دانلود مقاله نقد و بررسی مشکلات محیط‌زیست پتروشیمی کشور

به کرات در رسانه‌های عمومی شنیده‌ایم که صنایع نفت و گاز کشور، به خصوص صنایع پتروشیمی که ذاتاً جزو صنایع آلوده‌کننده محیط زیست هستند، در زمینه رعایت مسائل محیط زیستی استاندارد یا جایزه جدیدی گرفته‌‌اند.

این تبلیغات به حدی است که حتی سایتهای اینترنتی ویژه‌ای برای اطلاع‌رسانی در مورد مسائل زیست محیطی پتروشیمی به وجود آمده است.

اما در مقابل، برخی کارشناسان نظرات متفاوتی دارند.

در جهت بررسی این موضوع، گروه نفت و گاز شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران، به گفتگو با جمعی از کارشناسان و مسئولان مرتبط پرداخته و علل آلودگی صنایع پتروشیمی، اقدامات انجام شده در راستای کاهش این آلودگی و نواقص موجود را مورد بررسی قرار داده است.

جمع‌بندی از این گزارش، که در هر مورد مشخصات کارشناس گوینده نظرات نیز ذکر شده است، در زیر ارائه شده است:
مقدمه) ابعاد چالشهای محیط زیست پتروشیمی
خلیج فارس و دریای عمان، جزو متنوع‌ترین اکوسیستم‌های جهان هستند و شرایط خاص این مناطق، از نظر تنوع ویژه رویشگاه‌های گرمسیری، گونه‌‌های مختلف جانداران آبزی و غیره، حساسیت ویژه‌ای را برای این محیط‌های آبی به‌وجود آورده است.

این مناطق به واسطه شرایط خاص آب‌وهوایی، واجد نادرترین و حساس‌ترین اکوسیستم‌های دریایی و جوامع گیاهی و جانوری ایران و منطقه هستند که از جمله می‌توان به آب‌سنگ‌های مرجانی، جنگل‌های گرمسیری مانگرو، زیستگاه‌هایی نظیر هورها و خورها، پستانداران آبزی، لاک‌پشت‌های آبی، ماهیان زینتی و تجاری و رویشگاه‌های گرمسیری اشاره کرد.
احداث مجتمع‌های متعدد نفت، گاز و پتروشیمی درکنار این مناطق و پیامد آن مانند ایجاد پساب‌های نفتی و شیمیایی، آلودگی صوتی، سوزاندن گازهای تفکیکی، جمع شدن مواد زائد شیمیایی، دفع زباله و مواردی از این دست، چالش‌ بزرگ زیست‌محیطی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.
به اعتقاد برخی کارشناسان، وجود این چالشها در کنار توسعه صنایع پتروشیمی کشور (خصوصا منطقه ویژه ماهشهر) بدون انجام ارزیابی‌های زیست‌محیطی صحیح، در آینده‌ای نزدیک، منجر به تبدیل خلیج فارس و خورموسی به مرداب خواهد شد.(ماخذ 2)
از یک طرف، با آلودگی‌هایی مواجه هستیم که به‌عینه در مناطق پیرامون صنایع پتروشیمی مشاهده می‌شوند و به طور کلی در ادبیات موضوع نیز صنایع نفت و گاز، به خصوص صنایع پتروشیمی در زمره صنایع آلاینده محیط‌زیست قرار می‌گیرند، ولی از طرف دیگر، مشاهده می‌کنیم صنایع پتروشیمی کشور، هر روز استاندارد و جایزه صنعت سبز تازه‌ای گرفته و روی آن تبلیغ می‌کنند.

لذا باید نظرات کارشناسان و صاحبنظران را در این خصوص جویا شد:
الف) نمونه‌هایی از آلایندگی زیست محیطی صنایع پتروشیمی
در صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی، بر اساس نوع مواد مصرفی و تولیدی و همچنین مرحله فرآیندها، نوع و میزان آلایندگی‌های این صنایع متفاوت است.

بدین معنی که در فرآیندهای مختلف، امکان آلودگی در سه مرحله جمع‌آوری مواد اولیه، تولید و تبدیل مواد واسطه و جمع‌آوری و انبار مواد تولید شده، محتمل می‌باشد.
یکی از کارشناسان محیط‌زیست، نمونه‌های زیر را برای هر سه مرحله فوق بر می‌شمارد: نشت فرمالدهید ناشی از تهیه و انتقال متانول مورد نیاز برای واحدهای تولید اسید استیک و MTBE، ورود پساب‌های مجتمع‌های پتروشیمی بندر امام، رازی و خارک به خورموسی و خلیج فارس، نشت مواد آروماتیکی نظیر بنزن در پتروشیمی اصفهان و پراکنده شدن گوگرد در فضای اطراف مجتمع‌هایی نظیر پتروشیمی رازی به‌دلیل انبار شدن در فضای باز؛ چنانکه ملاحظه شد این نمونه‌ها از هر سه مرحله جمع‌اوری مواد اولیه، تولید و انبارسازی ذکر شدند.

