یکی از مهمترین عناصر در شکل‌گیری و رشد و توسعه و حیات هر شهر، بازار ومرکز تجاری ان می‌باشد که سبب پویایی خود شهر می‌گردد.
این عامل در شهرهای ایرانی‌و اسلامی بازار آن شهر بوده و در سایر نقاط جهان در مراکز عمده خرید متبلور می‌گرددبازار در همه شهرهای ایران فقط جایگاه تولید و تجارت و داد و ستد نبوده است از یک سوبه علت پیوند مذهب و بازار با یکدیگر، پایگاه فرهنگی جامعه به شمار رفته است و از سوی‌دیگر به دلیل تقابل نهادهای یاد شده با حکومت به نوعی کانون سیاست و مبارزه مردمی‌مبدل گردیده است.
از بزرگترین بازارهای ایران، بازار بزرگ تهران می‌باشد که به علت تمرکز تمامی‌فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی در این مرکز و عدم تطبیق آن با کالبد شرایط جدیدافزایش تقاضاها، تراکم و این بخش از شهر دچار لطمات زیادی شده است.
در میان این‌بخش از شهر وجود فضای باز شهری بخصوص برای بازاری مانند بازار تهران دارای‌بافتی فشرده است.
به منظور ایجاد فضاهایی برای تنفس این بافت و همچنین گشودگیهای‌فضای موردنیاز برای مقابله با سوانحی از جمله آتش سوزی و زلزله بسیار لازم می‌باشد.اصلی‌تری مشکل فضایی - کالبدی این قسمت از شهر تهران نیز مانند بقیه نقاط، فقرفضایی به معنای فضای باز آراسته و واجد نظم می‌باشد.
در این تحقیق به بررسی پیشینه،وضع حاضر و مشکلات بازار پرداخته شده است.
موقعیت محدوده در منطقه 12:
نظام تقسیمات شهری ملاک عمل شهرداری تهران الگوی سه سطحی شامل شهرتهران، مناطق ونواحی شهرداری است.
بر این اساس محدوده مطالعاتی بخشی از منطقه 12 شهرداری و دربرگیرنده نواحی 2 و 3 آن می‌باشد.
منطقه 12 دربرگیرنده هسته تاریخ‌تهران و بخش عمده‌ای از مرکز کلانشهر است.
مهمترین عناصر، کانون‌ها و محورهای‌قدیم ارزشمند و یادمان‌های گذشته تهران در این منطقه قرار گرفته‌اند.
ویژگی اصلی‌استفاده از زمین در منطقه وجود کاربریهای فرامنطقه‌ای در آناست که در این میان سهم‌کاربری تجاری با 37 درصد بیشترین است و پس از آن حمل و نقل و نبار با 20 درصدمساحت در مرتبه بعدی قرار دارد.
محدوده مطالعاتی با ماما هکتار کاربری تجاری 40درصد سطح کاربریهای تجاری منطقه را در خود جای داده است که این موضوع خودنمایانگر اهمیت این محدوده در منطقه می‌باشد.
ویژگی بازار:
بازار دارای ویژگی‌هایی از جمله:
1) داشتن هویت و موقعیت شهری ویژه به طور کلی و نسبت به بقیه مناطق شهر
2) دارا بودن ارزشهای تاریخی و محیطی مناسب
3) داشتن پشتوانه‌های فرهنگی و اقتصادی از نظر موقعیت شهری
4) فرسوده بودن بافت و داشتن قابلیت بهسازی
5) وجود فضاهای دارای پتانسیل تبدیل شدن به فضای شهری
6) بهره‌مندی از عناصر و اجزاء واحد ارزش معماری و شهری برای ایجاد هویت
7) وجود ناهماهنگی بین ساخت و سازهای دید و بافت سنتی آن
8) عدم وجود امکانات و خدمات رفاهی
9) وجود مشکلاتی از قبیل بلاتکلیفی عابرین پیاده در بین موتور سواران و گاریهای‌باربری
10) تبدیل بافت‌های مسکونی به بخشهای انبار و تجاری
11) عدم وجود قوانین و ضوابط اجرای قوی در جهت کنترول ساخت و سازهای‌جدید
مشخصات تاریخی بازار
بازار در گذشته در مجموعه ساخت شهر مرکز عمده اقتصادی و مالی به شمارمی‌رفته که در آن سیستم عمده فروشی، خرده فروشی و مؤسسات مختلف از جمله‌مؤسسات مالی مستقر بوده است این مرکز در واقع مرکز کنترول سیستم اقتصادی ومالی به حساب آمده است و عناصر عملکردی ویژه‌ای مانند منزلگاه‌ها، کاروانسراها،تیمچه‌ها، قیصریه‌ها را در خود جای می‌داده کا خاص سیستم اقتصادی ویژه بار بوده‌است از نظر کالبدی تقسیم‌بندی فضای مشاغل مختلف در راسته‌ها در رابطه بامسجد شاه‌صورت گرفته است.
