امروزه گردشگری یکی از منابع اصلی درآمد ملی کشورهای توسعه یافته و برخی کشورهای در حال توسعه به ویژه کشورهای جنوب شرقی آسیا را تشکیل می¬دهد.
براساس پیش¬بینی کارشناسان اقتصادی، صنعت توریسم با گردش سرمایه حدود 900 میلیارد دلاری در سال 2009 رتبه سوم از نظر گردش سرمایه در میان سایر فعالیت های اقتصادی را خواهد داشت.
این در حالی است که ایران علیرغم آنکه به دلیل برخورداری از منابع سرشار محیطی و بهره¬گیری از پشتوانه غنی تاریخی– فرهنگی چند هزار ساله از قابلیت ویژه¬ای در توسعه صنعت گردشگری برخوردار است، لیکن تا کنون نتوانسته سهم شایسته¬ای از این گردش سرمایه را بدست آورد؛ گرچه انتظار می¬رود در برنامه پنجم و پس از آن تا تحقق چشم انداز 1404 بیش از گذشته شاهد تحولی سازنده در این زمینه باشیم.
سیستان و بلوچستان و بویژه ناحیه گردشگری زاهدان نیز گرچه تا کنون از جایگاه شایسته¬ای حتی در سطح ملی در این ارتباط برخوردار نبوده، ولی با توجه به طرح¬ها و برنامه¬هایی که در طرح جامع گردشگری استان در این خصوص دیده شده، در صورت تحقق آنها قطعاً شاهد ارتقا کارکردهای گردشگری و توسعه آن در استان و ناحیه گردشگری زاهدان خواهیم بود و انتظار می¬رود که با توسعه گردشگری در منطقه، ضمن ایجاد اشتغال برای گروههای مختلف، رونق صنایع دستی، حمل و نقل و صنایع وابسته، افزایش درآمد و توسعه منطقه¬ای را نیز به دنبال داشته باشد.
این مقاله با رویکردی توصیفی- تحلیلی و با مطالعات میدانی و استفاده از مدلSWOT ، مشخصاً به بررسی نقاط قوت، ضعف، فرصت¬ها و تهدیدهای گردشگری در ناحیه گردشگری زاهدان پرداخته است.
تجزیه و تحلیل¬های حاصل از مدل فوق در این پژوهش، نشان می¬دهد که در بعد عوامل درونی، وجود جاذبه¬هایی مانند تپه¬های ماسه¬ای، غارها¬ی طبیعی هفتاد ملا، منطقه ییلاقی لادیز، گودواره سیک¬ها و غیره از نقاط قوت و در عین حال پرهزینه بودن ایجاد تأُسیسات و زیرساخت¬ها در منطقه و دسترسی ضعیف به نقاط جاذب گردشگر برای گردشگران از نقاط ضعف ناحیه مورد مطالعه می¬باشند.
در بعد عوامل بیرونی مؤثر بر توسعه گردشگری می¬توان از مؤلفه عدم امنیت کافی و ناآرامی¬ها در منطقه به عنوان مهم¬ترین عامل تهدید بیرونی نام برد.
گرچه کارکرد زاهدان به عنوان مرکز استان، قرارگیری میرجاوه در نزدیکی مرز ارتباطی و بین-المللی، وجود نیروی انسانی فعال و بهره¬گیری از سرمایه¬ گذاری بخش خصوصی در این ناحیه می¬تواند به عنوان فرصتی مناسب، جهت ارتقاء وضعیت گردشگری شهرستان کارساز باشد.
در مجموع نتایج تحلیلی مقاله بیانگر آن است که استراتژی توسعه صنعت گردشگری در این ناحیه می¬تواند در برگیرنده ایجاد و ارتقا مراکز خدمات برتر پزشکی، مالی، حمل و نقل و تجارت در سطح منطقه و حوزه خلیج فارس، آسیای مرکزی و شبه قاره باشد.
گردشگری به عنوان صنعتی نوپا در سال¬های اخیر تأثیرات زیادی بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان داشته است.
ایجاد اشتغال، ارزآوری، تعادل منطقه¬ای، کمک به صلح جهانی، کمک به سرمایه¬گذاری در میراث فرهنگی، بهسازی محیط، کمک به بهسازی زیستگاه¬های حیات وحش، توسعه نواحی روستایی دارای جاذبه¬های گردشگری و جلوگیری از برون کوچی در کنار مزایای صنعت، جمعیت و مانند آن، از جمله مزایای این صنعت بوده است (صدر موسوی و دخیلی کهنموئی، 1383: 92).