(ماخذ4)
همچنین یکی دیگر از کارشناسان، نمونه‌هایی از اثرات مختلف زیست محیطی این آلودگیها را بر می‌شمرد: تخریب مرجان‌های طبیعی در عسلویه و خلیج نایبند به منظور احداث واحدهای جدید، تخریب اکوسیستم خلیج فارس و تبدیل‌شدن خورموسی به مرداب به‌دلیل رعایت نکردن اصول صحیح جایگیری مجتمع‌های پتروشیمی، از بین رفتن صدف‌های مرواریدساز خلیج فارس بدلیل آلوده شدن آبها به مواد شیمیایی مختلف و مضر غیرقابل تجزیه، هیدرولیز شدن تخم موجودات آبزی، بارورنشدن و ازبین رفتن آبزیان در مرحله نوزادی و از بین رفتن امنیت شغلی صیادان و در نتیجه تلاش برای صید در نقاط عمیق و دوردست ( ماخذ2).

تنها یک بازدید کوچک از مناطقی نظیر ماهشهر و بندر امام، استشمام آمونیاک موجود در هوا، مشاهده پسابهای ورودی به دریا و شنیدن درددل بومیانی که زندگی خود را متاثر از این آلودگی‌ها می‌بینند، هر فرد منصفی را به تصدیق وجود این مشکلات وامی‌دارد.
ب) فعالیت‌های زیست‌محیطی شرکت ملی صنایع پتروشیمی:
اما در مقابل نقل نظرات کارشناسان زیست محیطی، باید پای صحبت مسئولین شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز نشست و دید که برای بهبود این وضعیت و کاهش آلایندگی، چه فعالیتی داشته‌اند.
سخنان مسئولان پتروشیمی و گزارشات و طرح‌های گذشته، حال و آینده شرکت ملی صنایع پتروشیمی نشان می‌دهد که این شرکت، اولویت زیادی برای حفظ محیط زیست در مجتمع‌ها قائل شده است: موظف ساختن کلیه مجتمع‌های پتروشیمی به اخذ گواهینامه‌هایی نظیر ISO14000 از مؤسسات معتبری نظیر SGS و DNV که مورد تایید سازمان محیط زیست و مؤسسه استاندارد باشند، تلاش به منظور دریافت اولین و دومین جایزه ملی محیط زیست و موفقیت در این امر و دریافت عنوان بهترین صنعت سبز برگزیده، صنعت پاک و صنعت سبز توسط مجتمع‌های اصفهان، اراک، خراسان، شیراز و تبریز از سازمان محیط زیست، کاهش ضایعات تولیدی، تلاش به منظور تصفیه پساب‌ها و بازیافت پسماند‌ها و توسعه فضای سبز موجود، از جمله اقدامات پتروشیمی در راستای نیل به اهداف ذکر شده می‌باشد.

در این راستا برخی از فعالیتهای ویژه پتروشیمی برای حفظ محیط زیست به شرح زیر است (مأخذ 1): 1) تصفیه فاضلابهای صنعتی و بهداشتی شناسایی دقیق فاضلابها و اندازه‌گیری کمی و کیفی آلاینده‌ها در کلیه واحدهای پتروشیمی صورت گرفته و سیستم‌های تصفیه فاضلاب‌های صنعتی و بهداشتی در کلیه مجتمع‌ها احداث شده است.

بنا به گزارشات پتروشیمی، در حال حاضر در تمام مجتمع‌های پتروشیمی، فاضلاب‌های تولیدی در مجتمع‌ها جمع‌آوری و بطور اصولی تصفیه گشته و مطابق استانداردهای سازمان محیط زیست به محیط تخلیه می‌شود و آبهای حاصله مجدداً در خط تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در حال حاضر، در پتروشیمی اراک، پسابهای صنعتی به عنوان آب فرآیند و یا در آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در مجتمع‌های پتروشیمی رازی و بندر امام نیز برنامه مدیریت فاضلاب‌های صنعتی در حال انجام بوده و با جدیت دنبال می‌شود.

حتی در برخی مناطق مانند ماهشهر، در حالی که واحدهای صنعتی هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند، تصفیه‌خانه‌ها در مرحله بهره‌برداری و راه‌اندازی قرار دارند.

