بر اساس آمار و اطلاعات رسیده از استانهای کشور میزان خسارت ناشی از سرمازدگی و یخبندان در اغلب سالها برروی محصولات حساس باغی بخصوص بادام و پسته و زردآلو و ...
بیش از 40 درصد می باشد.
و در پاره ای از سالها سرما و یخبندان دیررس بهاره صدر در صد محصول را ممکن است در یک منطقه از بین ببرد.
در سالهای اخیر با توسعه روزافزون بادامستانهای کشور آنهم با ارقام حساس به سرما میزان خسارت سرمازدگی بشدت رو به افزایش است.
بررسی های بعمل آمده نشانگر این واقعیت است که بزرگترین عامل آسیب دیدگی باغهای پسته نیز در کرمان، یزد، بخصوص در استانهای حاشیه کویری ایران سرمای دیررس (بهاره) می باشد.
پدیده سرمازدگی و یخبندان و خسارتهای ناشی از آن نه تنها در کشور ما بلکه در اکثر کشورهای جهان وجود دارد و غالباً با پیش بینی به موقع و دقیق زمان وقوع آن می توان به بکارگیری شیوه های مقابله با این پدیده جوی، خسارت آنرا به حداقل میزان ممکن رساند.
موضوع تحقیق، بررسی یخبندان نیمه دوم فروردین ماه 83 و میزان خسارات آن است ولی در ابتدا لازم می دانم مطالبی راجع به سرمازدگی انواع آن و میزان مقاومت گیاهان در برابر سرمازدگی و ...
بیان نموده، تا دید خواننده گرامی بیش از پیش نسبت به موضوع مورد تحقیق بازتر گردد.
سرمازدگی گیاهان
از نظر فنی، رویداد تشکیل کریستالهای نازک یخ را برروی سطوحی که درجه حرارت آنها زیر صفر و درجه حرارت لایه هوای بالای این سطوح به نقطه شبنم «یخبندان» رسیده باشد «یخبندان» نامند.
ولی در هواشناسی کشاورزی یخبندان به رویدادی گفته می شود که درجات پائین حرارت سبب خسارت به بافت های گیاهی شده و موجب ضایع شدن کم و بیش اندامهای گیاهی می شود.
کلمه یخبندان در این تحقیق به معنی غیردقیق و متداول آن مورد استفاده قرار می گیرد و این کلمه بجای عبارت صحیح تر آن مانند «سرمای زیان آور» یا «سرمای یخ زننده بافت گیاه» بکار گرفته شده است.
خطر یخبندان در ایران بسیاری از محصولات باغبانی را در معرض آسیب قرار داده است.
مرکبات یکی از محصولاتی است که هر چند وقت یکبار بوسیله یخبندان آسیب می بیند.
خطر یخبندان مناطق مرکبات کاری شمال ایران را بیش از مناطق جنوبی مرکبات خیز در معرض خطر قرار داده است، با وجود این اختلاف خطر یخبندان بین مناطق شمالی و جنوبی آنطور که اکثر مردم تصور می کنند، زیاد نیست.
جنبه های فیزیولوژیکی یخبندان
از دست دادن حرارت بوسیله گیاه قسمتی از تبادل انرژی در طبیعت است.
در شب‌ها تشعشع خالص همواره منفی است و سطوح خاک و نباتات در شب تحت تأثیر تشعشع منفی بیش از آنکه بتواند از حرارت موجود اتمسفر و حتی در شرایط ابری از حرارت محیط استفاده کنند، حرارت از دست می دهند.
به همین سبب اندامهای گیاهی بسرعت سرد می شوند.
به این ترتیب درجه حرارت اندامهای گیاه در شبهای سرد به نقطه خطر نزدیک شده و خسارت یخبندان را بوجود می آورد.
انواع یخبندان و سرما
یخبندان بر دو نوع عمده الف – یخبندان تشعشعی ب) یخبندان انتقالی یا جا به جایی تقسیم می شود.
