تعریف و مشخصات مناطق خشک در روشهای مختلف طبقه بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می کند .
اما بنا به یک تعریف کلی در این مناطق تبخیر و تعرق بیشتر از نزولات جوی است .
به بیان دیگر از دیدگاه هیدرولوژیکی در این محیط هابیلان آب منفی است .
چرا که به واسطه درجه حرارت بالا و خشکی هوا و تبخیر و تعرق از سطح خاک و گیاه از بارندگی فزونی می گیرد .
دلیل کمی بارندگی ، پوشش گیاهی در این مناطق فقیر و پراکنده است و حیات وحش و گیاهان بستگی نزدیک به وجود منابع کوچک و بزرگ آب دارد .
بارندگی ها در این مناطق بسیار نامنظم و بعضاً با شدت زیاد می بارد که عمدتاً به دلیل نبود پوشش گیاهی کافی و اقدامات مدیریتی آبخیز ، باعث وقوع سیلاب های مخربی می گردد و حتی در مجاورت دریاها و مناطق مرطوب نیز وجود دارند برآورده می شود که در دنیا بر 295 میلیون هکتار بیابان های ساحلی وجود دارد .
بیابان های ساحلی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان نمونه ای از آن هاست .
مهمترین خصوصیات مناطق خشک را می توان در موارد زیر خلاصه کرد :
1- بارندگی پراکنده و غیر قابل پیش بینی بود و تغییرات سالیانه نسبت به مقدار متوسط شدید است .
2- مقدار متوسط تبخیر و تعرق به مراتب بیشتر از متوسط سالانه بارندگی است .
3- آب مهمترین عامل محدود کننده رشد کشاورزی و تولید است .
4- تغییرات زمانی و مکانی و سیلی در مورد درجه حرارت و خشکی وجود دارد .
در ایران بخش عمده از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش کویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک از آن جمله اند طبق آمارها و گزارشات موجود خطوط همباران اصلی که به ناحیه کویری ایران را در بر می گیرند .
عمدتاً 100 میلی متر و 150 میلی متر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوز ، مرکزی این مقادیر به 25 و 50 میلی متر نیز کاهش می یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است .
تبخیر از سطح این حوزه ها نیز بسیار زیاد و به بیش از 2500 میلی متر در سال بالغ می گردد و از این هرگونه تولید و توسعه کشاورزی و صنعتی در این نواحی درگرد تهیه آب خواهد بود .
مقابله با گسترش خشکی و بیابانی شدن چندان ماده نیست لیکن بشر می تواند فعالیت های خود را در این زمینه براساس چرخه آبشناسی طوری تنظیم کند که مقدار مشخص آب ، بدون بروز تأثیرات نامطلوب جانبی نظیر پدیده بیابان زائی ، نیازهای او را برآورد سازد .
ویژگی های زیستی گیاهان در مناطق خشک :
فقدان یا کمبود شدید بارندگی و منابع آبی در مناطق خشک و نیمه خشک و اقلیم زیستی خاص این نواحی ، سازگاری های ویژه ای در گیاهان بومی و مناطق فوق به وجود آورده است تا امکان ادامه حیات در شرایط تنش رطوبتی یا کیفیت نامناسب آب و خاک داشته باشند .
گیاهان این مناطق دارای خصوصیات فیزیولوژکی و مرفولوژیکی خاصی هستند که باعث می شود از حداقل ذخیره رطوبتی در خاک و هوا استفاده کنند و اندوخته رطوبتی گیاه نیز کمتر از حد معمول تلف شود عمیق ترین سیستم ریشه ای برای جذب آب از اعماق پایین تر خاک ، خاردار شدن ساقه ها و کوچک شدن سطح برگ ها برای کاهش میزان تبخیر ، وجود پوشش مومی و چرب در سطح برگ ها ، افزایش اندام های ذخیره کننده رطوبت گوشتی و آبدارشدن ساقه و ...
نمونه ای از این تغییرات مرفولوژیکی است .
از نظر ساختار درونی و فیزیولوژیکی نیز در گیاهان هورمونهای تنظیم کننده خاص با توجه به خشکی اقلیم منطقه و عبور رطوبت ترشح می شود و فرآیند تعرق گیاه از ساز و کار ویژه ای تبعیت می کند .
فقدان یا کمبود شدید بارندگی و منابع آبی در مناطق خشک و نیمه خشک و اقلیم زیستی خاص این نواحی ، سازگاری های ویژه ای در گیاهان بومی و مناطق فوق به وجود آورده است تا امکان ادامه حیات در شرایط تنش رطوبتی یا کیفیت نامناسب آب و خاک داشته باشند .
از نظر ساختار درونی و فیزیولوژیکی نیز در گیاهان هورمونهای تنظیم کننده خاص با توجه به خشکی اقلیم منطقه و عبور رطوبت ترشح می شود و فرآیند تعرق گیاه از ساز و کار ویژه ای تبعیت می کند .
