دانلود تحقیق اشاره ای مختصر به تحول باستان شناسی در ایران

از زمان تشکیل اداره کل باستان شناسی که خود تغییر نام یافته اداره عتیقات بوده است و امروز به عنوان «مرکز باستان شناسی ایران» یکی از سازمان های تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی است بیش از نیم قرن نمی گذرد.
قدمت تأسیس گروه آموزشی باستانشناسی در دانشگاه تهران حتی به نیم قرن هم نمی رسد.

این دو نهاد فرهنگی، تحقیقاتی و پژوهشی به عنوان دو تشکیلات سازمان یافته ایرانی به آن اندازه جدید هستند که احتمالاً تدوین تاریخ چگونگی تغییرات و تحولات آن نیاز به زمان بیشتری دارد تا مدارک و اسناد رویدادهای درون سازمانی آنها را بتوان به راحتی در اختیار داشت.

به همین جهت می توان عنوان اشاره مختصر بر تحول تشکیلات باستان شناسی در ایران را برای این بررسی انتخاب نمود و هدف از چنین بررسی را نظری بر فعالیت های تحقیقاتی و پژوهشی در زمینه مطالعات باستان شناسی و تشیلاتی آن در ایران و توسط ایرانیان دانست.

جدید بودن تشکیلات باستان شناسی در ایران با نهادهای مشابه در سایر نقاط جهان را با یک مقایسه ساده می توان روشن نمود.

مثلاً «با مقایسه با موطه لوور (Luvro) در پاریس که در سال 1793 میلادی (برابر 1172ه.ش) 4 سال بعد از پیروزی انقلاب کبیر فرانسه از طرف انقلابیون به ملت فرانسه اهدا شد و رسماً» موزه جمهوری فرانسه که گاهی نیز به نام موزه ملی فرانسه نامیده می شد افتتاح گردید، در ایران فکر تأسیس یک موزه ملی 123 سال بعد از آن پدید آمد.

اگر در کشور انگلستان در سال 1882 میلادی لایحه حفظ میراث فرهنگی توسط یک بانکدار عضو پارلمان به نام جان لوباک به مجلس ارائه و از تصویب مجلس انگلستان گذشت در ایران مجلس شورای ملی در سال 1306 ه .

ش (برابر 1927 میلادی) موفق شد امتیاز انحصار حفاری و کاوش های باستانی در تمام ایران را که رسماً در سال 1900 میلادی (1279 ه .

ش) به دولت فرانسه واگذار شده بود فقط به طور مشروط لغو نماید (به این موضوع در آینده بیشتر خواهیم پرداخت).

در 1750 میلادی جان وینکلمن آلمانی وقتی کتاب معروف خود به عنوان «تاریخ هنر قدیم» را نوشت در آن میزان و ملاکی برای تغییر سبک های مختلف هنری ارائه نمود.

به عنوان پدر علم باستانشناسی نامیده شد و یا هنگامی که جنس جاکوب آسموسن وارسا درس سال 1884 میلادی کتاب معروف خود را تحت عنوان «ادوارد باستانی دانمارک» منتشر نمود و در آن درباره تقسیم ادوار مختلف باستانی به سه گروه سنگ و برنز و آهن که قبلاً توسط استادش کریستین جورگنسن تامسن پیشنهاد ارائه شده بود مفصلاً توضیحاتی داد و ضمن آن برای جلوگیری از انهدام میراث فرهنگی ترقی را ارائه نمود رسماً به عنوان اولین باستانشناس در تاریخ مطالعات باستانی شناخته شد و بعدها به مقام استادی بخش باستان شناسی در دانشگاه دانمارک در کپنهاک رسید و همچنین مدرسه مطالعات و تحقیقات باستانی در پاریس که قسمتی از تشکیلات موزه لوور بود وبه نام مدرسه لوور در سال 1882 میلادی رسماً به کار آموزش باستانی و تربیت باستان شناسان پرداخت.

