مقدمه: گزارش« جهان در حال شهری شدن، از« مرکز سکونتگاههای انسانی سازمان ملل متحد» موسوم به زیستگاه یا HABTTAT نشان می دهد که حکومتها در بهبود شرایط سکونت و زیست شهری مانند تأسیسات آبرسانی سالم، تأسیسات بهداشتی و فاضلاب، چندان موفق نبوده اند، در همین حال فقر شهری در دهه 80 و سالهای نخست دهه 90میلادی بیشتر شده است.
World 1996 طرفداران توسعه پایدار شهری نیز این بحث را پیش می کشند که در گذشته توجه تنها به صنعتی شدن افزایش رشد ناخالص ملی بود و آنچه در این میان به فراموشی سپرده شده مردم و نقش آنها در توسعه شهری بوده است.] [Badshah 1996 تداوم مشکلاتی مانند فقر شهری، کاهش کیفیت محیط زیست، مصرف گرایی، خدمات شهری ناکارآمد و نابربری های جنسی، نژادی، اجتماعی و اقتصادی سبب شد تا موضوع تحول در آنها در کانون توجه پژوهشگران و مسئولان اجرایی قرار گیرد،( منوریان 1379) به زعم گزارش مذکور ایده حاکمیت خودب(1) و کاربرد آن اهمیت زیادی برای بهبود شرایط سکونت و زیست داشته است در جاهایی که حاکمیت خوب متشکل از دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی با شراکت یکدیگر به مدیریت امور عمومی پرداخته و نهادهای اداره کننده امور عمومی پرداخته و نهادهای اداره کننده امور دموکراتیک، سنجش پذیر و پاسخگو به نیازها و اولویت های شهروندان بوده اند، توانسته اند با بهبود شرایط زیست امید به زندگی را ده تا پانزده سال افزایش دهند.
از سوی دیگر حاکمیت شهری خوب و سنجش پذیر می تواند مشارکت شهروندان و نهادهای مدنی را به توسعه اقتصادی و اجتماعیی شهری جلب کند.
این گزارش نشان می دهد دیدگاه رایج نسبت به توسعه شهری که برای رفع فقر و بهبود شرایط زندگی شهرنشینان بر برنامه های دولتی تکیه دارد باید تغییر یابد و دولت ها علاوه بر توجه به الگوی حاکمیت خوب- که هدفش اصلاح سازوکار های سیاستگذاری و برنامه ریزی دولتی و تلاش در جهت شفافیت پذیر ساختان نهادهای حکومتی و پاسخگوکردن آنهاست – به پارادایم حاکمیت خوب وارد شوند پرسشی که در این میان بوجود می آید، این است که چه عواملی بر عملکرد کارآمد نهاد های حکومتی مؤثرند پاتنام 1380 آیا تلاش در جهت اصلاح سیاستگذاری، برنامه ریزی، آموزش کارکنان و تدارک بودجه ها و اعتبارات کافی، موفقیت نهادهای مدیریتی شهرها را در جهت توسعه شهری تضمین می کند؟
آیا آنچه که در این زمینه تعیین کننده و مؤثر است وجود سرمایه های اجتماعی و فرهنگی مانند روحیه مدنیت و سازوکارهای مشارکت و همکاران در میان شهروندان – اعم از شهروند عادی و نخبگان حکومتی- است؟
یا اینکه هر دو دسته از عوامل اشاره شده، یعنی عوامل ساختاری و عوامل فرهنگی – اجتماعی در این زمینه مؤثرند[Cusack.1997] .
تعدادی از پژوهشگران و صاحبنظران علوم اجتماعی و سیاسی کوشیده اند تا با بکارگیری مفهوم« سرمایه اجتماعی»(2) پاسخ های نظری و تجربی به پرسش های مذکور فراهم آورند.
این مقاله در تلاش است تا ضمن معرفی مفهوم سرمایه ه اجتماعی از دیدگاه های صاحب نظرانی چون بوردیو، کلمن و پانتام، مروری بر برخی پژوهشهای تجربی انجام شده در این حوزه بعمل آورد.
در پایان نیز در مورد مسائل مربوط به کاربرد این مفهوم و سودمندی و ناسودمندی آن در خصوص ایران با توجه به تأسیس شوراهای اسلامی شهرها و« پیدایش سطحی که از حکومت محلی از سال 1377» به این سو، بحث می شود.