2) تلاش برای جلوگیری از آلودگی هوا در زمینه رفع آلودگی هوای حاصل از فعالیت صنایع پتروشیمی، مطالعات ارزیابی کمی و کیفی آلاینده‌ها صورت گرفته و اقدامات لازم جهت کنترل آنها در حال انجام است؛ در مجتمع‌ رازی دو طرح به‌صورت همزمان جهت حذف آلاینده‌های آمونیاکی در حال مطالعه می‌باشد و در برخی مجتمع‌ها نظیر اراک و بندر امام، دستگاه‌های پیشرفته اندازه‌گیری آلاینده‌های اتمسفری و دوربین‌های مداربسته خریداری شده و به صورت روزانه و online مبادرت به اندازه‌گیری آلاینده‌ها و به‌سوزی مشعل‌های موجود می‌شود.

3) رفع مواد زاید جامد پروژه‌های متعددی جهت شناسایی، طبقه‌بندی، تفکیک، پردازش و دفع اصولی مواد زاید جامد اعم از صنعتی و شهری، در مجتمع‌ها به انجام رسیده است.

همچنین شرکت ملی صنایع پتروشیمی با حمایت از برخی شرکت‌ها و صنعتگران، نسبت به جمع‌آوری و بازیافت زایدات پلاستیکی و PET (که امروزه از معضلات زیست‌محیطی کشورمان هستند) اقدام نموده است.

4) انجام پژوهشهای زیست‌محیطی شرکت ملی پتروشیمی در راستای حل معضلات زیست‌محیطی مجتمع‌های پتروشیمی و توسعه ارتباط صنعت با دانشگاه‌، به انجام پژوهشهای زیست‌محیطی دست زده است.

این فعالیتها بر محور اصلاح فرآیند و کاهش دورریزها، تصفیه آب‌وفاضلاب، کنترل آلودگی هوا و بازیافت ضایعات پلیمری استوار است.

5) توسعه فضای سبز بنا به گفته مسئولین پتروشیمی، تلفیق صنعت با فضای سبز، یکی از اهداف اصلی مجتمع‌ها می‌باشد.

طبق استانداردهای زیست‌محیطی، باید ده‌درصد از فضای صنعتی به فضای سبز اختصاص داده شود؛ ولی در پتروشیمی درصدهای بالاتری به این مساله اختصاص داده شده است.

به عنوان مثال، در پتروشیمی اصفهان در مقابل 65 هکتار فضای صنعتی، 85 هکتار فضای سبز احداث شده است.

در حال حاضر، حدود 1000 هکتار فضای سبز در اطراف و داخل 9 مجتمع تولیدی فعلی، احداث شده است و از آنها نگهداری می‌شود.

آبیاری این فضای سبز با استفاده از پساب‌های صنعتی تصفیه‌شده صورت می‌پذیرد که تا حد زیادی از مصرف آب خام کاسته است.

مواردی که برشمرده شد، بخشی از تلاش‌های شرکت ملی پتروشیمی جهت کاهش و رفع آلودگی‌های زیست‌محیطی فعالیت‌های این صنعت می‌باشد که نسبت به صنایع دیگر، چالش‌های زیست‌محیطی بیشتری را ایجاد می‌کند.

ج) پاسخگویی کارشناسان به گزارشات پتروشیمی: در بخش قبل، گزارشات پتروشیمی از تلاشهای به بعمل آمده در جهت کاهش آلودگی محیط زیست مطرح شد.

اما با وجود این تلاش‌ها، چرا اغلب کارشناسان محیط زیست که از خارج حوزه صنعت پتروشیمی، فعالیت‌های آن را مورد نقد قرار می‌دهند، در اکثر موارد ابزار نارضایتی و در برخی موارد اظهار ناامیدی می‌نماید؟

در ادامه مطلب، به بررسی علل این نارضایتی‌ها و راه‌حل‌های پیشنهادی می‌پردازیم: 1) جایگیری مجتمع‌های پتروشیمی کشور: امروزه باید اثرات زیست‌محیطی صنعتی که احتمال بروز آلایندگی در آن وجود دارد، قبل از احداث ارزیابی شود و به این سوال پاسخ داده شود که آیا احداث واحدهای صنعتی در مکان مورد نظر، صحیح است یا خیر؟

سپس با رعایت اصول زیست‌محیطی اقدام به احداث مجتمع صنعتی در محل مناسب شده و در ساخت مجتمع، تمامی شرایط برای عواملی نظیر پسابها، دفع مواد زائد و غیره پیش‌بینی گردد.

برخی کارشناسان بر این عقیده‌اند که در زمینه استقرار صنایع پتروشیمی در مجاورت آبهای آزاد، منافع اقتصادی نسبت به مصالح زیست‌محیطی ترجیح داده شده است.

در ایران تاکنون هیچ تدبیری جهت جایابی صحیح صنایع پتروشیمی وجود نداشته و از الگوی مشخص زیست‌محیطی تبعیت نشده است.

سازمان محیط‌زیست نیز از ابتدا بصورت منظم بر جانمایی و فعالیت این تأسیسات نظارت دقیقی اعمال ننموده و به نوعی بر اساس سیاست "جاانداز، راه‌بنداز" عمل شده است.