اولین گروه دانشجویان باستانی دانشگاه تهران حدود سال 50 - 1949 میلادی فارق التحصیل شناخته شدند.
برای پیگیری چگونگی تکوین و تطور تکاملی تشکیلات باستان شناسی در ایران که گاهی با وقفه و سکته همراه بوده و زمانی نیز به طور طبیعی و جبری مسیر خود را طی می نموده است ابتدا به خلاصه ای از جدول زمان بندی تحولات سازمانی تشکیلات باستان شناسی نظر می افکنیم و سپس به شرح مختصری از نکات برجسته آن بسنده می نماییم.
توجه ایرانیان به میراث فرهنگی
قبل از ورود به بحث اصلی که چگونگی تکوین و تکامل تشکیلات باستانشناسی در ایران است، چگونه توجه ایرانیان را در ابتدای امر نسبت به میراث فرهنگی و آثار باستانی باید به اختصار مورد مطالعه قرار داد.

بر اساس مدارک موجود چنین به نظر می رسد که در ابتدای توجه ایرانیان به آثار باستانی از حد یک تفنن زودگذر و موقت که اکثر اوقات با انهدام و ویرانی آنها نیز همراه بوده است تجاوز نمی شود.

1) در این باره بهترین شاهد مدعای اعترافات محمد حسن خان اعتماد السلطنه است که ضمن خاطرات روز شنبه 12 جمادی الاول سال 1303 ه .

ق که مطابق است با بهمن ماه 1264 ه .ش چنین نوشته شده است:
« ...

بعد از نهار خانه آمدم.

تا عصر مشغول خواندن مسکوکات کهنه شدم.

تازه به این خیال افتادم.

سکه کهنه جمع می کنم» (اعتماد السلطنه 407)
« ضمن خاطرات روز دوشنبه 24 جمادی الاول همان سال می نویسد «صبح خواستم لباس نپوشم تمام روز خانه باشم، مشغول خواندن سکه کهنه که حالا به این خیال افتادم سکه کهنه جمع می کنم شوم باز نشد.

خانه ظل السلطان رفتم.

خیلی صحبت شد.

به خانه آمدم.

کاغذ سختی به نایب السلطنه (نوشتم) استعفا از احتساب نمودم.

بعد تا عصر با شیخ مهدی و عارفخان سکه های قدیم را که تازه خریده ام خواندیم ...

) اعتماد السلطنه 413 .

این تفنن خرید و فروش آثار باستانی بیشتر در میان طبقه اعیان و اشراف جامعه در اواخر عهد ناصری رواج بوده است .

آثار فرهنگ ایران به مرور و طریق مختلف وارد مجموعه های خصوصی می شده است.

یکی از این راه های ورود اشیا به مجموعه های خصوصی به صورت هدیه بوده است که بهترین شاهد آن نوشته دکتر فووریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار است که بین سال های 1360 تا 1309 هـ .

ق در ایران به سر می برد.

خاطرات خود را در این مدت می نوشته است.

دکتر فووریه می نویسد: «اعتماد السلطنه در یکی از امامزاده های آهنگران کاشی های زیبایی به دست آورد که اگرچه جلای کاشی های طلایی را نداشتند ولی باز بی اهمیت نبودند سه عدد از آنها رابرداشت و به من هدیه داد ...

(دکتر فووریه - 388) و ...

تأسیس نخستین موزه در ایران شواهد ارائه شده فوق دال بر وجود آثار باستانی واشیاء عتیقه درمجموعه های تماماً ویا قسمتی از آنها دریک موزه عمومی حفاظت می شده اند هیچ گونه اطلاعی دردست نیست اما دراینکه بپذیریم که نوعی موزه اختصاصی درمجموعه بناهای سلطنتی قاجار دردوران سلطنت ناصر الدین شاه باید وجود داشته باشد شواهد ومدارک محدودی دردست است.

قدیمی ترین سندی که دراین مورد دردست است عبارت اشاره آمیزی است به وجود نوعی موزه دربین بناهای کاخ سلطنتی ناصر الدین شاه درسفرنامه هوتوم شیندلر که نوشته است: ‹‹ شاهنشاه بچند فرنگی اذن دادند که آن تپه وتپه های دیگر را بکنند، حیف است که این همه چیزهای قدیم از این ولایت ببرند خوب بود اگــــر همـه چـــیز مـــثل آجــر ومهـر وغیره داخـل مـــوزه خــانه شـــاهـــنشاه گـــذاشــته می شـــد ...

