درس بیماریهای گیاهان زینتی درسی و چهار جلسه تشریح میکنیم.
قبل از شروع درس، ابتدا با قارچها، ویروسها، نماتودها، باکتریها و یا بطور کلی عوامل زندهای که موجب بیماری در گیاهان زینتی میشود آشنا میشوید.
قارچها و باکتری ها چند هزار سال پیش برای بشر مشخص بودند و از مهم ترین عوامل پوسیدگی و فساد در سطح زمین محسوب میشوند؛ مخصوصاً دراکوستیمهای جنگلی یا گلخانهایی از عامل اصلی تجزیه سلولت و لیگنین محسوب میشوند و عناصری چون نیتروژن، فسفر، پتاسیم، سولفور، آهن، کلسیم، روی، منگزیم را آزاد می کنند.
قارچها به سرعت وارد مواد غذایی میشوند یا اینکه بعد از مرگ در طبیعت درختان را به یک اکوسیستم معینی هدایت می کنند و در تولید توده یوماس یا توده زنده دخالت دارند؛ بنابراین این موجودات محصول تخریب فرآوردههای چوبی از جمله چوب های استفاده شده در ریلهای راه آهن، تیرک های برق، مخابرات و نیرو و همچنین الوارها و درب و پنجره ساختمانهایی که انسان ها در آن سکونت دارند هستند.
قارچها و باکتری ها از مواد مختلف به عنوان غذا استفاده میکنند و از این رو قادرند به تعدادی از گیاهان زینتی، گیاهان جنگلی، گیاهان زراعی وباغات حمله ور بشوند.
حتی انسان از دست قارچها در منازل در آسایش نیست یعنی اگر رطوبت یخچال بالا باشد میوهجات در داخل آن کپک میزنند.
بنابراین انسان برای حفاظت مواد غذایی خود با روشهای مختلفی چون شور کردن، خشک کردن، منجمد کردن، اشعه تاباندن، حرارت دادن و نیز استفاده از مواد نگهدارنده یا شیمیایی بهره میگیرد.
بعضی از قارچها و باکتریها، مواد سمی را تولید میکنند و یا زهره آبههایی را تولید میکنند که به آنها مایکوتوکسین گفته میشود.
مثلاً افلوتوکسین به وسیله قارچ اسپویج جلگه فلوگوس و اسپویج پارازیتی چوز به وجود می آید.
همچنین بعضی از پلسدیمها مواد غذایی چون بادام زمینی، گردو، ذرت و پسته را آلوده میکند و وقتی که انسان این ها را استفاده میکند دچار بیماری های وحشتناکی از جمله سرطان میشود.
بعضی از قاچها مثل کلبس سب پورپوریاها، آسکار پودهای سمی را تولید میکند و وقتی انسان از آردی مصرف کند که حاوی این ماده سمی باشد سیستم عصبی او را بهم می زند یا اینکه در زنان موجب سقط جنین می شود.
قارچها و باکتریها، انواع و اقسام بیماری های تیاسان زینتی از جمله سفیدک دروغی، پودری، سیاهک، پوسیدگی و لکه برگیها را به وجود میآورند.
حتی می توانند بیماریهای پوستی مثل می پوز را در انسان بوجود بیاورند.
قارچ ها و باکتریها ترکیبات مهم دارویی دارند و مشهورترین ترکیبات ضد باکتریائی در تاریخ دیده شده که از پلامین از پنسلیوم استخراج شده است.
مقدمه و تاریخچه بیماریها
زندگی بشر به وجود و سلامتی گیاهان زنده وابسته است که نقش بسیار مهمی در زیباسازی مکان ها ایفا میکنند.
توجه انسان ها به این گیاهان زیبا به زمان سومریها و مصری ها بر میگردد قدمتی حدود 3500 سال پیش دارد.
اهمیت بیماری های گیاهی غالباً ناشی از خساراتی است که با بروز اپیدمی یا خسارت معمولی به گیاهان زینتی و محصولات آنها وارد می کنند اما خسارت معمولی بیماریها در گیاهان بیشتر و با اهمیت تر از خسارت اپیدمی آنهاست.
