علاوه اورا طبعی نقاد بود, که اشعار نیکو می سرود چنانچه در وصف جنگ امیر تیمور میآورد:
آنرمان کز گرد میدان, چشم گردان, گشت کور
وآنزمان کز بانگ اسبان, گوش گیتی, گشت کر
آسمان افکند بر دوش, از شفق, خونین کفن
آفتاب انداخت برآب, از فلک, زرین سپر
آستین افشان علم, در رقص, برآوای کوس
پای کوبان از تزلزل, همچو اسبان, کوه ودر
صفدرانی در مان نیزه ها, جولان کنان
چون ز اطراف نیستان, روز کین, شیران نر
جز سپر نقشی, نمیگردید, آندم, در خیال
جز سنان چیزی نمی کرد, آنزمان, بردل گذر
از بهار فتح دولت, لاله زاری گشت, دشت
گرد ابر, کوس رعدو تیر برق و, خون مطر
أفتاب عالم افروزی, که در یکدم, چه صبح
لشکری مانند انجم, کردی ا زعالم بدر
باد رحمت بر دلیرانی, که پیش تیغ و تیر
در پیت جانها سپر, کردند و تنها بی سپر
فوت امیر بدر الدین در ابتدای سال800 در تبریز واقع و در همانجا مدفون گشت.
ابو حنیفه زوزنی
ابوحنیفه عبدرالرحمان بن حسن زوزنی ا زمشاهیر محدثین ومعاریف خوشنویسان بود و گوی مسابقت را در اغلب علوم وفنون از همعصران میر بود, مخصوصاً در سرعت و خوشی خط نسخ یدوبیضا داشت, وبیشتر صاحبان حسن خط را در بوته استغراب و استعجاب میگذاشت چنانچه چهارصد قرأن در اوقات حیات خویش نگاشت که اجرت هریکرا پنجاه دینار(دویست و پنجاه تومان حال ایران )بگرفت تا عاقبت در سنه چهارصدو پنجاه وپنج در مسافرت مکه وفات یافت.
اظهر تبریزی
مولانا اظهر تبریزی ملقب باستاد استادان از افاضل زمان و اجله صاحب کمالان بود, ودر خدمت حکیم جعفر مدتها باکتاب علوم و فضایل پرداخته, ودر تعلیم خط ودرس مشق خودرا فارغ نساخت أنگاه از تبریز بطرف خراسان و هرات وکرمان و اصفهان شتافت, ودر اصفهان رحل اقامت افکند.
ودر اکمال خط رنجها برد, تا یکی از اساتذه زمان لیکن متأسفانه تیشه بیداد روزگار نخل جوانیش را در أغاز شباب قلم نمود و زود درگذشت ودر قبرستان تخت فولاد اصفهان مدفون گشت.
بایسنقر میرزا
سلطان بایسنقر میرزا ابن شاهرخ میرزا ابن امیر تیمور گورکانی جامع فضایل و کمالات گوناگون, وحاوی خصائل وأیات فنون متنوعه می بود, وکمتر شاهزاده ئی بدین پایه هنرمند وهنرپرور درطبقه شاهزادگان گورکانی دیده شده, چنانجه صاحب تاریخ حبیب السیر میأورد, باوجود حشمت و جلال دستگاه سلطنتی واشتغال بامور مملکتی و حکمرانی هیچگاه در تعظیم و تجلیل اصحاب فضل و کمال , اهمال نمیفرمود, وأنان را بنوازشات امیرانه و اشفاقات ملوکانه بهره ور می نمود, و همواره درگاهش مأمن پیر وبرنا, و حریمش مهبط علماوفضلا بود.
و سلطان بایسنقر میرزا باغلب کمالات و فنون وجودش أراسته, واز بیشتر رذایل پیراسته بود.
در خطوط متداوله خاصه خط ثلث یگانه زمان و نابغه دوران بود چنانچه می گویند چهار تن ارکان اربعه کاخ خطوط بوده اند نخست بایسنقر میرزا گورکانی, در حسن خط ثلث دوم میر عماد حسنی قزوینی در خط نستعلیق سوم میر احمد نیریزی در خط نسخ چهارم درویش عبدالمجید طالقانی در حسن خط شکسته, که شرح حال هریک ا زاین چهار تن در این کتاب نگارش یافته بالجمله دولت شاه سمرقندی صاحب تذکرهَ الشعرا میأورد که در کتابخانه بایسنقر میرزا همیشه چهل نفر از خوشنویسان نامی موجود بودند, واشتغال باستنساخ و استکتاب کتب می نمودند.
