قضاوت د ر اسلام
مقدمه:
موضوع قضا از موضوعات بسیار مهم و حساسی است که در حقوق اسلام از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده وبه همین دلیل فقهای اسلامی پیرامون آن قلمفرسایی ها داشته و سعی نموده اند تا ناگفته ها به حداقل برسد و در این راستا از منظرهای گوناکون به موضوع قضا پرداخت شده در مقاله حاضر سعی میشود این امر مهم را با عنایت به نامگذاری سال جاری به اسم مبارک پیامبر گرامی اسلام با تلفیقی از شئون پیامبر عظیم الشان اسلام یعنی شان قضاوت حضرتش به رشته تحریر در آوریم باشد که مورد استفاده علاقمندان و مورد رضایت حضرتش قرار گیرد .
تعریف قضا :
قضا در لغت برمعانی بسیاری اطلاق شده است :
1- به معنی حکم و فرمان : شاهد قرانی ‹‹ الله یقضی بالحق ›› سوره غافر آیه 20
خداوند به حق حکم می کند .
2- به معنی خلق و پدید آوردن : شاهد قرآنی ‹‹ فقضیهن سبع سماوات ›› سوره فصلت آیه 12
خداوند آن آسمانها را بصورت هفت طبقه آفرید .
3- به معنی امر : شاهد قرآنی ‹‹ و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه ›› سوره اسرا ایه 23
وخدایت چنین امر نموده که جز او را نپرستید .
4- به معنی اراده : شاهد قرآنی ‹‹ اذا قضی امرا فانما یقول له کن فیکون ›› سوره آل عمران آیه 47
و زمانی که خدا کاری را اراده کند تنها می گوید که باش و آن ایجاد خواهد شد .
برای لفظ قضا معانی دیگری نیز هست ولی چون مبنای مقالات بر اختصار است لذا از ذکر آنان صرف نظر نموده و به معنای مربوط به موضوع و مبحث قضا قناعت می نماییم.
همانطوریکه مشخص است اولین معنی بهترین معنی برای قضا می باشد که مورد تایید صاحب قاموس نیز می باشد .صاحب قاموس می گوید " قضا بر وزن سما به معنی حکم و فرمان و فصل خصومت است "
قضا دراصطلاح شرع :
فقهای اسلام در مقام تعریف قضا تعبیر های مختلفی دارند که به بعضی از آن تعریفات ، اشکال گردیده ، به نظر می رسد تعریف کم اشکال تر این است که گفته شود " قضا اعمال ولایت شرعی است در جهت حکم بین مردم هنگام نزاع و خصومت و فیصله دادن بین آنان و همچنین حکم نمودن در مصالح عمومی با شروط مقرره است "
بنا براین تعریف ، صرف حکم نمودن بین مردم و رفع خصومت در عرف متشرعه قضا نامیده نمی شود چنانکه صرف ولایت شرعیه نیز قضا خوانده نمی شد بلکه حقیت قضا ترکیبی است از اعمال ولایت مذکوره در طریق حکم بین مردم برای رفع خصومات و حکم در مصالح عمومی با شروط و قیود مربوط .
قضا به همین معنی است که موردتجلیل و تکریم در قرآن کریم و روایات گردیده و از مناصب و مواهب الهی به پیامبران صلوات الله علیهم به حساب آمده است ، در آیه 26 از سوره مبارکه ص چنین می خوانیم :
‹‹ یا داود انا جعلناک خلیفه فی الارض فاحکم بین الناس بالحق ››
یعنی ای داوود در روی زمین تورا خلیفه الله و جانشین قرار دادیم پس بین مردمان حکم به حق نما
با اندک توجهی در آیه شریفه روشن می گردد که منصب حکم و قضاوت به حق بین مردم یک شاخه از شاخه های شجره مبارکه خلیفه اللهی است زیرا جمله ‹‹ فاحکم بین الناس بالحق ›› متفرع بر ‹‹ جعلناک خلیفه ›› شده و ظاهرا حدیث معروف از امیر المومنین (ع) در باب عظمت منصب قضا که به شریح فرمودند
‹‹ قد جلست مجلسا لا یجلسه الا نبی او وصی او شقی ››
یعنی بر مقامی جلوس کرده ای که جلوس نمی کند در چنین مقامی مگر پیامبر یا وصی او یا کسی که بد بخت و تابع هوی است .