واین خسارت در کشورهای پیشرفته به چند درصد کل محصول برآورد شده است اما در کشورهای غیر پیشرفته به چندین درصد کل محصول بالغ میشود.
در آمریکا طبق آماری که وجود دارد خسارت سالیانه بیماری ها قبل از تورم سال های اخیر به سه میلیارد دلار برآورد شده است.
در ایران از میزان خسارت بیماری های گیاهان زینتی اطلاع دقیقی در دست نیست هر چند خسارت ناشی از بیماری ها در ایران می توانیم حدود 15تا20درصد کل محصول تخمین بزنیم.
گیاهان زینتی بخش بسیار کوچکی در بین گیاهان را تشکیل میدهند که گاهی اوقات حدود 10 تا 50 درصد خسارت وارد می کنند.
دو بیماری گیاهی از زمان های بسیاری مورد شناسایی انسان قرار گرفتند.
حتی در زمان های قدیم عقاید خرافی درمورد بسیاری از پدیدههای طبیعی از جمله بیماری های گیاهی در اجتماع حاکم بوده است که آنها را اثر خشم خدایان برای مجازات کشاورزان میپنداشتند.
حتی گاهی اوقات برای این بیماری ها خدایانی را خلق میکردند به عنوان مثال روپلیس رب گندم بود که همه ساله در فصل بهار به خاطر فعالیت خشم او مراسم مذهبی توام با قربانی بر پا میگردید.
در قرن هفدهم فرضیه تولید خود به خودی پا بر جا بود تا اینکه از دانشمندان از جمله نشلیونسبت به آن شک و تردید کرد و به طور کلی توانست درسال1927 اسپور قارچ ها را مورد مطالعه قرار بدهد.
در نیمه اول قرن نوزدهم یعنی سال 1845 بیماری خطرناکی به نام بیماری بادزدگی سیب زمینی در اروپا اتفاق افتاد که سبب قحطی شد و به طور کلی جمعیت 8 میلیونی کشور ایرلند به علت قحطی و مهاجرت 2 میلیون کاهش پیدا کرد.
اولین نماتودپارازیت گیاهی در سال 1743 توسط نیدهام از خوشه گندم جداسازی شد و در سال 1886 مایل براولین بیماری موزائیک توتون را کشف کرد.
اما با توجه به این که در طبیعت دهها هزار بیماری وجود دارد و سلامتی گیاهان را تهدید می کند به طور متوسط هر گیاه ممکن است به صدها بیماری مبتلا شود هر پاتوژن یا بیمارگر می تواند 1 تا 100 گیاه را مبتلا بکند.
بنابراین به منظور سهولت مطالعه، همیشه دانشمندان به طریقهای مختلفی بیماری ها را طبقه بندی میکنند.
اولین و متداولترین طبقهبندی از روی علائم آلودگی مثل پوسیدگی، لکهبری، پژمردگی و لکهزایی است.
طبقه بندی دوم بیماری های گیاهی، از روی عضو گیاه مثل بیماری های ریشه، میوه و شاخ و برگ است.
طبقه بندی سوم از روی نوع گیاه مورد حمله مثل بیماری های درختان میوه، نباتات زراعی و درختان جنگلی است.
طبقه بندی چهارم از روی عوامل بیماری زا است که متداول ترین روش بوده و بر مبنای این دو گروه بزرگ بیماری وجود دارند:
1- بیماری های مسری یا عفونی که دراثر عوامل بیماریزای زنده به وجود می آیند.
2- بیماری های غیر مسری که در اثر عوامل بیماریزای غیر زنده است.
تعاریف و اصطلاحات بیماری شناسی گیاهی
پاتولوژی گیاهی یا بیماری شناسی گیاهی
پاتولوژی گیاهی به علم مطالعه بیماری های گیاهی اطلاق میشود که عوامل بیماری زا، چگونگی ایجاد بیماری و فعل و انفعالات، ارتباط بین گیاه میزبان و عوامل بیماری، عوامل تولیدکننده بیماری و بالاخره روشهای مبارزه با آنها را بررسی میکند.