علاوه جمعی ازفحول نقاشان, ورسامان , ومذهب کاران, و صحافان برای تذهیب و نقاشی و جدول کشی و جلد کتب نمودن حاضر در خدمت بودند!
و همگی از خوان احسان اونواله میر بودند, صاحب خط وخطاطان میأورد, در هیچیک از کتابخانه های استانبل نیست که یک کتاب بلکه چندبن قرأن وچندین جلد کتاب که درعهد وعصر سلطان بایسنقر میرزا نگاشته شده موجود نباشد.
چنانچه در کتابخانه- یکی جوامع کتابخانه ترجمه کتاب (فرج بعدالشده)وکتاب(نزههَ الارواح حسینی)موجود است که در کمال نفاست و قشنگی در عهد بایسنقر میرزا نگاشته شده: و ازجمله کمالات یک یشعر بوده کهدر نهایت متانت می سروده چنانچه گوید:
گدای کوی او شئد بایسنقر گدای کوی خوبان پادشاه است
ویک از شعرا در حقش گوید:
نبودی چه شد سلطان بایسنقر بعقل و عدل واحسان وتهور
وعلی الجمله سلطان بایسنقر میرزا در عنفوان جوانی وأغاز عیش وکامرانی درگذشت, بواسطه أنکه اغلب شبها بأسامیدن شراب ارغوانی, و معاشرت باشاهدان شیرین لب اوقات میگذرانید, تامزاجش از حد اعتدال منحرف گشت, ودر هفتم جمادی الاول سنه هشتصدوسی وهفت درگذشت ودر مشهد رضوی در مسجد گوهرشاد مدفون گشت.
یکی از شعرای معاصرینش أورده(سلطان سعید باسنقر سحر گفتاکه بگوباهل عالم خبرم)(من رفتم وتاریخ وفاتم این است- بادابجهان دراز عمرپدرم) وعمرش سی وهفت سال بودکه وفات کرد, وپدرش شاهرخ میرزادر قید حیات بود, وشاهرخ را هفت پسر بود, که هریک برازندهً تخت وتاج وفرازندهً رایت باج وخراج بودند, نخست میرزا الغ بیک حکمران سمرقند, که در أسمان کمال بدری تابان بود, وزیج الغ بیکی تاکنون بنام او مشهور است وخود در ریاضیات عالی گرانمایه بود, چنانچه شاعری در حقش گوید:
چون الغ بیکی بعلم هندسه یافت نتوان د رهزاران مدرسه دوم میرزا ابراهیم که شرح حالش نگاشته شد, ودر حیات پدر درگذشت سوم سلطان میرزاکه اونیز درزندگی پدر فوت شد, چهارم سلطان بایسنقر میرزا که در حیات پدر درگذشت, پنجم سیورغتمش که او نیزدر حیات پدرش شاهرخ وفات کرد, ششم میرزا محمد جوکی هفتم باردی جان وازاین هفت تن الغ بیک وبایسنقر وابراهیم میرزا یا میرزاابراهیم در کمال وفضایل بی نظیر بودند.
دوست محمد هراتی دوست محمد هراتی مجموعه کمالات وفضایل بود.
ودر نوشتن خط نستعلیق هنرمندی می نمود تادر درگاه شاه طهماسب صفوی راه یافت واز اشفاقات خسروانه أن پادشاه هنرپرور بهره مند گشت شاه طهماسب اورا فرمان داد, تاقرأنی بخط نستعلیق در کمال زیبایی بنگاشت و اورا بجداول و نقوش بیاراست شاه طهماسب چون هنرمندی اورابدین جایزه خوبی باوبخشید و همواره بملازمت پادشاه, وبابار یافتگان أن درگاه ایام بسر میرسانید تادر گذشت.
زینب شهده زنی بود بحلیه کمالات گوناگون أراسته ودختر احمد مفرج ابزی ابیوردی خراسانی بود, که در فضایل و حسن خط از مردان گوی سبقت میبرد.
علاوه در حلاوت بیان وفصاحت لسان وحاضر جوابی پایه اعلا داشت و قطعات ومرقعات نیکو می نگاشت تا عاقبت درعمر هشتاد سالگی درسنه پانصدو هفتادو چهار درگذشت واوست معلمه یاقوت مستعصمی که اشاره بدو شد.