از همین آیه کریمه اتخاذ و استنباط شده است .
تفاوت قضا از سایر احکام شرعیه :
دادرسی را نمی توان مانند سایر احکام شرعیه مانند امر به معروف و نهی از منکر ، حکمی شرعی و در شمار احکام شرعی دانست چه قضا چنانکه از حدیثی که ابی خدیجه از حضرت صادق (ع) نقل نموده ، به معنی ولایت و امارت می باشد .
امام (ع) می فرماید : ‹‹ فانی قد جعلته حاکما فتحاکموا الیه ››
من اورا حاکم بر شما قرار دادم لذا ترافع به نزد وی برید.
و بدین جهت قضا آن سلطه و ولایت و قدرتی است که از طرف امام و اولی الامر به دادرسان اعطا و واگذار شده است .
ولایتی که در تعریف قضا ذکر شده است عمومیت دارد یعنی شامل ولایت پیامبر (ص) و ائمه طاهرین سلام الله علیهم اجمعین و کسانی که از طرف ایشان منصوبند می باشد .
شئون پیامبر(ص) :
پیامبر گرامی اسلام دارای سه شان اساسی بود:
1- شان رسالت 2- شان قضاوت 3- شان حکومت
شانی از شئون پیامبر گرامی اسلام که با بحث ما مرتبط است شان قضاوت آن حضرت است که در اینجا به تشریح آن می پردازیم .
شانی از شئون پیامبر گرامی اسلام که با بحث ما مرتبط است شان قضاوت آن حضرت است که در اینجا به تشریح آن می پردازیم .
پیامبر گرامی اسلام علاوه بر مقام رسالت وحکومت مقام دیگری نیز دارد که آن مقام ، مقام قضاوت و داوری بین مردم است.
قضاوتهم مقامى است که باید از ناحیه خدا به کسى داده شود که بتواند در میانمردم داورى بکند.
داورى یعنى مردم از لحاظ حقوق اجتماعى اختلاف پیدامىکنند، مقامى باید در اجتماع باشد که احقاق حق بکند، یعنى به آنموضوع رسیدگى بکند و طبق قانون خاصى راى و حکم بدهد.
پیغمبر ازناحیه خدا، تنها پیغمبر نبود، بلکه قاضى هم بود.
هم پیغمبر بود و همقاضى.
اینها فى حد ذاته قابل تفکیک است.
قضاوت هم خود یک مقاممقدس دیگرى است.
قاضى را هم باید خدا تعیین کرده باشد.
این آیهاى کهدر قرآن است: «فلا و ربک لا یؤمنون حتى یحکموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فی انفسهمحرجا مما قضیت و یسلموا تسلیما» سوره نسا آیه 65 نه چنین است ؛ به پرودگارت سوگند، که ایمان (واقعى ) نمى آورند مگر زمانى که در مشاجرات و نزاع هاى خود، تو را داور قرار دهند، ودر دل خود هیچ گونه احساس ناراحتى از قضاوت تو نداشته باشند (و در برابر داورى تو) کاملاً تسلیم باشند.
مربوط به مقام قضاوت رسول اکرم است نه مقام پیامبرى او.
معناى آیهاینست که مردم باید در مقابل قضاوت تو تسلیم بشوند یعنى اینجور نباشندکه وقتى نزد تو مىآیند توقع داشته باشند که تو جانب آنان را بگیرى.
مثلا دونفر هر دو مسلمان، اما یک نفر مسلمان با سابقه، مسلمان مهاجر، مسلمانى کهمال و زن و بچه خودش را گذاشته و آمده، و یک نفر که تازه اسلام آورده، دریک موضوع اختلاف دارند، مىآیند نزد تو.