بیماری گیاهی یا پلن تی زیس:
تعریف بیماری از نظر افراد به صورت های مختلفی بیان میشود؛ از نظر یک کشاورز بیماری با کم شدن محصول گیاهان و در آمد او بیان میگردد.
ولی از یک پزشک بیماری با علل و عوامل آن سنجیده و بررسی میشود.
بنابراین هرگونه پروسه غیر عادی در گیاه که در اثر تحریک مداوم به وجود بیاید و منجر به تغییرات در فعالیت متابولیکی و ظهور علایم بیماری در گیاه بشود آن را گیاه بیمار مینامند.
این تعریف مثل بسیاری از تعاریف بیولوژیکی خالی از اشکال نخواهد بود، مثلا ً اگر گل لاله مبتلا به ویروس باشد و دچار تغییر و شکستگی گل برگ ها بشود، این ممکن است از دیدگاه بیمار شناس یک بیماری محسوب شود ولی از دیدگاه باغبان بیماری تلقی نشود و محصولش را به قیمت بالا بفروشد.
بنابراین مفهوم بیماری در این گونه موارد برای افراد مختلف متفاوت خواهد بود.
پاتوژن :
عوامل بیماریزا در گیاهان را پاتوژن میگویند که در دو گروه پاتوژن زنده و پاتوژن غیر زنده تقسیم بندی میکنند.
پاتوژن زنده از قارچها و ویروس، باکتری، میکروپلاسم، ویروئید، پروتوزوا و گیاهان آلی گلدار تشکیل شده است.
پاتوژنهای غیر زنده سبب بیماری های غیر مسری در گیاهان میشوند و شامل کمبود عناصر غذایی، سرما، گرمای زیاد، کمی یا زیادی رطوبت، کمبود اکسیژن، مسمومیت ناشی از عناصر غذایی و حشره کش ها و قارچ کش ها و عدم رعایت اصول زراعی و نامناسب بودن اسید یته خاک میباشند.
مطالعه علل تولید کننده بیماری و رابطه آن با میزبان اصطلاحاً اتیولوژی گفته می شود.
عوامل بیماری زا: برای ایجاد یک بیماری باید چند عامل تعیین کننده بیماری مانند پاتوژن، شرایط محیطی مساعد برای رشد پاتوژن، میزبان حساس و ناقل وجود داشته باشند که اثر متقابل بر روی همدیگر دارند و عوامل بیماری زا نامیده می شوند، مثلاً قارچ فایتفترا ایفن تنس در شرایط مساعد بر روی گیاه حساس ایجاد بیماری می کند.
اصطلاح دیگر در بیماری شناسی پارازیتسیم است.
پارازیت یا انگل به موجودی گفته می شود که حداقل یک قسمت از سیکل زندگی خودش را در داخل یا روی گیاه و موجود زنده دیگر سپری میکند و قسمتی از مواد غذایی مورد نیاز خودش را از آن کسب میکند که به این موجود زنده میزبان اطلاق میگردد و این رابطه پارازیت و میزبان که غالباً به ضرر میزبان است پارازیتیسم نامیده میشود.
بعضی از پاتوژنها نظیر ویروسها و نماتودها تعدادی از قارچها مانند قارچ سفیدک یا سفیدک پودری برای تغذیه و تکمیل سیکل زندگی خود وابستگی کامل به سلول زنده میزبان دارند و در محیط های غیر غذایی نمی توا نند رشد بکنند که به آنها پاتوژنهای اجباری گفته میشود.
در مقابل پاتوژنهای اجباری، با کتریها، هیپو پلاسمها و بسیاری از قارچها قادر هستند که هم از سلول زنده و هم در محیط غیر زنده رشد بکنند بنابراین به این گونه پاتوژنهای غیر اجباری گفته می شود.
دوره بیماری گیاهی انگل های غیر اجباری به دو دسته تقسیم می شوند: 1.
انگل هایی که بیشتر زندگی سافروفسیتی دارند و تحت شرایطی میتوانند به صورت پارازیت در بیایند اصطلاحاً انگل های اختیاری نامیده می شود.
2.
گروه دیگر انگل هایی که به طور معمول پارازیت هستند و تحت شرایطی میتوانند به صورت سافروفیت در بیایند که به آنها سافروفیتهای اجباری اطلاق می شود.