سلطان علی مشهدی سلطان علی مشهدی معروف به سلطان الخطاطین بود.
ودرگاه جوانی حسن صورت ونیکوئی طلعتش پنجه بچهرهً أفتاب زدی در أنوفت مولانا اظهر هروی که سراپا کمال صرف ومجسمه ورع وتقوی بود, ودر مشهد اقامت می نمود روی توجه باو کرد وبنظر پدرانه در اونگریست و اورا به تعلیم وتعلم واداشت ودر تربیت او جهد کافی مبذول نموده چیزی د رحقش فرو نگذاشت تابزمانی چند فارغ التحصیل گشت و در فنون لغات عرب ورموز مصطلحات ادب متبحر گردید.
أنگاه مولانا اظهر اورا به تحصیل حسن خط واداشت ودایمأ باو ازراه نصیحت وموعظت این شعر را میخواند: در مشق کوتاهی مکن پیوسته ای سلطانعلی درروز کن مشق خفی, درشام کن مشق جلی طولی نکشید که سلطان علی حسن خطش شهرهً أفاق, ودر خوشنویسی طاق گردید وصیت کمالات عالیه وستودگی اخلاق وعلو علوم متنوعه او بگوش عالی تادانی رسید ودرمحضر پادشاه معارفخواه سلطان حسین میرزای بایقرا(872-911)و وزیر معالی تخمیرش امیر علی شیرنوائی راه یافت ومورد اشفاقات شاهانه و اکرامات امیرانه گشت وهمه روزه هنری تازه ا زنگاشتن مرقعات و پرداختن قطعات و تذهیب کاری نفیسه و رسامی برجسته و غیره می نمود که صنادیدحضرت وامرای دولت و ارکان سلطنت گورکانیه خورسند می گشت.
گویند: روزی سلطان حسین از حسن خط نستعلیق اودر شگفت رفت واورا بسیار تحسین وتقذیس کرده فرمودکه باید برای من سنگ مزاری در نهایت زیبائی وأراستگی با ابداع خطوط جمیله ونگارشات خفیه وجلیه مهیا سازی سلطان علی پس از اصغای امرملوکانه چهره بنده گی بخاک سود وگفت اوامر ملوکانه هر قدریکه واجب و برخدمتگذاران فرض است وبایدش واجب الاطاعه شمرد اما این فرمانرا بنده از عهد برنمیأیم وهرگز راضی نخواهم شد چنین کاری انجام دهم پادشاه خدا ترس دین پرور عالی همت لختی ا زگذشتگان برشمرد واز عدم بقای انسانی وبرباد شدن حشمت وعظمت ملوک گورکانی وعاقبت خویش شرح برخواند واورا بنواخت تا سلطان علی تصمیم عمل نمود وچنان سنگی بساخت وبخطوط نستعلیق ورقاع ونسخ ونقوش مختلفه بپرداخت که هر بیننده را مجذوب می نمود, پادشاه هنر پرور, اورا بانعامات شاهانه از خود ممنون ساخت واوتمامی کتیبه های بناهای خیریه ومساجد هرات که از بناهای سلطان حسین میرزا بایقرا وامیر علی شیر بود بخط نستعلیق اعلای جلی می نگاشت گویند که عمرش به شصت وشش رسیده بود که هنوز موی ریش وسرش سفید نگردیده بود .
چنانچه خود گوید: مرا عمر سصت وسه بیش وکم هنوزم جوانست زرین قلم توانم بلی از خفی وجلی نوشتن که (العبده سلطان علی) ونیز از اشعار اوست: از این شکسته هرأنکس کند توقع مشق سه چیز خواهم ازاو گرچه هست بی دشواد اول مداد که اندر سیاهی و جریان بود چو بخت من وأب دیده خون بار دوم فلم که چو مژگان من نباشد سست سوم خطی چو خط عنبرین یار نگار و یکی از کتیبه های بر جسته قابل تقدیس او کتیبه های باغ جهان أرای بود که مشتمل بر عمارات متعدده و طاقها و رواقهای مختلفه که همه دارای کتیبه های طولانی بود و بخط جلی أنها را بنگاشت و عاقبت در سنه نهصد و نوزده در هرات وفات و در مشهد مدفون گردید.