احتمالا آن مسلمانى که سابقهزیادى دارد توقع دارد که پیغمبر جانب او را بگیرد.
یا یک نفر مسلمان و یکنفر غیرمسلمان که در پناه مسلمین است و با مسلمین پیمان دارد، در یکموضوع مالى اختلاف پیدا مىکنند، خدمت پیغمبر مىآیند.
یک وقت ممکناست این مسلمان توقع داشته باشد که پیغمبر جانب او را بگیرد.
نه، اینایمان نیست.
ایمان آن وقتى ایمان است که وقتى پیغمبر را حکم قرار دادند،داور و قاضى قرار دادند، در مقابل حکم او تسلیم بشوند.
شان نزول آیه : میان زبیربن عوام از مهاجرین و یکى از انصار، بر سر آبیارى نخلستان نزاع شد.
پیامبر قضاوت کرد که چون قسمت بالاى باغ ، از زبیر است ، اوّل او آبیارى کند.
مرد انصارى از قضاوت پیامبر ناراحت شد و گفت چون زبیر، پسر عمه توست ، به نفع او داورى کردى !
رنگ پیامبر پرید و این آیه نازل شد.
عجبا که خودشان رسول اللّه را به داورى پذیرفته اند، ولى سرباز مى زنند!
دراینجا سئوالی پیش می آید و آن اینکه: بعد از رحلت پیامبر اسلام تکلیف قضاوت چیست ؟
پیغمبر که مىمیرد مقامقضاوت که نمىمیرد چون مردم به قضاوت احتیاج دارند، بعد از پیغمبر همبین مردم مشاجرات صورت مىگیرد و باید مقامى باشد که بین آنها فصلخصومت بکند، قضاوت بکند.
بنابر این پیغمبر باید تکلیف قضاوت را براىبعد از خودش مشخص بکند که بعد از من چه کسى باید قاضى باشد.در اینجا هم اختلاف است.
اهل تسنن مىگویند همان کسى که خلیفه استقاضى هم او است، یا باید قاضى را معین بکند.
ما شیعیان مىگوئیم اینمقام، مقام امامت است، مقام حکومت است، با مردن پیغمبر که حکومتساقط نمىشود، چون بعد از پیغمبر مردم به آن احتیاج دارند و باید کسىاین مقام را داشته باشد.
پس این سه مقام هر کدام به نحوى بعد از پیغمبر به شخص دیگرى منتقلمىشود با این تفاوت که انتقال اولیش که پیغامبرى است به این شکل استکه آن شخص، دیگر از طریق وحى احکام را نمىداند بلکه از طریق تعلمپیغمبر احکام را مىداند و پیغمبر احکام را به او یاد داده است و او بایدمرجع باشد.
مطلب دوم اینست که از این سه مقام، مقام پیغمبرى یک مقامشخصى است، یعنى نمىتواند کلى باشد، ولى مقام قضاوت و حکومتمىتواند کلى باشد.
یعنى پیامبر نمىتواند مقام پیغمبرى و همچنین مقامامامت را به طریق کلى بیان بکند مثلا بگوید هرکس که داراى فلان صفات بود پیغمبر یا امام است که در آن واحد شاید صدنفر شایستگى آن را داشته باشند.
ولى مقام قضاوت و مقام حکومت را بهطور کلى مىشود تعیین کرد یعنى پیغمبر اینطور مىگوید که بعد از من هرکس داراى فلان صفات باشد مىتواند قاضى باشد، مثلا هر کس که قرآن رابشناسد و نسبت به آن معرفت داشته باشد، نسبت به پیغمبر معرفت داشتهباشد.
عادل باشد، تارک دنیا باشد، «فقد جعلته علیکم حاکما» حق دارد که درمیان مردم قضاوت بکند.
آن وقت اگر کسى داراى این مقام بود مىتواند بگویدمرا خدا معین کرده است، چون پیغمبر، اصلى ذکر کرده است که مطابق آناصل من مىتوانم قاضى باشم.
ما که شیعه هستیم اینجور مىگوئیم که شرطاول قاضى اینست که مجتهد باشد یعنى تخصص فنى داشته باشد.
