در فرهنگ لغات فارسی بازی به سرگرمی به مشغولیت، تفریح، لعب، کار،ورزش و فریب معنی شده است.
زیست شناسان و روان شناسان نیز در مورد بازی نظرات مختلفی ارائه داده‌اند.
زیست شناسان براین باورندکه علاقه‌ی انسان به بازی به کنجکاوی وی درکشف و شناخت محیط اطراف ارتباط دارد و روان‌شناسان نیز می‌گویند نیاز انسان به بازی در حقیقت مصرف انرژی نهفته در وجود اوست و البته جامعه شناسان نیز بازی را وسیله‌ای برای تمرین انسان در زندگی اجتماعی توصیف می‌کنند.برخی بر این باورند بازی خود هنری است که ناشی از فرهنگ و آداب وسنن هر جامعه است.
اگر بخواهیم به این مقوله، عمیق بنگریم بازی همه نظرات وتعاریف فوق را دربرمی‌گیرد.
درکشورپهناور ایران که از تنوع اقلیمی و قوم و قبیله ای خاصی برخوردار است، انواع بازی وسرگرمی رواج داشته و دارد.
این بازی‌ها درمراسم عروسی ، قبل و بعد از آغاز کاشت و برداشت محصولات کشاورزی،شب نشینی‌ها و… اجرا میشود.
این‌که بازی‌ها از چه زمانی ومکانی آغاز شده‌اند اطلاع دقیقی در دست نیست ولی از نوشته‌ها، کتیبه‌ها و نقوش غارها و دیوارها چنین استنباط میشود که بازی‌ها درحقیقت نوعی سخن گفتن، انتقال اطلاعات و معلومات،ایجاد و حفظ آمادگی جسمانی برای جنگ‌ها،ایجاد سرور ونشاط، شکرگذاری به درگاه خداوند و … بوده‌است.
نکته‌ی مهم این‌که در درگاه خداوند هریک از این بازی‌ها بار فرهنگی داشته‌است.
بازی‌ها ویژگی‌های خاص خود را داراست که میتوان به ابزار و امکانات ،مکان، گستره‌ی بازی ،سن و جنسیت بازی اشاره کرد.
1- بازی جرنگ جرنگ:
نوع بازی: یک گروهی (حداقل چهار نفر)
داور: دارد
برد و باختی: نیست
جنسیت بازیکنان: پسرانه
وضعیت کنونی: انجام نمی شود
نحوه بازی: دو نفر به عنوان داور در مکان مشخصی می نشیند و رنگی را بین خود انتخاب می کنند بطور یکه بازیکنان از آن اطلاع نداشته باشند.
سپس بازیکنان کنار یکدیگر و روبروی آنها در صفی ایستاده و برای تشخیص آن رنگ با یکدیگر رقابت می کنند.
در این بازی به یک کمربند نیاز است که هنگام رقابت بر سر تشخیص رنگ مورد نظر، یکطرف آن در دست داور و سر دیگر در دست بازیکنی که نوبتش رسیده قرار دارد.
سوال و جواب بین داوران و بازیکنان به این صورت انجام می شود:
بازیکن: جرنگ جرنگ
داور: اسب چه رنگ
بازیکن: سفید (مثلاً)
اگر جواب غلط باشد
داور: بده به سفید (بازیکن سر کمربندی را که در دست دارد به بازیکن بعدی می دهد)
اگر جواب درست باشد:
داور: بتراش
در این هنگام بازیکنی که رنگ را بدرستی تشخیص داده است حق دارد با کمربند بازیکنان دیگر را بزند و بازیکنان دیگر نیز در صورت داشتن توانایی می بایست کمربند را از او بگیرند.
داور با گفتن کلمه «جو» و «گندم» به صورت مکرر حق زدن را از او می گیرد و دوباره به او می دهد.
یعنی بازیکن با شنیدن کلمه «جو» حق ندارد بازیکنان دیگر را بزند و باید در یک جا ایستاده و با چرخاندن کمربند در بالای سر خود نگذارد بازیکنان به او نزدیک شده و کمر بند را از او بگیرند.
چنانچه دوباره از داور کلمه «گندم» را بشنود می تواند بازیکنان را بزند.