در دهه¬های اخیر، اهمیت گردشگری در سطح بین المللی هم از لحاظ تعداد گردشگران و هم از لحاظ درآمد ارزی همواره و به طور بی¬سابقه¬ای در حال افزایش بوده است (Thomas et al, 2005: 18) و پیش بینی می¬شود تا سال 2010 سالیانه بیش از یک میلیارد جهانگرد در سراسر جهان سفر کنند.
در سال 2000 بیش از 698 میلیون نفر به یک کشور غیر از کشور خود مسافرت کردند که در این میان حدود 500 میلیارد دلار، از این طریق عاید کشورهای میزبان شد.
مطالعات صورت گرفته در مناطق مختلف جهان نشان می¬دهد که همزمان با این رشد سریع، تأثیرات منفی توریسم نیز در حال گسترش بوده است.
بنابراین، سیاست گذاران و برنامه¬ریزان هر کشوری باید برای افزایش درآمد از طریق گردشگری برنامه-ریزی کنند ولی در عین حال باید توجه داشته باشند که این افزایش نباید به بهای مخاطره افتادن توسعه پایدار گردشگری صورت پذیرد (Papatheodorou et al, 2005)
تاریخچه گردشگری در ایران نشان می¬دهد که عواملی مانند ناآرامی¬های دوران انقلاب، سوء برداشت¬ها از اوضاع داخلی ایران در جهان و آغاز جنگ تحمیلی باعث شده است که رکودی در جهانگردی ایران به وجود آید.
گرچه در سال¬های اخیر این صنعت از وضعیت رو به رشد نسبی در کشور برخوردار بوده است، اما این رشد در مقایسه با توان¬های توریستی کشور بسیار بطئی بوده است (حیدری چیانه، 1383: 4).
ایران به دلیل برخورداری از منابع سرشار محیطی و بهره¬گیری از پشتوانه تاریخی – فرهنگی چند هزار ساله از قابلیت ویژه ای در توسعه صنعت گردشگری برخوردار است.
اما متاسفانه اقتصاد تک محصولی متکی بر درآمدهای نفتی مانع از توجه به این بخش از اقتصاد در کشور شده است.
مقایسه کشورهایی که مهمترین منابع اقتصادی خود را از گردشگری کسب می¬کنند با کشور ما که به درآمدهای نفتی متکی است اهمیت اقتصادی توسعه گردشگری را نشان می¬دهد.
توسعه گردشگری در کشور ضمن ایجاد اشتغال برای گروههای مختلف، رونق صنایع دستی، حمل و نقل و صنایع وابسته، افزایش درآمد و توسعه منطقه¬ای را نیز به دنبال دارد.
از اینرو توسعه گردشگری علاوه اینکه در سطح ملی ضرورت می¬یابد در سطح محلی نیز از ضرورت برخوردار است.
با توسعه گردشگری در سطح محلی می¬توان رونق و اعتبار خاصی به عرصه سکونتگاه¬های شهری و روستایی بخشید.
با توجه به تأثیر شگرف گردشگری در زمینه¬های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع امروز، باید با نظری بلند و مدیریتی عالمانه، آگاهانه و با برنامه¬ریزی درست، در جهت گسترش آن تلاش کرده و آثار منفی آن را به حداقل رسانید (محلاتی، 1380: 6).
زاهدان مرکز استان پهناور سیستان و بلوچستان در جنوب شرق کشور واقع شده است.
ناحیه زاهدان دارای آثار جالب تاریخی و گردشگری در خور توجهی است، در منطقه لادیز از بخش میرجاوه این شهرستان اشیایى سنگى از دوران پارینه سنگى با قدمت 80 تا 100 هزار ساله شناسایى سطحى شده‌اند، در دامنه شمالى کوه تفتان در روستاى روپس از توابع دهستان تمین یک غار طبیعى وسیعى وجود دارد که داراى چندین قبر کهن مىباشد و معروف به هفتاد ملا است و به همین ترتیب شاهد دیگر آثار جالب تاریخی، طبیعی و انسانی گردشگری در این منطقه می¬باشیم.
در این تحقیق به تحلیل نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت¬ها و تهدیدهای گردشگری ناحیه زاهدان درقالب مدل swot می¬پردازیم.