در موارد متعدد، دیده شده که پس از آغاز کارهای عمرانی و ساخت بخش‌های ساختمانی، به‌دلیل فشار سازمان حفاظت محیط زیست، مجری به مطالعات زیست‌محیطی می‌پردازد که ارزش چندانی ندارد؛ زیرا در این حالت، به‌غیر از برخی توصیه‌ها در مورد کاهش آثار زیست‌محیطی، نمی‌توان کار مؤثری انجام داد.

از این رو در پی احداث مجتمع‌های عظیم پتروشیمی، مشکلاتی نظیر تخریب مناطق ساحلی، ورود پساب‌هایی که از این واحدها وارد دریا می‌شوند و نشت موادی نظیر جیوه و آرسنیک و همچنین آلودگی زمین‌های کشاورزی به محصولاتی نظیر گوگرد، چندان غیرمترقبه نخواهد بود.

(ماخذ 2) البته مسئولین پتروشیمی نیز با این مسأله موافق‌اند که مکان‌یابی و احداث و طراحی فرآیند برخی مجتمع‌ها نظیر مجتمع پتروشیمی بندرامام، سالها پیش صورت پذیرفته که مشکلاتی را به‌دنبال داشته است و تلاش محیط‌زیست پتروشیمی در جهت کاهش این مشکلات می‌باشد؛ اما گفته می‌شود، در خصوص منطقه ویژه ماهشهر و پارس جنوبی، مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA) جامعی قبل از احداث این مناطق صورت گرفته و به تأیید دفتر ارزیابی سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز رسیده است و مستندات آن نیز جهت استناد موجود می‌باشد.

بنابراین این مجتمع‌ها از نظر زیان‌های زیست‌محیطی، کمترین خسارت ممکن را به‌دنبال خواهند داشت.

اما در مقابل این رأی مسئولین پتروشیمی نیز برخی کارشناسان اعلام کرده‌اند: در عسلویه مرجانهای طبیعی از طریق دینامیت منفجر و تخریب شده‌اند، خلیج نایبند به تدریج به مرداب تبدیل شده و خورموسی نیز که منطقه ویژه ماهشهر با مجتمع‌های عظیم پتروشیمی درکنار آن احداث شده، به‌دلیل تعویض کل آب آن در هر پنج سال یکبار، بر اثر آلودگی مجتمع‌ها به مرداب تبدیل خواهد شد.

لذا این مشکلات و آن مستندات، گواهی ‌بر عدم توجه کافی صنایع پتروشیمی نسبت به جایگیری صحیح مجتمع‌ها و همچنین نشان‌دهنده عدم دقت کافی و توان کارشناسی سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینه می‌باشد (مأخذ 2).

2) به‌کارگیری تکنولوژی‌های غیرکارآمد و عدم استفاده از تکنولوژی‌های روز: به گفته گروه دیگری از کارشناسان، مقایسه وضعیت آلایندگی صنایع کشور نظیر صنعت پتروشیمی با صنایع مذکور در کشورهای توسعه‌یافته، نشانگر ارتباط مستقیمی بین عدم برخورداری از تکنولوژیهای روز و کارآمد با آلودگی محیط‌زیست می‌باشد؛ به‌عنوان نمونه، محصولات پلیمری که در حال حاضر تولید می‌شود، از مونومرها و مواد اولیه آلی خطرناکی ساخته می‌شود که بسیار سرطان‌زا است.

بخشی از این مواد در پروسه تبدیل مواد اولیه به محصول، در پلیمر باقی می‌مانند که در پایان فرآیند، دفع شده و منجر به آلودگی‌های فراوان زیست‌محیطی خواهند شد.

دلیل اصلی این مشکلات عدم بهره‌گیری از تکنولوژی‌های مناسبی است که در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ از آنجاییکه صنعت پتروشیمی کشور، از تکنولوژی‌های بروز و کارآمدی که مواد اولیه را به‌طور کامل مصرف کرده و تماماً به پلیمر تبدیل سازد، بی‌بهره است، فرآوری کامل صورت نپذیرفته و مواد تضییع شده به محیط دفع می‌گردد.(ماخذ 8) تولید الیاف اکریلیک نیز مثال دیگری در این زمینه می‌باشد؛ بحث آثار زیانبار الیاف اکریلیک بر روی بشر مدتها است که به اثبات رسیده و در کشورهای اروپایی و آمریکا این الیاف با پلی‌پروپیلن جایگزین شده است.

اما در کشور ما، هنوز برای طرح‌های توسعه کارخانه‌های پلی‌اکریل، ماشین‌آلات دست دوم ساخت اوکراین، جهت تولید اکریلیک وارد می‌شود (ماخذ