سلیم نیشابوری سلیم کاتب نیشابوری به فضایل نفسانی و کمالات متعدده وجودش أراسته بود و برای حسن خط زحمات گوناگون و مشقات رنگارنگ بدید تا عاقبت عروس مراد را در أغوش أمال کشید چنانچه مدتی در خدمت شاه محمود نیشابوری که از اجله اساتذه بود, اشتغال به تعلیم کتابت نمود.
پس از أن عزیمت استرأباد کرد و مدتی در خدمت جلال الدین حیدر استرابادی که در فن خطاطی بی نظیر بود کمر تلمذ در میان بست و پس از أن چند گاهی در خدمت قطب الدین یزدی در یزد به تحصیل خط پرداخت تا در حسن خط خود را اساتذه زمان مستغنی ساخت.
و در نگاشتن خط خفی و جلی مهارتی کامل پیدا نمود- علاوه در نقاشی و رسامی و تهذیب کاری تسلط کامل پیدا کرده و هنرهای زیبنده بنمود, تا عاقبت در سنهً نهصد و نود وفات یافت.
سلطان علی قائینی سلطان علی قائینی از اجله خوشنویسان عهد خود بود و در ستودگی اخلاق و فضایل از هم عصران پیشی جسته, و با مولاناعبدالرحمان جامی صاحب نفخات الانس و سایر نفیسه معاصر بود و هرچه را مولانا بجهت ملوک و امرا خاصه سلطان سوابق خطوط خط معقلی: خط معقلی درکتابت مستقل نبوده گرجه مولاسلطانعلی مشهدی معتقد است که باین خط کتابت می شده(1) وأنرا جزو خطوط می أورد, این خط تزئینی است که درعمارات وابنیهٌ متبرک مانند مساجد ومزارات روی دیوارها بکارمی برند.
چنانگه أنرا خط معماری نیز می گویند وچون اساس این خط روی خانه بندی خط گشی میشود باین ترتیب که اول مانند صفحهُ شطرنج خط کشی وخانه بندی میشود بعد از تقسیم خانه ها حروف أن مرتب میشود وچون این خط بترتیب فوق نوشته میشده أنرا بأجر روی عمارات بأسانی چیده میتوانستند تاهم عباراتی از أن خوانده شود و هم دیوار عبارت را زینی باشد وباین نسبت أنرا خط معماری نیز میگفتند که معماران از مرتب چیدن أجرها صورت خط را روی دیوار نمایان مینمودند.
برخی عقیده دارند که ادریس علیه اسلام اول معقلی نوشته و امت او از روی معقلی خط کوفی را استخراج نمودند.
نگارنده را عقیده چنانست که خط معقلی را بعد از خط کوفی و از روی أن استخراج نموده اند وقطعاًًٌ این خط برای تعمیرات وتزئینات معماری از روی کوفی استخراج شده در خط کوفی یک دانگ دور است وپنج دانگ سطح ودر خط معقلی دور نیست وهمه سطح است واگر این خط هم قبل از اسلام بوجود أمده باید که از خط سطرنجیلی که مادر کوفیست استخراج شده باشد, بهر حال خوبترین خط معقلی أنست که سواد و بیاض أن هر دوخوانده شود یعنی سیاهی أن چیزی خوانده شود و سفیدی ان چیزی دیگر و هنر این خط در ان است و الامعقلی نوشتن اسان است .
خط محقق : چنانچه بیشتر تذکار یافت ابن مقله بیضاوی خط محقق را از کوفی استخراج و اختراع نمود و چون خط کوفی را پنج دانگ و نیم سطح و نیم دانگ دور بود در خط محقق یک دانگ از سطح ان کاسته و به دور ان افزود به این ترتیب که در خط محقق چهار دانگ و نیم سطح و یک دانگ و نیم دور معیین باشد .
اساتید خط محقق : اول- ابن مقله وزیر بیضاوی مخترع که ان خط را از کوفی وضع فرمود دوم- ابوعبدالله حسن ابن مقله برادر ابن مقله وزیر .سوم- علی بن هلال معروف بابن بواب .چهارم- جمال الدین یاقوت مستعصمی .پنجم-شیخ زاده سهروردی احمد بن سهروردی .ششم- خواجه ارغون کاملی .هفتم- احمد صدیقی رومی .
هشتم- شهرزاده بایسنقر پسر شاهرخ .
نهم- سلطان ابراهیم برادر