسه و ایران (پیش از تغییر قانون عملیات بانکی بدون ربا) این است که سپرده های دیداری، پس انداز و مدت دار، همگی ماهیت قرض دارند و بر همین اساس فقیهان اسلام در کشورهای گوناگون، این حسابها را از مصادیق قرض می شمرند و در صورت تعلق بهره، قرض ربوی و حرام می دانند.

(2) نقد و بررسی سپرده گذاری بانکداری سنتی اگر بخش تجهیز منابع در بانکداری سنتی را در مقایسه با نظام جامع بانکی به ویژه در جوامع اسلامی بررسی