الف) یخبندان انتقالی
شامل عبور یک جبهه هوای سرد از بالای یک منطقه با درجه حرارت بسیار پائین یا زیر درجه حرارت بحرانی که برای محصول خاصی در آن منطقه وجود دارد.
یکی از مشخصه های آن، وجود باد شدید سرد در منطقه است که منجر به یخبندان انتقالی می شود.
در چنین شرایطی نباتات حرارت خود را به هوای سرد داده و به سرعت افت درجه حرارت پیدا می کنند.
ب) یخبندان تشعشعی:
سطوح خاک و گیاه در اثر تشعشع خالص منفی سردتر از هوا می گردد.
هوا نیز در اثر برخورد با این سطح سردتر و در نتیجه با از دست دادن حرارت به سطوح سرد و متراکم تبدیل می شود و این هوای متراکم سرد در سطح زمین باقی مانده و در تحت شرایط پایدار ایجاد یخبندان تشعشعی می شود.
این یخبندان در مواقعی که آسمان صاف، بدون ابر و آرام است اتفاق می افتد و در یخبندان انتقالی یا جبهه ای، آسمان ابری یا نیمه ابری است و معمولاً اندامهائی از گیاهان که در زیر سایه درختان قرار گرفته اند مثل علفهای هرز آسیب می بینند.
در درختان مرکبات چون بیشتر میوه های مرکبات در زمستان رسیده و دیرهنگام برداشت می شوند ممکن است میوه مواجه با سرمای زودرس و یخبندان زمستانه شوند، در این حالت پوست مرکبات خسارت دیده دارای رنگ روشن با لکه های صاف تا حدی همرنگ پوست می باشند و این لکه ها به تدریج به رنگ قهوه ای درآمده و در نارنگی بی رنگ هستند.
سرمازدگی در سال زراعی 83-82 در پی افزایش دما در اواخر زمستان سال 1382 شرایط مناسب برای رشد گیاهان فراهم شد.
بطوریکه در روزهای پایانی اسفندماه سال 82 بسیاری از درختان میوه و گیاهان زینتی، گل آغازی و باز شدن شکوفه ها را شروع کردند.
در همین ایام همچنانکه اطلاعات و آمار سازمان هواشناسی کشور گویای آنست با ورود یک جبهه هوای سرد به داخل کشور، بارش برف و سرما بیشتر مناطق کشور را فرا گرفت.
کاهش شدید درجه حرارت از یکسو و طولانی شدن جریان هوای سرد از سوی دیگر باعث سرمازدگی گلها و جوانه های بیشتر درختان و حتی بخش هایی از زراعت و محصولات زراعی گردید و خسارات سنگینی به محصولات درختی و زراعت کشور وارد ساخت.
خساراتی که حداقل در دو دهه اخیر بی سابقه بوده است.
بر اساس گزارشات دریافتی از استانها برآورد ریالی این خسارات بالغ بر هفت هزار میلیارد ریال می باشد.
در سال زراعی 83-82 تمام استانهای کشور بجز استان خوزستان و بوشهر دچار خسارات ناشی از سرمازدگی شده اند و محصولات هسته دار (مانند زردآلو، گیلاس، هلو، شلیل، آلو، گوجه سبز و ...)، گردو، بادام، پسته، سیب، گلابی، مرکبات، انگور، زرشک در استانهای مختلف از 5 تا 100 درصد دچار آسیب شده اند.
مثلاً تمام محصولات استان اصفهان و سیستان و بلوچستان دچار خسارت شده است.
اندام مورد خسارت در سرمازدگی دهه دوم فروردین ماه گل و بعد از آن میوه را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
جدول کامل خسارات حوادث غیرمترقبه (سرمازدگی و ...) محصولات باغبانی در سال زراعی 83-82 در صفحه بعد آمده است.