مفهوم سرمایه اجتماعی سرمایه اجتماعی مفهومی است که پیشینه طولانی ندارد.
کاربرد این مفهوم به تدریج از دهه 1990 به این سو در تزها و مقالات دانشگاهی – بویژه در رشته های جامعه شناسی، اقتصاد، سیاست و آموزش- با کارهای افرادی چون جیمزکلمن، پیربوردیو، رابرت پاتنام و فرانسیس فوکویاما افزایش یافته است[Wall et al.
1998] .
همچنین استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی با توجه به روند جهانی شدن و تضعیف نقش دولت های ملی، بعنوان راه حل اجراشدنی، در سطح اجتماعات محلی برای مشکلات توسعه، مورد توجه سیاستگذاران و مسئولان سیاست اجتماعی قرار گرفته است.[Warner.1999] در نخستین کاربرد های سرمایه اجتماعی از سوی اقتصاددانان، این مفهوم بعنوان دارایی های مالی یا زیرساخت های مادی تعریف شد.
در یکی از فرهنگ های اقتصادی در تعریف سرمایه اجتماعی چنین آمده است: « کل سرمایه های موجود در یک اقتصاد که نه فقط شامل ساختمان ها و ماشین های تولیدی است بلکه تجهیزاتی مانند بیمارستان، آموزشگاه و صنایع دفاعی را نیز دربرمی گیرد»] فرهنگ1371، 2038 [ .
این تعریف بعدها با محدودترشدن به برخی هزینه های دولتی اطلاق گردید.
« کل سرمایه های موجود در یک اقتصاد که نه فقط شامل ساختمان ها و ماشین های تولیدی است بلکه تجهیزاتی مانند بیمارستان، آموزشگاه و صنایع دفاعی را نیز دربرمی گیرد»] فرهنگ1371، 2038 [ .
مفهوم دیگر نزدیک به سرمایه اجتماعی، سرمایه انسانی است که به معنی سرمایه گذاری برای پرورش انسانی فرهیخته و سالم و مطلع است.
سرمایه انسانی شامل مراقبت های خانوادگی سال های قبل از آغاز آموزش پیش دبستانی برای دستیابی به بهداشت بهتر، سرمایه گذاری در آموزش رسمی دانشگاهی و کارآموزی پس از پایان تحصیلات مدرسه ای و سرمایه گذاری، در اطلاعات بازار کار از طریق جست وجوی شغل است] پیشین 1929 [ .
تعریف رایج سرمایه اجتماعی در جریان اصلی جامعه شناسی امریکایی – بویژه در روایت کارکردگرایانه آن عبارت است از روابط دوجانبه، تعاملات و شبکه هایی که در میان گروه های انسانی پدیدار می گردند و سطح اعتمادی که در میان گروه و جماعت خاصی، بعنوان پیامد تعهدات و هنجارهای پیوسته با ساختار اجتماعی یافت می شود.
در مقابل جامعه شناسی اروپایی این مفهوم را در بررسی این موضوع بکار می گیرد که چگونه تحرک پیوندهای مربوط به شبکه های مربوط به شبکه های اجتماعی، سلسله مراتب اجتماعی و قدرت تمایز یافته را تقویت می کند.
با وجود این نکات مشترک این دو دیدگاه در مورد سودمندی سرمایه اجتماعی در افزایش برخی ویژگی ها مانند آموزش، تحرک اجتماعی، رشد اقتصادی، برتری سیاسی و نیروی زیست اجتماع است.[Wall.305] .
به این ترتیب کارکرد کنونی مفهوم سرمایه اجتماعی می تواند در سه رهیافت متعلق به بوردیو که بر راهبردهای نگهداری با تغییر موقعیت فرد در سلسله مراتب ساختار اجتماعی تأکید دارد، کلمن که با این مفهوم پیوند آشکار میان عقلانیت اقتصادی و سرمایه انسانی می یابد، و پاتنام که بر رابطه میان عملکرد نهادی و سرمایه اجتماعی تأکید می ورزد، طبقه بندی گردد.
دیدگاه پیربوردیو بوردیو سرمایه اجتماعی را یکی از اشکال« سرمایه» می داند.