پیشینه تحقیق
گردشگری پدیده¬ای است کهن که از دیرباز در جوامع انسانی وجود داشته و به تدریج در طی مراحل تاریخی مختلف، به موضوع فنی، اقتصادی و اجتماعی و صنعتی کنونی خود رسیده است.
گردشگری بر بنیاد و عامل اساسی سفر و جابه¬جایی استوار است.
در نتیجه دگرگونی¬های آن تابع تغییرات مختلفی از قبیل: دگرگونی¬های ناشی از انگیزه ی سفر و نیز وسیله¬ی حمل و نقل می¬باشد (کارگر،1386: 95).
در زمینه گردشگری تاکنون مطالعات زیادی در قالب پایان نامه، کتاب و مقاله انجام شده است که در ادامه به اختصار به برخی از این آثار اشاره می¬شود:
• دانلد لاندربرگ (1383) در کتاب اقتصاد گردشگری، کلیه اصول و مفاهیم اقتصاد گردشگری را همراه با توضیحاتی مبسوط و روان از الگوهای تحلیلی و تکنیک¬های پیش بینی ارائه می¬نماید.
کتاب شامل سه بخش کاملاً مجزاست: بخش اول به بررسی تعاریف و ابعاد اقتصاد گردشگری می¬پردازد.
بخش دوم شامل شناخت مبانی اقتصادی و کارکرد هتل، رستوران و غیره و در بخش سوم به بررسی روش¬های کمی متداول در اقتصاد گردشگری می¬پردازد.
دانلد لاندربرگ(1383) در کتاب اقتصاد گردشگری، کلیه اصول و مفاهیم اقتصاد گردشگری را همراه با توضیحاتی مبسوط و روان از الگوهای تحلیلی و تکنیکهای پیش بینی ارائه مینماید.
کتاب شامل سه بخش کاملاً مجزاست: بخش اول به بررسی تعاریف و ابعاد اقتصاد گردشگری میپردازد.
بخش دوم شامل شناخت مبانی اقتصادی و کارکرد هتل، رستوران و غیره و در بخش سوم به بررسی روشهای کمی متداول در اقتصاد گردشگری میپردازد.
جان لی (1378)در کتاب خود با عنوان گردشگری و توسعه در جهان سوم، به شرح و توصیف گردشگری (گردشگری بین المللی) پرداخته است، نویسنده در این کتاب دو نوع طرز تفکر کاملاً متفاوت دربارهی گردشگری بین المللی را بیان میدارد: دیدگاه نخست: دیدگاهی است که به سابقهی تاریخی توسعه نیافتگی جهان سوم اهمیت میدهد و واقعیتهای اقتصادی امروز را براساس یک نظام جهانی در نظر میگیرد.
دیدگاه دوم عناصر اصلی گردشگری بین المللی را به عنوان یک سری بخشهای کارکردی شناسایی میکند بدون آن که به این پرسش اساسی که چرا صنعت خصوصیات فعلی خود را داراست، بپردازد.
در ادامه به گونهای دقیقتر به ماهیت تقاضای گردشگری در جهان سوم و عرضهی امکانات و تسهیلات برای بازدیدکنندگان نظری افکنده است، و در آخر به تأثیرات محیطی و اجتماعی این صنعت در کشورهای مقصد جهان سوم جهان پرداخته است.
دکتر مهدی قره خانلو(1386) در کتابی تحت عنوان جغرافیای جهانگردی و برنامهریزی اوقات فراغت به مبحث توریسم از دیدگاه جغرافیایی پرداخته است.
این کتاب سعی دارد در محیطهای مختلف جغرافیایی، دستیابی به توریسم پایدار، حفظ محیط زیست و برنامهریزی اوقات فراغت را مورد کنکاش قرار داده و در نهایت از مجموع یافته خود برای توسعهی پایدار جهانگردی و افزایش میزان گردشگران در ایران الگوها و راهکارهایی را ارائه دهد، این کتاب در هشت فصل تنظیم و تدوین شده است.