چنانچه بازیکنان کمر بند را از او بگیرند و یا به تشخیص داور بازی متوقف شود این مرحله از بازی به پایان رسیده و دوباره داوران با انتخاب رنگی دیگر مرحله بعد را آغاز می کنند.
2- سنگ کرنو:
نوع بازی: گروهی
داور: دارد
برد و باختی: است
جنسیت بازیکنان: پسرانه
وضعیت کنونی: انجام نمی شود
نحوه بازی: دو نفر به عنوان داور در مکان مشخصی می نشیند و رنگی را بین خود انتخاب می کنند بطور یکه بازیکنان از آن اطلاع نداشته باشند.
در این بازی به یک کمربند نیاز است که هنگام رقابت بر سر تشخیص رنگ مورد نظر، یکطرف آن در دست داور و سر دیگر در دست بازیکنی که نوبتش رسیده قرار دارد.
سوال و جواب بین داوران و بازیکنان به این صورت انجام می شود: بازیکن: جرنگ جرنگ داور: اسب چه رنگ بازیکن: سفید (مثلاً) اگر جواب غلط باشد داور: بده به سفید (بازیکن سر کمربندی را که در دست دارد به بازیکن بعدی می دهد) اگر جواب درست باشد: داور: بتراش در این هنگام بازیکنی که رنگ را بدرستی تشخیص داده است حق دارد با کمربند بازیکنان دیگر را بزند و بازیکنان دیگر نیز در صورت داشتن توانایی می بایست کمربند را از او بگیرند.
داور با گفتن کلمه «جو» و «گندم» به صورت مکرر حق زدن را از او می گیرد و دوباره به او می دهد.
یعنی بازیکن با شنیدن کلمه «جو» حق ندارد بازیکنان دیگر را بزند و باید در یک جا ایستاده و با چرخاندن کمربند در بالای سر خود نگذارد بازیکنان به او نزدیک شده و کمر بند را از او بگیرند.
چنانچه دوباره از داور کلمه «گندم» را بشنود می تواند بازیکنان را بزند.
چنانچه بازیکنان کمر بند را از او بگیرند و یا به تشخیص داور بازی متوقف شود این مرحله از بازی به پایان رسیده و دوباره داوران با انتخاب رنگی دیگر مرحله بعد را آغاز می کنند.
2- سنگ کرنو: نوع بازی: گروهی داور: دارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: انجام نمی شود نحوه بازی: ابتدا دو نفر که بزرگتر هستند یارگیری می کنند و یک نفر نیز به عنوان داور انتخاب می شود.
افراد دو گروه در یک صف بصورت یک در میان کنار یکدیگر قرار می گیرند بطوری که هر بازیکن (بجز بازیکن اول و آخر صف) بین دو بازیکن حریف قرار دارد.
تمام بازیکنان دست های خود را به پشت برده و قلاب می کنند طوری که بتوان سنگ بازی را که حجم آن به اندازه یک گردو است در آن قرار داد، سپس داور ضمن حرکت مدوام در طول صف (از پشت بازیکنان) سنگی را که در دست دارد با گفتن جمله «سنگ کرنو وردار در رو (Sange Kareno Vardare Dar ro)» در دست بازیکنان قرار می دهد اما رها نمی کند و هر زمان که این سنگ در دست بازیکنی قرار گرفت، او می بایست طوری از صف به بیرون فرار کند که از ضربه بازیکنان کناری در امان باشد چرا که بازیکنان همیشه آماده هستند تا به هر بازیکنی که سنگ را از داور گرفته و قصد فرار از داخل صف را دارد ضربه ای (با پا) بزنند.
چنانچه بازیکنی موفق به فرار از داخل صف شود، گروه او برنده بازی می باشد.
بازیکنان گروه بازنده می بایست بازیکنان گروه برنده را کول کرده و تا جایی که داور مشخص می کند برده و دوباره به محل بازی برگردانند.
پس از آن نیز بازی طبق روال قبلی و تا زمان توافق گروه ها ادامه پیدا می کند.
3- جنبش و آلک: نوع بازی: دو گروهی (دو نفر یا بیشتر) داور: ندارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: بعضی اوقات انجام میشود 4- جو بغلی: نوع بازی: دو گروهی داور: دارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: انجام نمی شود 5-دنه: نوع بازی: گروهی داور: ندارد برد و باختی: نیست جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: انجام نمی شود 6- کلوکل: نوع بازی: دو گروهی (حداقل شش نفر) داور: ندارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: انجام نمی شود نحوه بازی: توسط دو نفر که ارشدیت دارند یارگیری انجام می شود سپس مکانی را به عنوان «کُلَّه» Kollah در نظر گرفته میشود.