گیاهان مقاوم به خشکی را اصطلاحاً زیروفیت xephytero گویند که به 4 گروه تقسیم می شوند: گیاهانی که از خشکی فرار می کنند ، گیاهانی هستند که مقاومت خیابانی به خشکی دارند ولی بذر آنها مقاوم است و طول دوره رشد خود را قبل از رسیدن دوره خشکی به اتمام می رسانند .
برخی از گیاهان نیاز آبی بی خود را حسب شرایط کاهش می دهند ، یعنی برای تولید 1 واحد ماده خشک آب کمتری مصرف می کنند مثل برخی ارقام غلات در مناطق نیمه خشک که اصطلاحاً آن را طفره از خشکی گویند .
گیاهان متحمل خشکی : این گیاهان خصوصیات مرفولوژیکی خاص دارند که خشکی را تحمل می کنند .
گیاهان مقاوم به خشکی : نظیر کاکتوس ها که آب را درون باعث های خود ذخیره می کنند و در موقع خشکی ازآن استفاده می کنند .
گروهی دیگر از گیاهان براساس خواهشهای اکولوژیکی خود مختص کاشت و رویش در مناطق خشک و کم آب و به ویژه اراضی شور هستند .
که عمدتاً اراضی و آب های جاری در مناطق خشک و بیابانی به دلیل تبخیر زیاد و شور و لب شور است .
به این گیاهان اصطلاحاً شور پسند گویند .
ارقام و گونه های مختلفی از گیاهان شور پسند در نقاط خشک ایران رشد و غد دارند که دارای کاربردهای بالقوه فراوانی نیز در مضارف مختلف هستند در بسیاری از کویرهای جهان مخازن بزرگی از آب های شور وجود دارد که حاوی مقادیر زیادی نمک است .
چنان چه بتوان به شکلی از این آب های شور برای آبیاری استفاده کرد ، اراضی کویری بیشتری به زیر کشت می آورد و آب های غیرلوژی که در حال حاضر صرف آبیاری می شد را می توان به مصرف شرب انسان ها رساند .
یافته های جدید علوم خاک و فیزیولوژی گیاهی و تکنیک های جدید آبیاری نشان می دهد که با مدیریت دقیق می توان از آب شور برای کاشت گونه های متفاوتی از گیاهان عادی و شور پسند که خود نقش مهمی در تثبیت شنهای روان و جلوگیری از بیابان زائی دارند .
گیاهان نواحی خشک : مکانیسم های اجتناب از لوژی و خشکی : در ایران نیز بخش عمده ای از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش ویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک ز آن جمله اند .
طبق آمارها و گزارشات موجود خطوط همباران اصلی که ناحیه کویری ایران را در بر می گیرند .
عمدتاً 100 میلی متر و 150 میلی متر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوزه مرکزی این مقادیر به 25 و 50 میلی متر نیز کاهش می یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است .
تبخیر از سطح این حوزه ها نیز بسیار زیاد به بیش از 2500 میلی متر در سال بالغ می گردد .
گیاهان مناطق خشک به 5 گروه تقسیم شده اند : گیاهان شن دوست یا مقاوم به شن گونه هایی مثل : دم گاوی گیاهان شوری پسند مانند اشنان گیاهان گچ دوست مانند Salsola گیاهان صخره دوست مانند گونه قیچ گیاهان خشکی پسند مانند گونه ریواس – تانخ مکانیسم های فیزیولوژیکی تحمل نمک : وجود غدد ترشح کننده نمک که از انباشته شدن نمک در گیاه می کاهد .
توسعه تشکیل برگ های کوچک ، کرک های ذخیره کننده آب و پارانشیم هوایی گوشتی شدن که ممکن است به رقیق شدن نمک درون سلولی منجر گردد .گ گونه های که برای حفظ حالت تورژ سانسی ، اساساً به جذب یون بیشتر و غلظت بالا از یونهای داخلی متکی هستند .
برخی اوقات وجود سنتز مواد آلی محلول انباشته شدن آن به حفظ حالت تورژ سانسی نمک می کند .
گیاهان مناطق کویری گل شوره زار Halanthium raiflorum : گیاهان بوته ای یکساله ، بندبند ، نمدی و گوشتدار می باشد .
معمولاً اجتماعات گل شورزار به صورت محدود در حواشی دامنه های گنبدهای نمکی ، بر روی خاک های لومی غیر قلیا و نسبتاً شور استقرار یافته اند .
دامنه ارتفاعی رویشگاه این گیاه بین 900 تا 1200 متر از سطح دریا می باشد گونه های گیاهی علف شور ، جغجغک ، خارشتر و درمنه دشتی به عنوان گونه های همراه در رویشگاههای گل شوره زار مشاهده می شود .