پارازیتهای غیراجباری پس از حمله به بافت گیاهی نخست با ترشح آنزیم مخصوص سلول های میزبان را میکشد سپس پروتوپلازم آن را تجزیه و مورد تغذیه قرار میدهد.
در حالی که پارازیت های اجباری پس از حمله به بافت میزبان نه تنها سلولی را نمیکشد بلکه با آنها ارتباط برقرار میکنند و از مواد ساخته شده آن استفاده میکنند و بدین سان سلول های میزبان پس از تهی شدن مواد غذایی از بین میروند و نهایتاً پس از مرگ کامل گیاه پارازیت اجباری نیز می میرد.
پس میزبان های پارازیت های اجباری، محدود و از میزبانهای انگلهای غیر اجباری هستند.
مراحلی که در توسعه یک بیماری رخ می دهد اصطلاحاً دوره بیماری میگویند که این مراحل عبارتند از: 1ـ تلقیح 2ـ رخنه 3ـ آلودگی ها 4ـ گسترش بیماری در گیاه 5ـ تولید مثل 6ـ انتشار انگل 7ـ زمستان گذرانی.
تلقیح: عبارتست از تماس عامل بیماریزا با گیاه.
عامل بیماری زا را مایع تلقیح یا آنیوکلوم مینامند.
مایع تلقیح در باکتریها، ویرویتها و مایکروپلازمها است که از تماس بدن آنها تشکیل میشوند.
در قارچ ها مایع تلقیح ممکن است قطعهای از هیف، اسپور یا اسکلوروت باشد.
مایع تلقیح در نماتودها، تخم بوده و در گیاهان گلدار انگل مایع تلقیح بذر آنهاست.
مراحل چرخه زندگی رخنه یعنی چه؟
ورود عامل بیماریزا مستقیم یا از طریق مناقد طبیعی و زخمها به داخل میزبان است.
قارچ ها ونماتودها میتوانند به داخل گیاه نفوذ بکنند و معمولاً در محل تماس قارچ با سطح گیاه کمی برآمدگی یا تورم یا آپوسوریوم به وجود میآید در محل آپوسوریوم یک هیف ظریفی به نام میخ رخنه خارج میشود که وارد گیاه میزبان شده و پس از متورم شدن اشکال مختلفی پیدا میکند که به آنها هوستوریوم گفته میشود.
بعضی از قارچ ها مثل عامل بیماری لکه سیاه فقط بداخل کتی کل رخنه کرده و فعالیت میکند.
گیاهان گلدار انگل نیز آپوسوریوم ومیخ رخنه را تولید میکنند، اما تمام باکتریها و بسیاری از قارچها از طریق روزنههای هوایی و آبی، عدسک ها و زخمها وارد گیاه میشوند.
ویروس ها و بعضی از پاتوژنهای دیگر میتوانند از طریق نیش حشرات به داخل بافت میزبان وارد بشوند.
سومین مرحله در چرخه آلودگی است که پاتوژن در داخل میزبان با سلول های حساس ارتباط برقرار میکند و غذای خودش را از آنها جذب میکند و گیاه در این مرحله مکانیزم دفاعی مختلفی را از خود نشان میدهد.
در بیشترین گیاهان بین مرحله تلقیح و آلودگی و ظهور علائم چند روز و حتی چند هفته به طول میانجامد.
مدت زمان بین تلقیح تا ظهور علائم بیماری دوره نهفتگی یا کومون مینامند.
در مرحله گسترش بیماری در گیاه، عوامل بیماری زا به روش های مختلف و به درجات متفاوت دربافت میزبان پخش میگردند.
گسترش بعضی از ویروس ها، و پروتیتها و سفیدک های دروغی و سیاهک ها در گیاه حالت عمومی و علائم بیماری حالت موضعی پیدا میکند.
بعضی از قارچها مانند عامل بیماری لکه سیاه فقط در زیر کوتیکل حرکت کرده و در آنجا ختم میشود اما سفیدک های سطحی در سطح گیاه میزبان گسترش پیدا میکنند و موستوریوم