نکته قابل ذکر این است که این بازی باید بر روی پشت بامها انجام میشد و بازیکنان با خارج شدن از پشت بامها از بازی نیز خارج میشدند.
7-کوله زنی: نوع بازی: گروهی (دو گروه سه نفره) داور: ندارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: انجام نمی شود 8- ملا حراج: نوع بازی: گروهی داور: ندارد برد و باختی: نیست جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: انجام نمی شود 9-هاپاچ وازی: نوع بازی: گروهی داور: ندارد برد و باختی: نیست جنسیت بازیکنان: پسرانه وضعیت کنونی: انجام میشود 10- بالا بلندی: نوع بازی: گروهی داور: ندارد برد و باختی: نیست جنسیت بازیکنان: پسرانه و دخترانه وضعیت کنونی: انجام میشود 11- توپ زنی: نوع بازی: انفرادی و گروهی (دو نفر یا بشتر) داور: دارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه و دخترانه وضعیت کنونی: انجام نمی شود 12-دس سنگ: نوع بازی: گروهی (دو نفر یا بشتر) داور: ندارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه و دخترانه وضعیت کنونی: انجام میشود.
13- سلاره گیته: نوع بازی: گروهی (دو نفر یا بشتر) داور: ندارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه و دخترانه وضعیت کنونی: انجام میشود.
14- لون لونه: نوع بازی: گروهی (دو نفر یا بشتر) داور: ندارد برد و باختی: است جنسیت بازیکنان: پسرانه و دخترانه وضعیت کنونی: بعضی اوقات انجام میشود.
15- گیزلن پانج(قایم باشک): در این بازی تعداد نفراتی که گرد هم آمده اند ابتدا یک نفر را با قرعه انتخاب می نمایند تا چشمهایش را بستــه و رو به دیوار بایستد و جایـی را نگاه نکند سپس بقیه نفرات آرام و بی سروصدا خود را در پشت بوته ها، درختان، چاله ها و نقاطی دور از دید فردی که چشمان خود را بسته پنهان می سازند و فرد چشم بسته شروع به شمردن کرده و هر از گاهی صدا می زند:"گلیـم" اگـر فـردی نتوانسته خود را قایم سازد فریاد می کند"گلمه" و در غیر اینصورت نفر چشم بسته اگر صدایی نشنود مطمئن می شود که همه قایم شده اند به اطراف سرک کشیده و به محض رؤیت یکی از نفرات سریعاً به جایگاه اصلی و اولیه برگشته و زودتر از آنان دستش را به دیوار می زند و می گوید: "شوبه، سنی گوردوم" اگر این فرد بتواند همه را پیدا کرده و قبل از آنها خود را به جایگاه پیش بینی شده برساند نفرات دیگر برای انتخاب فردی بجای وی، مخفیانه برای خود اسامی را مشخص می کنند مثلاً برای تک تک افراد اسامی گلهای مختلف را گذاشته و به نزد این فرد می آیند و نام گلها را می شمارند اسم هر گلی را که این فرد انتخاب کند آن فرد بجای وی مجبور خواهد شد چشمان خود را ببندد تا دیگران دوباره قایم شوند.
چنانچه افراد هیچکدام پیدا نشده و یا قبل از آنکه دیده شوند خود را به جایگاه معین شده برسانند فردی که چشم خود را بسته بود مجبور است دوباره چشمانش را ببندد تا دوبـاره بـازی پیگیری شود.
همچنین اگر عده ای را موفق شود پیدا نماید و عده ای قبل از دیده شدن، خود را به جایگاه تعیین شده برسانند قرعه کشی جهت چشم بندی بین نفراتی انجام می پذیرد که دیده شده اند.
16- گول گول (گل و پوچ): در این بازی نفرات موجود به دو دسته تقسیم می شوند اگر نفرات 8 نفر باشند به دو دسته 4 نفره تقسیم می شوند و اگر 7 نفر باشند به دو دسته 3 نفره تقسیم می شوند و نفر هفتم بعنوان "ریحان و مرضیه"به هر دو گروه صاحب بازی می پیوندد و در صورت باخت گروهی به گروه روبرو می پیوندد.