این گونه گیاهی در اغلب اراضی شور پیرامون تپه های مارنی – گچی که واجد پوشش گیاهی کم تراکم بوده انتشار دارد .
در دشت شور قزوین ، تاکستان ، مرداب کرج ، سواحل دریاچه ارومیه ، شور زارهای همدان ، اراک ، مدایر و بهبان و حوضه بیابان های مسیله به طور طبیعی حضور دارند .
ساقه و انشعابات جانبی گیاه که به صورت کپه ای روی زمین قرار گرفته اند .
آبدار و نقره ای خام است .
این سیستم هوایی باعث شده که تحمل گیاه نسبت به شوری و عدم اتلاف آب از طریق تعریق افزایش یابد همچنین به گیاه امکان می دهد تا تراکم و غلظت اسمزی درونی خود را تغییر داده آن را بیشتر از خاک سازد تا در جذب آب موجود در خاک مشکلی نداشته باشند .
در بخش درونی پارانشیم آبی گیاه وجود یافته های درشت به صورت تیغه های مجا دریافت پارانشیم کلروفیلی ، هدر رفت آب را از این بخش کنترل کند .
پرند pteropyrum avcheri پرند درختچه ای است با شاخه و انشعابات متعدد و متراکم که در نقاط مختلف بیابان مخصوصاً همراه با گیاه درمنه درشتی اجتماعات وسیع و گسترده ای را به وجود می آورد پرند متعلق به خانواده علف هفت بند بوده و ارتفاع این درختچه ها تا 5/1 متر می رسد گل های آن سفید رنگ و میوه ای قرمز و بالدار تولید می کند .
معمولاً در اقلیم خشک در بسته رودخانه ها و آبراهه های فصلی به عنوان تنها گونه درختچه ای غالب مشاهده می شود .
پرند اغلب در خاک های سنگریزه دار ، سنگلاخی نیمه عمیق با بافت سبک و متوسط نیز به راحتی رشد می کند .
دامنه ارتفاع رویشگاهی آن در بیابان های مسیله دشت کویر بین 800 تا 1900 متر از سطح دریا متغییر است این نواحی در خطوط همباران 80 تا 180 میلی متر گسترش دارند .
این درختچه را می توان در بلوچستان خراسان ، سمنان ، دامغان ، اصفهان ، قزوین ، انارک و اغلب مناطق ایران مشاهده کرد .
گل های آن معمولاً در اردیبهشت ماه و میوه های بالدار و قرمز خوش رنگ آن در تابستان ظاهر می شود پرند از طریق بذر قابل تکثیر می باشد .
این درختچه علاوه بر نقاط استپی و دشتی در آبداهه های نواحی کوهستانی مشرف به بیابان ها نیز گسترش دارد .
ریواس Rhevmribes ریواس از گیاهان بوته ای دارویی و صخره دوست به شمار می آید که در نقاط کوهستانی اقالیم خشک و نیمه خشک رویش دارند .
این گیاه پا یا ، معمولاً در نواحی شیب دار کوهستانها ، لابه لای تخته سنگ ها به خوبی سازگاری پیدا نموده است .
برگ های ریواس معمولاً حالت طوقه ای پهن ، برروی زمین گسترده شده و دارای دم برگ کوتاه و پهنک بسیار خشن و عریض می باشد .
در سالهایی که متوسط بارندگی سالیانه مطلوب باشد .
ریواس ایجاد ساقه های گل دهنده به ارتفاع 50 تا 80 سانتی متر می نماید .
در انتهای ساقه گل دهنده ، گل آذین زرد متمایل به کرم درا وایل فصل بهار به خوبی نمایان است .
میوه های بالدار قرمز رنگ گیاه در اواخر اردیبهشت ماه و اوایل خرداد ماه رسیده رسیده و قابل جمع آوری است .ریواس متعلق به خانواده علف هفت بند و به عنوان گیاه خورای و دارویی از قدیم در طب سنتی مورد استفاده قرار می گرفته است .
ساقه های گل دهنده گیاه همزمان با شکفته شدن گل ها ، زمانی که ترد و تازه هستند .
به مصارف خوراکی می رسد و به عنوان سبزی خوراکی ترش مزه به همراه سایر ترشیجات مورد استفاده قرار می گیرد .
گل های ریواس دارای دانه های گرد نسبتاً زیادی بوده که زنبورهای عسل برای تغذیه نوزاد داخل کند و بهره برداری می کنند .
از طرفی گل های ریواس را به منظور رنگ کردن مو به همراه سایر گیاهان رنگ دهنده به مصارف مختلف آرایشی می رسد .
میوه ها و بذرهای ریواس نیز به عنوان طین قوی و ضد کرم در طب سنتی استفاده می کنند .
درمنه دشتی Artemisasieberi : درمنه درشتی به