خسارت در استان اردبیل نظر به اینکه در زمستان سال 1382 هوای پائیز و زمستان شباهتی زیاد به هوای بهاری داشت و به دلیل عدم بارش نزولات آسمانی برف و باران که همواره نیاز اساسی کشاورزی مخصوصاً زراعت و باغات می باشد لذا باعث عدم رویش زراعت گندم و جو شده است و لذا بر اثر بهاری بودن هوای استان اردبیل مخصوصاً مشکین شهر – پارس آباد مغان درختان بصورت زودهنگام مجبور به شکوفه دادن شده بود لذا بر اثر بارش بی موقع برف در فروردین ماه 1383 و بدنبال آن یخبندان چند روزه موجب صدمات زیادی را فراهم آورد.
در پائیز 82 کشاورزان با خرید بذر اصلاح شده و کمک و یاری از مهندسین مربوط اقدام به زراعت نمودند که با عدم بارندگی در فصل پائیز و زمستان روبرو شده و بر نگرانی مسئولین راجع به اتفاق افتادن یک یخبندان در اوایل فصل بهار افزود.
در فصل بهار، بارش نزولات در ابتدای بهار در هنگام شروع رشد مجدد باغات، میوه جات آغاز شد.
در دهه اول فروردین ماه باغات میوه ازجمله سیب و هلو – انگور و زردآلو شروع به شکوفه دادن کردند، اما با بارش بی موقع برف و یخبندان چندین روزه و سرمای شدید زیر 10- درجه باعث یخ زدگی همه شکوفه ها بر سر درختان میوه ازجمله سیب و هلو گردید.
اوج خسارات به حدی بود که همه را ناامید کرده بود، همچنان که در ذیل آمده: حتی درختان 4 ساله هلو نیز خشکیده و با گذشت 20 روز از سرمازدگی درختان رشدی به خود نگرفته و احتمال از بین رفتن بیش از 80 درصد آنها نیز وجود دارد.
2/1/83 در روستای آقدوق رشد باغات میوه قبل از بارش برف و سرمازدگی خیلی خوب بوده که بعد از برف سنگین و سرمای شدید 18/1/83 تمام درختان میوه خشک شده و اثری از آنها باقی نمانده است.
همچنین در مورخ 16 و 17/1/83 شاهد سوختگی برگ درختان هلو، آلو، شکوفه ها و برگ زردآلو و سیب در روستاهای حاجیلو، گل محمدتقی، کبنلق و دستگیر، بر اثر برف سنگین و سرمای شدید بودیم.
خسارات اراضی کشاورزی و باغات استان سمنان استان سمنان یکی دیگر از مناطقی است که از سرمازدگی دهه دوم فروردین ماه 83 خسارات زیادی دیده است.
بخش های مهدیشهر و مرکزی سمنان، امیریه و دیباج دامغان، بسطام و حومه شاهرود، بر اثر سرمازدگی سردرختی باغات آلو – بادام – زردآلو، گیلاس خسارتی معادل 58/18928 میلیون ریال دیده اند و شهرستان گرمسار بر اثر سرمازدگی خسارتی معادل 2595 میلیون ریال به محصولات گلخانه ای و خیار درختی وارد نمود.
با بررسی وضعیت بارندگی سال زراعی 83-82 تا فروردین سال جاری در استان سمنان شاهد کاهش بارندگی، کم آبی در سال زراعی جاری هستیم.
بطور مثال در شهرستان شاهرود وضعیت بارندگی به صورت زیر می باشد.
خسارت در استان خراسان سرمای شدید که از تاریخ 13/1/83 در استان خراسان اتفاق افتاد تقریباً تمام شهرستانهای تابعه بجز شهرستانهای تایباد، جاجرم، درگز و فریمان را دچار خسارت ناشی از سرمازدگی در بخش کشاورزی نمود.
البته شهرستانهای ذکر شده نیز از حوادث جوی جان سالم بدر نبرده اند و بر اثر طوفان و سیل دچار خسارت شده اند.
بیشترین خسارت ناشی از سرمازدگی در بخش کشاورزی مربوط به شهرستانهای کاشمر و گناباد به مبلغ 75000 و 64355 میلیون ریال بوده است.