بهمن کارگر (1386)در کتاب خود با عنوان «توسعه شهرنشینی و صنعت گردشگری در ایران»، نقش صنعت گردشگری را در توسعه شهرنشینی مورد بحث قرار داده و مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
اهم مطالبی که در فصول این کتاب جهت بررسی موضوع محوری کتاب بیان شده است به شرح زیر میباشد: شهر در جهان در حال توسعه، پیوند جغرافیا با فعالیتهای گردشگری، تاریخچه و اهداف صنعت گردشگری شامل: اهداف تاریخی، فرهنگی، علمی و تجاری و غیره، تأثیر حقوق بشر و حقوق بین الملل بر حقوق داخلی جهانگردی، حقوق جهانگرد و بسترهای جهانگردی در ایران معاصر، گردشگری و توسعه: جهانگردی و محور توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، راهکارهایی برای دستیابی به توسعه پایدار جهانگردی، صنعت گردشگری در ایران، مسائل گردشگری، مسائل و نارساییهای گردشگری در ایران.
مسعود معصومی (1387)در کتاب «سابقهی برنامه ریزی توسعه گردشگری در ایران»، مجموعهای جامع و مختصر از سابقه برنامهریزی گردشگری در کشور را گردآوری کرده به نحوی که اهداف کلان، سیاستها و راهکارهای مورد نظر هر برنامه معرفی گردد.
این کتاب در سه بخش تدوین شده است.
در بخش اول به برنامههای تدوین شده از آغاز برنامهریزی رسمی در ایران ( 1372) تا پیروزی انقلاب اسلامی (1357) پرداخته شده است.
بخش دوم به شرح برنامههای تدوین در دوره بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال 1358 اختصاص دارد.
در بخش سوم نیز یک جمعبندی از مطالب ارائه گردیده است.
مهرداد مدهوشی و نادر ناصر پور(1382) در مقاله ارزیابی موانع توسعه گردشگری در استان لرستان، عوامل مؤثر بر توسعه نیافتگی صنعت گردشگری استان لرستان را مورد بررسی قرار دادهاند و چهار عامل: بازاریابی، ضعف امکانات زیربنایی، خدمات گردشگری و فقدان فرهنگ پذیرش گردشگر را به عنوان ابعاد موضوع مطرح نمودهاند.
در این مقاله جهت بررسی فرضیهها از آزمونهای آماری اسپیرمن، آزمون رتبه بندی فریدمن و آزمون t-test استفاده شده است.
کتایون علیزاده (1382 ) در مقالهای تحت عنوان «اثرات حضور گردشگران بر منابع زیست محیطی»، به مبحث گردشگری و اثرات آن پرداخته است.
در این کار وی با بیان اجزاء مشترک مفهوم توسعهی پایدار از دیدگاههای متفاوت، به ویژگیهای گردشگری پایدار پرداخته و به طور خاص، تبعات زیست محیطی فعالیتهای گردشگری در محدودهای مشخص (بخش طرقبه مشهد) را مطرح کرده است.
این مطالعه نشان میدهد که روند کنونی بهرهبرداری از طبیعت علیرغم برخی فعالیتها و تمهیدات محدود کننده، فراتر از ظرفیت تحمل محیط بوده و منجر به آسیبهای جدی و نابودی توانهای طبیعی منطقه میشود.
دکتر عیسی ابراهیم زاده(1384) در طرحی با عنوان طرح جامع گردشگری استان سیستان و بلوچستان به توصیف گردشگری در این استان پرداخته است، در این طرح به شناسایی پتانسیلهای بالقوه و بالفعل گردشگری استان پرداخته و زمینههای رشد این صنعت را در استان شرح داده است و همچنین به نواقص و عدم زیرساخت های لازم برای بهرهگیری مناسب از این صنعت در این استان اشاره نموده است.
تعاریف واژگان گردشگر و گردشگری تعریف سازمان ملل براساس پیشنهاد کنفرانس بین المللی ترانسپورت در سال 1964 از گردشگر بیان می دارد: «گردشگر کسی است که به منظور تفرج، بازدید از نقاط دیدنی، معالجه، مطالعه، تجارت، ورزش و یا زیارت به کشوری غیر از کشوری که در آن اقامت دارد سفر می کند مشروط بر اینکه حداقل مدت اقامت او از 24 ساعت کمتر و از شش ماه بیشتر نباشد».
اما شاید بهترین تعریفی که از گردشگری شده است تعریف ماتیسن و وال (1982 ) باشد: « توریسم یا گردشگری، حرکت معاصر مردم است برای اینکه اوقات فراغت خود را در مکانهایی بیرون از خانه صرف نموده و اقامت نمایند، فعالیتهایی است که طی