عملکرد اجتماعی بازار:
بازار محل برخورد آراء و عقاید و مرکز کلیه فعالیتهای اجتماعی بوده است.
روابط‌اجتماعی در بازار بسیار پیچیده و متنوع و دربیاری موارد با فعالیتهای تجاری و اقتصادی‌آمیخته می‌شد.
جنبه‌های مشخص فعالیتهای اجتماعی در بازار شامل مذهب، قضاوت،سیاست، خدمت، روابط منفی، برخوردهای چهره به چهره تفریح، آموزش غیره بوده‌است.
مذهب به عنوان عامل اصلی و تعیین کننده کلیه روابط اجتماعی گذشته در بازار نیزعامل تعیین کننده‌ای بوده است.
مسجد جامع قطب اصلی فعالیتهای مذهبی در بازار وامتداد محور آن قرار می‌گرفت.
قهوه خانه‌های بازار نیز محل بحث و گفتو بوده است وحمام‌ها نیز عملکرد تفریحی و اجتماعی داشته‌اند.
عملکرد فیزیکی بازار
بازار به عنوان یک مرکز فعال و کامل و به عنوان یکی از خیابان‌های اصلی و رابط‌بین محلات مختلف شهر نیز به شمار می‌رفته است.
در آب و هوای گرم و سرد محیط‌مطلوب و خوشایند بازارهای سرپوشیده که ارتباط دهنده بسیاری از بناها و مراکزعمومی شهر بوده است.
غالباً مسیر مشابه برای عبور و مرور مردم حتی در صورت عدم‌احتیاج به خرید و فروش بوده است.
راسته اصلی بازار ستون فقران شهر محسوب‌می‌شده است و راسته‌های درجه دوم و فرعی آن معمولاً در امتداد راه‌های اصلی به مراکزعمومی محلات وصل می‌شده‌اند که بازارچه‌های آن از بازار اصلی تغذیه می‌شوند.یکنواختی راسته‌های طولانی بازار به وسیله فضاهای وسیعتر و مهمتر در محل برخوردبا راسته‌های دیگر (چهارسوق ) با گنبدهای بزرگتر و تزیینات غلیظ‌تر حل یه گشت‌روزنه‌های پوشش گنبدی بین ریتم مغازه‌ها نور بازار را به نحو مطلوبی فراهم می‌کردمجموع این عوامل بازار را به صورت فضایی راحت و مشغول کننده درمی‌آورد.
تحولاتی که به موازات صنعتی شدن در شالوده شهرهای سنتی تأثیر گذاشت‌مفهوم اساسی و وجودی بازار نیز یکجا تغییر داده است.
اگر بازار از یکسو نمایانگر یکی‌از بهترین تجارب معماری و شهرسازی در تاریخ مراکز مسکونی است و نقطه مثبتی راعرضه می‌کند.
از سوی دیگر، به ویژه به دلیل رسیدن به حد تکامل کالبدی و شکل‌گیری‌طبیعی خود در جوابگویی به کاربردهای متفاوت قدرت جذب یا پذیرش فعالیتهای تازه‌ویژه شهر صنعتی را ندارد.
به عبارت دیگر به نظر می‌آید بازار با همه غنای فضایی خوددر جوابگویی به کلیه حوائج فرهنگی، اجتماعی و انسانی شهر قدیم توسعه یافته، در مقابل‌پدیده تولید صنعتی و پی‌آوذدهای آن غافلگیر شده است.
بازار تهران نیز در جریان این‌تحول اگرچه مرکز تجاری و هسته اصلی تمام مجموعه‌های شهر بوده است و در حال‌حاضر در یک روند مضاعف باعث نگهداری و تولید دوباره خود گشت است.
معهذا باگسترش روزافزون تهران و عدم قبول کالاها و روابط جدید بازرگانی به خاطر فرم‌فیزیکی مجموعه (و نیز معتقدات فرهنگی و مذهبی) نمی‌تواند سرویس‌دهی مرکز بزرگ‌مسکونی را تعهد کند.
بازارتهران از نظر اقتصادی واحد پیچیده‌ای است که در آن انواع گوناگون تجارت‌خانه‌های عمده فروشی مغازه‌های خرده‌فروشی، انبارهای کاملا و کارگاه‌های صنعتی‌کوچک وجود دارد و بیشتر کارخانجات بزرگ به منظور تماس دائم و مستقیم باخرده‌فروشی‌ها و توزیع مصرف داخلی، در بازار نمایندگیها و یادمانها تجارتی تأسیس‌کرده‌اند.