شرط دیگر اینست که طهارت مولد داشته باشد، نطفهاش پاک باشد.
دیگر اینکهعادل باشد یعنى در هیچ کدام از اعمالش فاسق نباشد، منحرف نباشد.
نهتنها در قضاوت خلافکار نباشد، رشوهگیر نباشد، بلکه در همه امور،خلافکار نباشد، چون الان اینجور مىگویند که قاضى باید فقط در کارقضاوت خودش امین باشد یعنى رشوهخوار نباشد و تحت تاثیر دیگران همقرار نگیرد اما مىتواند مشروب بخورد این کار به قضاوت مربوط نیست.
نه،اسلام مىگوید اساسا این مقام آنقدر مقدس است که ناپاک و لو در غیر امرقضاوت ناپاک است، حق نشستن در این مسند مقدس را ندارد.
ولى اگرشخصى همه این شرایط را که اسلام معین کرده است دارا بود، باید گفت اینآدم را خدا معین کرده است.
مبین احکام الهى بعد از پیغمبر امام است اما دوره امامت که منقضى شدامامى دیگر ظهور ندارد که مردم در حوائج اجتماعى به او رجوع کنند.
چهمىکنند؟
امام مىآید نایب عام معین مىکند و مىگوید: «انظروا الى من روىحدیثنا و نظر فى حلالنا و حرامنا» آن کسى که حدیث ما را روایت کرده باشد ودقیق باشد در حلال و حرام ما، عادل باشد، درستکار باشد «فقد جعلتهعلیکم حاکما» من او را بر شما حاکم قرار دادم.
مثلا اگر کسى ادعا کند که من حق دارم قیم برصغیر معین بکنم، مىگوئیم این مقام، مقام مقدسى است و مقام مقدس راباید خدا معین کرده باشد و اساسا مقام مقدس را غیر از خدا کسى نمىتواندمعین بکند.
هر سه مقام: بیان احکام، قضاوت در میان مردم، و حکومت برمردم مقدس است و خدا باید معین کرده باشد، یا به طور تعیین شخص و یابه طور کلى شرائطى براى آن ذکر کرده باشد، که در این صورت باز هم خدامعین کرده است.
در باب قضاوت هم که على (ع) بعد از پیغمبر قاضى بود ولىخلفا فقط زمامدارى را گرفتند و در موضوع قضاوت دخالت نکردند چون کارمشکلى بود.
کار قضاوت علم مىخواهد لهذا درزمان ابوبکر و بالاخص در زمان عمر موضوعات قضائى که پیش مىآمددنبال حضرت امیر مىفرستاد و قضیه را خدمتحضرت طرح مىکرد، بعدمىگفت على در میان شما قضاوت بکند و حضرت قضاوت مىکرد.
و بعدهم مملکت توسعه پیدا کرد و دیگر این کار، کار یک قاضى و دو قاضى نبود ودر هر شهرستانى احتیاج به قاضى داشتند.
آن وقت مقام خلافت از مقامقضاوت عملا تفکیک شد.
خلیفه وقت فقط کار خلافت را مىکرد و کارقضاوت در مرکز خلافت با یک نفر دیگر بود و در غیر مرکز خلافت هر کسىرا که براى قضاوت مىفرستادند، مىبایست عادل باشد بعدها مقام قضاوتخیلى اهمیت پیدا کرد و آن کسى که در تاریخ اسلام اول بار منصب قاضىالقضاتى پیدا کرد ابو یوسف شاگرد ابوحنیفه بود.
ابوحنیفه خودش با بنى العباس کنار نیامد و مبرزترین شاگردانش کهابویوسف باشد کنار آمد.
چون مىبایست قاضیهاى زیادى به اطراففرستاده شود، احتیاج پیدا شد که یک نفر قاضىالقضات باشد که تقریبا کاروزارت دادگسترى را داشت، و ابویوسف اولین شخص منصوب به این مقامبود.
و باز اولین کسى که لباس قاضى را از لباس دیگران