سرمایه از نظر او سه شکل بنیادی دارد:« سرمایه فرهنگی» که در برخی شرایط به سرمایه اقتصادی بدل می شود و به شکل کیفیات آموزشی نهادینه می گردد؛ و« سرمایه اجتماعی» که از الزامات اجتماعی( پیوندها) ساخته شده است و تحت برخی شرایط به سرمایه اقتصادی تبدیل می شود و ممکن است در شکل عنوان اشرافی نهادینه شود[Bourdieu.1986.243.Cited in Wall] .
او به این نکته توجه می کند که ایجاد و اثربخشی سرمایه اجتماعی بستگی به عضویت در یک گروه اجتماعی دارد که اعضای آن مرز های گروه را از طریق مبادله اشیاء و نماها بنیان نهاده اند.
فرد با عضویت در گروه مالکیت شبکه با دوامی از روابط نهادی شده بین افراد- که در خود منابع بالقوع و بالفعلی( سرمایه اجتماعی) برای او دارد – شریک می شود.
او با این شیوه استفاده از سرمایه اجتماعی،نوعی توپولوژی اجتماعی را فراهم می کند که در آن موقعیت افراد با توجه به داشته های آنها از سرمایه موجود اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مشخص می شود.
او با توصیف زندگی اجتماعی بعنوان رقابت دائمی برای کسب موقعیت در درون زمینه ای از محدودیت های شدید ناشی از ساختار اجتماعی، درواقع اصطلاحات مارکسیستی را بازمی تاباند.
این تفسیر از زندگی اجتماعی فعالیت انسان را عموماً به قصد کنترل و تراکم انواع مختلف سرمایه می داند که سرمایه اقتصادی شکل نخست آن است.
البته موضوع بوردیو ازمارکس متفاوت می شود زیرا توجه او به تضاد میان طبقه اقتصادی طبقه حاکم و محکوم نیست بلکه به تضاد میان بخشهای مختلف هر جامعه توجه دارد.
افراد برای حفظ یا بهبود موقعیت های اجتماعی شان در محدوده فعالیت های نهادینه شده متعدد مبارزه می کنند.
بوردیو بدین منظور مفهوم« خُلق»(4) را که اشاره به گرایش ها، چشم اندازها، و تمایلات مشترک افراد متعلق به طبقه یا موقعیت جنسی یکسان دارد، بکار می برد.
شبکه های اجتماعی که خُلق آنها را به فعالیت وامی دارد، می تواند بعداً به شکل نام مشترک، یا عضویت در سازمانی رسمی یا شهروندی نهادینه شوند.
بوردیو این موقعیتهای منزلتی شناخته شده اجتماعی و ادراکات آنها را که فرد بطور مشروع با آنان مرتبط است و شیوه مناسبی که تعامل در آنها روی می دهد ، همگی را در تظاهرات سرمایه اجتماعی می داند.
به این ترتیب دسترسی به سرمایه اجتماعی، یعنی ارتباط افراد با آنهایی که به سبب دارابودن مقادیر بیشتری از سرمایه اقتصادی و فرهنگی می توانند از طریق راهنمایی، روابط بعدی، وام و مانند آنها به ایشان کمک کنند.
مفهوم بوردیوی سرمایه اجتماعی به سبب آنکه تنها راه دانستن وجود آن و سودمندی اش برای افرایش سرمایه اقتصادی پس از وقوع موضوع است، سنجش ناپذیر و مبهم دانسته شده است[Wall.
307].
بحث های بوردیو درباره سرمایه اجتماعی و مفاهیم مرتبط با آن، مطالعات مردم شناختی را درباره نقش برخی گروههای اجتماعی در توسعه هدایت کرده اند.
دیدگاه جیمزکلمن کلمن نیز مفهوم سرمایه اجتماعی را از اقتصاد به جامعه شناسی آورد.
او این شکل از سرمایه را- مانند دیگر اشکال آن – مولد می داند و امکان دستیابی به هدف های معینی را که در نبود آن دست نیافتنی است، فراهم می سازد] کلمن، 1377، 462 [ کلمن سازمان اجتمتعی را پدیدآورنده سرمایه اجتماعی می داند.