›› ودرجای دیگر نوشته است که: ‹‹ سه دانه مهر هم که درحال حاضر درموزه خانه شاهنشاه هستند پیدا شده اند، وخطی که روی آن مهرها هست خط مغول قدیم است.›› ( ا .

هوتوم شیندلر-207) برای نخستین بار درجمادی الاول سال 1335 هـ .ق برابر با 1295 هـ ش .

به همت شخصی بنام مرتضی قلی خان ممتاز الملک (7) مجموعه ای از اشیاء مختلف ترتیب داده می شود ودرمحلی خاص نگهداری می شود که آن را ‹‹ موزه ملی ›› می خواند.

برای موزه نظامنامه ای نوشته می شود وبرای اشیاء کاتالوگی تهیه می گردد.

دراین باره سید محمدتقی مصطوفی چنین می نویسد: ‹‹ ...

دراین باره دربخشی از مقدمه نظامنامه وکاتالوک موزه ملی ایران که درسال 1295 هـ ش درتهران چاپ شده است ...

چنین می خوانیم: ‹‹ ...

دراین اوقات وزارت معارف با حسن توجهات خاصه ومجاهدات مبذوله حضرت آقای مرتضی خان ممتازالملک وزیر معارف واوقاف وصنایع مستظرفه بتاسیس یک چنین اساس تاریخی که در آتیه خدمات مهمه به ملت ایران خواهد نمود توفیق یافته محلی که مخصوص جمع آوری آثار تاریخی ایران است با سم موزه ملی افتتاح کرد ...

›› .

تأسیس موزه ملی درایران را توسط مرتضی خان ممتاز الملک که رسماً وقانوناً قسمتی از تشکیلات وزارت معارف واوقاف وصنایع مستظرفه را تشکیل می داد باید آغاز ایجادسازمان وسیع وگسترده ای دانست که درتشکیلات سازمان یافته علمی واداری امروز کشور تحت عناوین مختلف درزمینه های تحقیقاتی وپژوهشی فرهنگی وباستانشناسی مشغول فعالیت هستند.

واگذاری امتیاز کاوش های باستانشناسی وتأثیر آن درتطور تکاملی تشکیلات باستانشناسی درایران در 25 مهرماه 1306 هـ ش .

مجلس شورای ملی وقت قرارداد امتیاز انحصار حفریات وکاوش های باستانشناسی درتمام ایارن را که توسط مظفرالدین شاه قاجار به دولت واتباع فرانسه داده شده بود بطور مشروط لغو نمود.

قبل از امضاء رسمی این قرارداد در13 ربیع الثانی سال 1318 هـ ق مطابق 11 ماه اوت 1900 میلادی ناصر الدین شاه نظیر چنین امتیازی رابه دولت فرانسه داده بود.

ودرفصل هشتم قرارداد قید شده بود که دولت فرانسه بابت استفاده از این امتیاز باید ده هزارتومان به شاه پیشکش نماید.

شاید امضاء همین قرارداد بود که سبب شد حاج زین العابدین مرغه ای (9) که با اسم مستعار ابراهیم بیک سفرنامه ای درسه جلد نوشته است ودرخارج از ایران چاپ ومنتشر نموده با حسرت هرچه تمامتر از ناآگاهی زمانه بنالد وبه سوگ از دست رفتن میراث فرهنگی این مملکت بنشیند وچنین می نوسید که : ‹‹ احوالات قابل ظهور ننموده که سبب تصدیع شود، مگر اینکه چند روز قبل امتیاز کشف آثار عتیقه شوشتر وهمدان وغیره را بتوسط وزیر مختار فرانسه بکمپانیه فرانس دادند.

اگر چه ملت ایران از این عوالم بیخبرند، ولی آنها که سوء نتیجه این جور چیزها می دانند دربحر عم والم غوطه ور گشته اند، که آن همه گنج های بی پایان موروثی واجدادی ما را که مادروطن درشکم خود از چنین عصر جهت ایرانیان محفوظ داشته، ومیلیون ها ارزش داشت بیک صلواه فرنگی از دست دادند، درعوض این گنج پانزده هزارتومان میرزا علی اصغرخان صدراعظم برای خود گرفت وامتیاز آن را داد.