جدول کامل میزان خسارات ناشی از سرمازدگی استان خراسان در ذیل آمده است.
پیش بینی سرما و یخبندان الف) پیش بینی سینوپتیکی طبق نظر Petzov ایران در مسیر هوای سردی که مبدأ قاره ای (بری) قطبی «از اقیانوس منجمد شمالی» داشته بوسیله توده های فشار زیاد سیبری بسمت جنوب هدایت می شوند، واقع شده است.
در فصل زمستان توده های هوای قطبی اروپا و گاهی توده های اقیانوس منجمد شمالی از شمال غربی ایران به داخل نفوذ می نماید.
کاهش درجه حرارت هوا به حدهای معین یا پائین تر بخصوص در طی دوران رشد گیاهان ممکن است باعث وارد نمودن زیانهای شدید به محصولات کشاورزی گردد.
کاهش درجه حرارت در طی یک فاصله زمانی یک روز یا شب نتیجه یک سری عوامل پیچیده می باشد که شامل الف) جریان ورودی توده های هوای سرد، توام با باد و سرمای انتقالی می باشد.
ب) کاهش درجه حرارت در شب از طریق سرمای تشعشعی که قبلاً توضیح این دو در صفحات قبل آمده است.
در روش پیش بینی یخبندان به روش سینوپتیکی احتیاج به مشاهده نوسان درجه حرارت روزانه بعنوان تابعی از فصل، ارتفاع، خصوصیات سطح زمین و وضع هوا دارد.
هواشناسی بایستی تغییرات احتمالی رطوبت نسبی و مطلق، نقطه شبنم و سرعت و جهت باد، ابری بودن و ارتفاع سطح زیرین ابر، نوع ابرها و اختصاصات عمومی هوا را در فاصله زمانی پیش بینی منظور نماید.
بر اساس کلیه این عوامل، پیش بینی نوع تغییرات احتمالی درجه حرارت را برای شب بعد مشخص خواهد کرد.
نقشه های کاهش درجه حرارت برای پاره ای از الگوهای صفات مشخصه هوا ترسیم می شوند، تغییرات مربوط به انتقال انرژی افقی احتمالی به تغییرات درجه حرارتیکه از این طریق تعیین شده اضافه می شوند و درجه حرارت می نیمم احتمالی پیش بینی می گردد.
این روش فقط بوسیله موسسات هواشناسی و مراکز پیش بینی هوا که اطلاعات لازم را از مناطقی به وسعت یک قاره یا نیمکره در اختیار دارند، استفاده می شود.
پیش بینی سینوپتیکی که برای 24 ساعت آینده انجام میشود کوتاه مدت و اگر برای 2 تا 15 روز انجام شود، از نوع میانمدت و بیش از 15 روز، درازمدت است.
ب) پیش بینی غیرسینوپتیکی این نوع پیش بینی به بهبود و افزایش دقت پیش بینی سینوپتیکی در یک سطح منتهی می شود به دو گروه 1) پیش بینی غیرسینوپتیکی بر اساس تجزیه و تحلیل آماری عوامل جوی بشکلی که در محل وجود دارد و ارتباط متقابل آنها در زمان و مکان همبستگی عوامل مذکور قرار دارند.
2) پیش بینی غیرسینوپتیکی بر مبنای پیش بینی تجربی، این یک روش ساده و موثر است.
در پیش بینی های تجربی خود کشاورزان با توجه به تکرار یک پدیده مانند سرمازدگی در ماههائی از یک یا چند سال که حدوداً اتفاق می افتد دقت نموده و با فرمول زیر می توان احتمال سرمازدگی را به شرح زیر تعیین نمود.
مثلاً در یک منطقه 3 بار در یک سال در دو ماه اردیبهشت و خرداد سرمازدگی اتفاق افتد احتمال وقوع سرمازدگی را در این دو ماه به صورت زیر بیان می‌کنند.
پس احتمال سرمازدگی در هر روز از ماههای خرداد و اردیبهشت 5% می‌باشد.
اهمیت پیش