به طور کلی فعالیتهای تجارتی بازار اکثراً در سطح کشور کار می‌کندمع‌الوصف خرده فروشان نیز سطح بزرگی از بازار را اشغال کرده‌اند.
مهمترین حجم‌تجارت را در بازار تهران عمده‌فروش‌ها در دست دارند.
با این وجود مهمترین عامل جذب‌جمعیت به بازار و انشعابات آن واحدهای خرده فروشی بازار می‌باشند.
در عملکردهای‌تجارتی راسته‌های بازار تهران تعداد 33 نوع فعالیت می‌توان تشخیص داد که تعداد کل‌واحدهای تجاری متعلق به این فعالیت‌ها بالغ بر 000/30 واحد می‌باشد.
بیشترین مقدار واحدهای تجاتی، مربوط به فروش فرش (حدود 6000 واحد) و پسی‌از آن واحدهای فروش تریکو و جوراب، بزازی و انبار پارچه، پوشاک، زرگری و ساعت‌فروشی و سراجی و چرم فروشی، اضافی مشکل هستند که به ترتیب تعداد بیشتری ازواحدهای تجارتی بازار را در اختیار دارند.
جمعیت شاغل در حرفه‌های مختلف بازار حدود 000/50 نفر می‌باشند که بالاترین‌این مقدار متعلق به شاغلین فروش فرش است و فروشندگان تریکو - پوشاک و پارچه نیزدرصد بیشتر شاغلین بزار را به تعداد تقریبی 12000 نفر تشکیل می‌دهند.
در حال حاضر با وجود تغییر و تحولات بنیادی در امر تجارت و روابط تجاری واجتماعی بازار که در کالبد فیزیکی آن مؤثر بوده‌اند کمابیش توزیع صنفی عملکردهای‌بازار تهران موجودیت خود را در آن حفظ کرده است.
هرچند که گروهی از اصناف رفته‌رفته از بین می‌روند و عملکردهای جدیدی جانشین عملکردهای سابق می‌شوند وواحدهایی با عملکرد جدید تجارتی لابلای تشکل صنفی حفره‌های مختلف جایگزین‌شده‌اند.
بعضی از اصناف نیز به موازات رونق اقتصادی توسعه یافته‌اند.
در بازار تهران‌راسته‌های پررونق که تشکل صنفی بیشتری داشته و دارنده پارچه فرشیها، فرش‌فروشی‌ها، کفاشها، زرگرها فروشندگان لوازم التحریر و صحافها هستند.
حوزه‌های‌مشتکل از مجتمع‌های کارگاه‌های تولیدی نیز در جزوه‌های فرسوده با اشغال و استفاده ازواحدهای مسکونی بتدریج در امتداد بازار توسعه پیدا می‌کنند.
یکی از عوامل تعیین کننده شکل کالبدهای مراکز تجاری امروز تأسیسات وتجهیرات شهری هستند.
کمبود تجهیزات و تأسیسات شهری یکی از مهمترین بخشهای‌مشکلات و کمبودهای بازار تهران می‌باشد.
عدم تطابق بازار سنتی با تسهیلات جدید خودباعث پایین آمدن ارزش مکاین آن برای عملکردهای بالقوه مناسب بوده است.
تأسیسات‌فنی جدید موردنیاز مراکز تجارتی (و بافت مسکونی قدیم پیرامون آن) که بافت متراکم‌بازار آشنایی کمتری با مفاهیم تکنیکی آن دارد و فاقد آنست، در حال حاضر کاملاًضروری بوده ونقش با اهمیتی را در ساماندهی آن ایفا می‌کند.
یکی از عوامل تعیین کننده شکل کالبدهای مراکز تجاری امروز تأسیسات وتجهیرات شهری هستند.
تأسیسات‌فنی جدید موردنیاز مراکز تجارتی (و بافت مسکونی قدیم پیرامون آن) که بافت متراکم‌بازار آشنایی کمتری با مفاهیم تکنیکی آن دارد و فاقد آنست، در حال حاضر کاملاًضروری بوده ونقش با اهمیتی را در ساماندهی آن ایفا می‌کند.
بازار تهران در گذر زمان: بازار در فارسی میانه و ازار در پارتی واژار و در ارمنی و اکار بوده مهمترین واصلی‌ترین کاربری شهری در رابطه با معاملات تجاری در شهرهای ایرانی و از جمله‌تهران، بازار است.
بازار حاصل تجمع واحدهای صنفی بوده و در یکی از محورهای اصلی‌تردد شهر شکل می‌گیرد بازار تهران نیز در اصلی‌ترین مسیر ارتباطی شهر تهران باشهرهای اطراف تشکیل شد هسته اولیه بازار تهران در دوره صفویه شکل گرفته وقدیمی‌ترین بخش آن به زمان شاه طهماسب می‌رسد.