اگر چه وعده شده بدولت هم حصه قسمت بدهند، ولی مسلم است یک انگشت بدهــان ماموریکه از جـــانب دولــت نظارت خواهـــد کرد می مـــالند وکــار تمـــام می شود.....›› از لغو مشروط امتیاز حفاری درایران تا تشکیل اداره کل باستانشناسی بیست وهفت سال بعد از امضاء قرارداد مظفرالدین شاه در25 مهرماه 1306 هـ ش مجلس شورای ملی وقت آن رابطور مشروط کان لم یکن تلقی نمود ومفاد آن را غیرقانونی اعلام نمود.

درباره شرط لغو امتیازدرکتاب ‹‹ باستانشناسی ایران ›› چنین می خوانیم ‹‹ دراین هنگام موافقت شد که هیئت فرانسوی تنها درشوش به کاوش وبررسی بپردازد ودولت ایران تقبل نمود که یک موزه ویک کتابخانه درتهران بناکند وریاست آن را تا مدت 5 سال به یک نفر فرانسوی واگذار نمیاد وتعهد کرد که حداقل قرارداد این فرد فرانسوی تا سه نوبت هردفعه پنج سال تمدید یا فرد دیگرفرانسوی رابرای همین منظور استخدام کند، این بود که دولت ایران در1306 خورشیدی از آقای آندره گدار دعوت نمود که به ایران بیاید وآندره گدار درسال 1308 درایران رسماً شروع بکار کرد.

›› لغو مشروط امتیاز انحصاری حفاری وکوش باستانشناسی درایران که به دولت فرانسه داده شده بود دگرگونی ها وتحولاتی را درشکل گیری سازمانی که امروز بنام مرکز باستانشناسی ایران نامیده می شود درپی داشت.

ولی قبل از پرداختن به چگونگی آن تحولات وتغییرات اشاره ای مختصر به جابجائی ‹‹ موزه ملی ›› خالی از فایده نیست.

درسال 1297 هـ ش ( دوسال بعد از افتتاح موزه ملی توسط مرتضی خان ممتاز الملک) وزمانی که آقای ابراهیم حکیمی وزارت اوقاف وصنایع مستظرفه رابه عهده داشت جزو تشکیلات این وزارتخانه اداره ای بوجود آورد بنام اداره عتیقات وشاعر بلند وازه ایرانی مرحوم ایرج میرزا جلال الممالک را به ریاست آن اداره منصوب نمود.

دراین هنگام کارمندان اداره عتیقات عبارت بودند ازآقایان رضاقلی رفیع الملک، رضاقلی نوروزی، سلیمان سپهبدی، حیدر قلی شاملو( عون الوزاره) که صندوق دار اداره بود وبالاخره حاج اسد الله شالفروش ارزیاب موزه .

محل موزه همچنان درمدرسه دارالفنون واقع شده بود.

درسال 1304 کاخ اختصاصی ظل السلطان درتهران که به نام بانیش مسعودیه خوانده می شد از طرف رئیس الوزراء وقت خریداری وبه وزارت معارف اختصاص داده شد.

اداره عتیقات که دراین زمان به علت درآمد حاصله از ارزیابی اشیاء واجازه حفاری به متقاضیان حفریات تجارتی اهمیتی بی سابقه پیدا کرده بودنظر مقامات را به خود جلب نمود وبرای اینکه از درآمدهای حاصله استفاده های دیگری شود اداره عتیقات بصورت کوچکتری بانام شعبه عتیقات به کار خود ادامه داد وبعداً با شعبه انطباعات با نام وزارت معارف، دریک اداره کل ادغام گردید وبه محل جدید وزارت معارف درعمارت مسعودیه منتقل شد.

اشیاء موزه ملی نیز به اطاقی درهمان ساختمان منتقل شد وتا زمان اتمام ساختمان فعلی موزه ایران باستان درهمان اطاق باقی ماند.

ولی دردسترس مشاهده واستفاده کسی ازخارج قرارنمی گرفت.

پس از اینکه قرارشد آقای گداررسماً بعنوان مأمور دولت ایران کار خود را ازآغاز سال 1308 شروع کند اداره امور عتیقات به ایشان سپرده شد وآقایان سلیمان سپهبدی با سمت بازرسی عتیقات، وحیدرقلی شاملو(عون الوزاره) درسمت ریاست موزه باهمکاری آقای گدار به کار خود ادامه دادند.

مجلس شورای ملی دوره