در این بازی چیزی همچون لوبیا یا نخود را به عنوان"گل" در نظر گرفته دسته ای آنرا در یک دست قایم می کند و برای رد گم کردن همه مشت هایشان را بسته و به جلو می آورند.
حریفان با حدس و گمان گلی را که قایم گردیده پیدا می نمایند برای اینکار چنین می گویند: یا بوندادیر یا اوندا حالوا چی دوکانیندا ننه م دئدی آل بوندان هنگام تکرار این کلمات دست راست یکی از رقبا روی دستان بسته شده می چرخد اگر توانست گل را پیدا کند در این صورت بازی از گروه اول به گروه دوم منتقل می شود در غیر اینصورت یک امتیاز به گروه اول داده شده و بازی بوسیله گروه اول ادامه می یابد.
17- شاه و وزیر: شاه و وزیر نوعی از بازیهای دسته جمعی می باشد که با یک قوطی مکعب شکل همچون قوطی کبریت انجام می گیرد که در شش ضلع آن اسامی همچون شاه، وزیر، دلقک، رعیت، جلاد و زندانی نوشته می شود و این قوطی به ترتیب بین نفرات حاضر چرخانده می شود و هر کس بسته به نوبت خود قوطی کبریت را همچون تاس می اندازد اگر شاه در آمد شاه می شود اگر وزیر درآمد وزیر می شود اگر جلاد در آمد جلاد می شود و...
هر کسی که شاه شد به شخص جلاد دستور می دهد تا بوسیله یک کمر یا شلاق زندانی را مجازات کند و همچنین دلقک مجبور است به نوعی شاه را بخنداند و ...
بدین ترتیب با چرخاندن قوطی کبریت ، منصب افراد نیز تغییر کرده و بازی تداوم می یابد.
18- شاه و وزیر: شاه و وزیر نوعی از بازیهای دسته جمعی می باشد که با یک قوطی مکعب شکل همچون قوطی کبریت انجام می گیرد که در شش ضلع آن اسامی همچون شاه، وزیر، دلقک، رعیت، جلاد و زندانی نوشته می شود و این قوطی به ترتیب بین نفرات حاضر چرخانده می شود و هر کس بسته به نوبت خود قوطی کبریت را همچون تاس می اندازد اگر شاه در آمد شاه می شود اگر وزیر درآمد وزیر می شود اگر جلاد در آمد جلاد می شود و...
19- هفت سنگ: در این بازی تعداد هفت سنگ را روی هم می گذارند و بعد نفرات موجود به دو گروه تقسیم می گردند که بعد از قرعه کشی بازی را شروع می کنند شروع کنندگان بازی (گروه اول) نوبت به نوبت توپی را به دست گرفته و به طرف سنگها می اندازند نشانه گیری باید بادقت هر چه تمامتر انجام یابد.اگر توپ به سنگها برخورد کند باید گروه اول پراکنده شوند تا گروه دوم که رقیب هستند بوسیله توپ آنها را نزنند.
خطای در زدن افراد بوسیله توپ باعث می شود فرصت مناسب برای چیدن سنگها روی یکدیگر فراهم آید.
برعکس اگر گروه دوم با زرنگی تمام افراد گروه اول را توانستند بزنند و آنها تا آن لحظه نتوانستند سنگها را روی هم بچینند بازنده شده و جای خود را به گروه دوم می دهند.
20- آراداویردی : این بازی به صورت دسته جمعی صورت می پذیرد به اینصورت که دو نفر به قرعه در فاصله 20 متری از هم قرار می گیرند و بقیه نفرات در فاصله بین این دو درست در خط محور واصل این دو نفر قرار می گیرند که این دو نفر توپی را بین این فاصله به یکدیگر پاس می دهند و در عین حال سعی می کنند تا توپ را به یکی از نفرات میانی زده و بدین صورت از میدان خارج نمایند و در این صورت اگر یکی از افراد میانی بتواند توپ را بدون برخورد به زمین با دو دست خود بگیرد یک امتیاز و یا یک جان می گیرد که با هر گرفتن یک جان و یک امتیاز به امتیازاتش اضافه شده و با هر تماس بدنی با توپ یک امتیاز از دست خواهد داد.