در این زمان بازار تهران تزکیبی ازکاربریهای تجاری و کاربریهای نظیر مسجد جامع تکایا، سقاخانه‌ها، حمام و انبارهامی‌باشد بدین ترتیب راسته بازار به دلیل اینکه دو عنصر عمده از سه کاربری شاخص‌شهری (بازار - مسجد جامع - ارگ) را دربرمی‌گیرد می‌تواند به عنوان مهمترین بخش(عنصر) استخوانبندی اصلی شهر تهران در این دوره قلمداد می‌شود.
در داخل و گاهی در حاشیه وکنار بعضی از بازارها فضای بازی به نام میدان دیده‌می‌وشد که محل بازارهای روز و ادواری بوده است.
سبزه میدان نیز یکی از این‌بازارهاست که به علت نیاز بازار به زمین‌های اطراف از بین رفته است و دیگر عملکردسابق خود را ندارد.
بناهای همچون مسجد و امامزاده و...
گذشته از ارزشهای فردی‌معماری در توان بخشیدن به جنبه‌ها و ارزشهای مذهبی و اجتماعی و فرهنگی بافت بازارنقش بسزایی دارند و مکمل هویت آن هستند.
در زمان زندیه کرمیخان برای آبادانی تهران کوشش فراوانی کرد در این شهر دومحله بزرگ به نام عودلاجان و چال میدان از ترکیب محله‌های کوچک سابق به وجود آمد وبیشترین جمعیت شهر را به خود اختصاص داد کاروانسراها و دکاکین و محل کاربازرگانان و پیشه‌وران در بخشی بود که به مرور بازار تهران را پدید اورد.
با اعلام پایتختی تهران، به سبب جذب نیروی کار و سرمایه، توسعه فعالیت‌های‌تجاری گسترش بازار در کنار توسعه شهر آغاز می‌شود با اهمیت یافتن ارگ به عنوان مقرحکومت پادشاه ایران، جهت توسعه بازار نیز به سوی ارگ کشیده شده و راسته بازارجدیدی به نام ارسی دوزه، از سبزه میدان تا امامزاده زید ایجاد می‌شود همچنین بازاردیگری به نام بازار خندق در مجاورت ارگ شکل می‌گیرد.
راسته بازار موجود نیز از دوشو به سمت دروازه‌های شهر پیشروی می‌نماید.
در زمان ناصرالدین شاه قاجار در هسته مرکزی تهران، اندک اندک بازار شکل‌گرفت و راسته بازارها و تیمچه‌ها و کاروانسراهای متعدد ایجاد شد.
سبزه میدان یکی از ورودی‌های بازار بوده در زمان زندیه و آغاز دوره قاجاریه،محل کاشت سبزیجات موردنیاز تهران بوده و نام دیگر آن می‌توان تخته پل بوده است درسال 1268 ه.ق به دستور امیرکبیر تغییرات مثبتی در این میدان داده شد که تا سال 1269میدان شکلی نوبه خود گرفته و حجرات و دکانهای خوبی که بیشتر بلورفروشی بود در آن‌ایجاد گردید.
در دوره فتحعلی شاه در سال 1220 قمری چهار سو بزرگ و در سال 1243 قمری‌چهارسو کوچک و چند بازار و راسته دیگر بر بازار تهران افزوده شد.
در حال حاضرمساحت این میدان 2450 مترمربع می‌باشد و دارای ابعاد m35 * m70 است.
همزمان با رشد و گسترش تهران و رونق بازار یعنی افزوده شدن سراها، تیمچه‌ها،راسته‌ها و کاروانسراها تعداد مساجد نیز افزایش یافت.
یکی از مهمترین عناصر در محدوده مورد مطالعه که پتانسیل لازم را دارا می‌باشدجلوخان مسجد امام می‌باشد که مانند یک گذر عبوری از میان مسجد امام مسیر ارتباطی‌شرق و غرب بازار را فراهم نموده است مسجد شاه یا مسجد سلطانی به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در یکی از چاله‌های بزرگ شهر در جنوب شرقی ارک ساخته شد.
بازار تهران تا این زمان حالت مجموعه‌ای یافته بود هماهنگ با تحولات شهری‌دگرگون شده و گسترده گردید.
محله اصلی آن در همان هسته تاریخی روستای تهران‌قرار داشت و با بزرگ شدن بازار تهرانی، بازار و محله بازار نیز توسعه یافت.
در زمان رضاخان براساس طرح ساماندهی تهران دیوارهای قدیم فروپاشید وخیابانهای کمربندی در آن ایجاد شد که نتیجه خیابان بوذرجمهری (15 خرداد) - مولوی -خیام - سیروس - مصطفی خمینی را در اطراف بازار ایجاد شدند و در حال حاضر نیزنقش لبه‌های قوی