به زعم او سرمایه اجتماعی چیزی واحد نیست بلکه انواع گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند: نخست، شامل جنبه ای از یک ساخت اجتماعی هستند؛ و دوم کنش های معین افرادی را که در درون ساختار هستند تسهیل می کنند.
سرمایه اجتماعی سبب می شود تا هزینه های دستیابی به هدف های معین کاهش یابد؛ هدف هایی که در نبود سرمایه اجتماعی دستیابی به آنها تنها صرف هزینه های زیاد امکان پذیر می شود.
بدین گونه کلم بر سودمندی سرمایه اجتماعی بعنوان منبعی برای همکاری، روابط دوجانبه و توسعه اجتماعی تأکید می ورزد.
از نظر او عواملی که سبب ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی می گردند عبارتند از: کمک، درخواست کمک افراد از یکدیگر، مقدار سرمایه اجتماعی را بیشتر خواهد کرد.
هرگاه عواملی مانند رفا و فراوانی و کمک دولت سبب می شود تا افراد نیازشان به یکدیگر کمتر گردد، سرمایه اجتماعی کمتری بوجود خواهد آمد.
ایدئولوژی، اعتقاداتی مانند لزوم کمک به دیگری، یا عمل به سود او، سبب پدیدآمدن سرمایه اجتماعی است.
از این رو آن دسته از اعتقادات مذهبی که بر ضرورت کمک و عمل به سود دیگران تأکید دارند، عامل مهمی در شکل گیری سرمایه اجتماعی محسوب می شوند.
اطلاعات، از دیدگاه کلمن ظرفیت بالقوه، اطلاعات یک شکل مهم سرمایه اجتماعی است که جزو ذاتی و جدایی ناپذیر روابط اجتماعی بشمار می رود.
هنجارها، اگر در درون گروه اجتماعی هنجارهای مؤثر و نیرومندی مبنی بر اینکه فرد باید منافع شخصی را رها سازد و به سود جمع عمل کند وجود داشته باشد، سرمایه اجتماعی شکل خواهد گرفت] پیشین 476[.
کلمن در پژوهشی تجربی مفهوم سرمایه اجتماعی را برای تبیین تفاوت بخت افراد در بهبود سرمایه انسانی خودشان با حضور در مدرسه و بنابر همین فرصت های آنان برای بهبود خود و جامعه شان بطورکلی، بکار می گیرد و به این ترتیب میان سرمایه اجتماعی و سرمایه انسانی ارتباط برقرار می کند.
کلمن سرمایه اجتماعی را« کالای عمومی» در حال تولید می داند؛ جمعی که برای تمامی افراد عضو در شبکه های بسته و دارای تعامل با یکدیگر، سودمند است، منبعی که محصول فرعی فعالیت هایی است که اختصاصاً برای ایجاد سرمایه اجتماعی انجام نشده اند.
او از جامعه می خواهد که با توجه به کاهش سازمان های نخستین و فرض وجود سرمایه اجتماعی غنی در آنها، به تقویت سرمایه اجتماعی اقدام کند.
دیدگاه کلمن درباره سرمایه اجتماعی به این نتیجه میانجامد که جوامع دارای سرمایه اجتماعی زیاد، می توانند به رفاه و سعادت دست یابند.
اما جوامعی که سرمایه اجتماعی در آنها ناکافی است گرفتار مسائل متعدد خواهند شد.
این بحثی است که فرانسیس فوکویاما آنرا دنبال کرده است.
او سرمایه اجتماعی را بعنوان« توانایی افراد برای کار با یکدیگر در جهت اهداف عمومی در گروه ها و سازمانها» تعریف می کند.
در جاهایی که حاکمیت خوب متشکل از دولت، بخض خصوصی و جامعه مدنی به مدیریت امور عمومی پرداخته و نهادهای اداره کننده، امور دموکراتیک، سنجش پذیر و پاسخگو به نیازها و اولویت های شهروندان بوده اند، توانسته اند، با بهبود شرایط زیست،امید به زندگی را ده تا پانزده سال افزایش دهند.
سرمایه اجتماعی سبب می شود تا هزینه های دستیابی به هدفهای معین کاهش یابد؛ هدفهایی که در نبود سرمایه اجتماعی دستیابی به آنها تنها با