پسته گیاهی است که از دیرباز در نقاط مختلف ایران مورد کشت و پرورش قرار می‌گرفته است.
جنگل‍های وحشی و خودروی پسته در ناحیه شمال شرقی ایران و نواحی هم مرز با ترکمنستان و افغانستان پیشینه ای باستانی دارد و تصور می رود که درخت پسته حدود ۴-۳ هزار سال قبل درایران اهلی شده و مورد کشت وکار قرارگرفته است.
اولین ارقام پسته در ایران حاصل پرورش و اهلی کردن درختان پسته وحشی بوده است که تعداد این ارقام بسیار محدود و شکل ظاهری آن با محصول پسته خودرو شباهت داشته است.کم کم بر اثر پیوند و جابجائی این ارقام و توجه باغداران از نظر درشتی دانه های پسته تا حدودی تحول ایجاد شده و ارقام جدیدی بوجود آمده است.
پسته گیاهی نیمه گرمسیری از خانواده Anacardiacaeوجنس Pistacia است که در سال ۱۷۳۷میلادی توسط لینه نامگذاری شده است .
مسعودی مورخ وجهانگرد قرن چهارم هجری قمری در کتاب مروٌج الذٌهب ومعادن الجوهر نوشته است :"چون آدم ازبهشت بیرون شد مشتی گندم وسی شاخه از درختان بهشت همراه داشت که از آن جمله ده میوه پوست دار بود :بادام،فندق،پسته ".
محمد ابن جریر طبری (قرن سوم هجری قمری )پیدایش پسته رابا استقرارحضرت آدم درکره زمین هم زمان دانسته و نوشته است :"گویند میوهایی که خداوند هنگام هبوط به آدم داد سی جور بود ده نوع میوه پوست دار،ده نوع میوه هسته دار وده نوع میوه بی پوست وبی هسته .میوه های پوست دار شامل :گردو،بادام،وپسته و...".
درتورات نیز از پسته سخن به میان آمده است.در باب ۴۳از سفر پیدایش گفته شده است که "یعقوب هنگام فرستادن فرزندانش به دربار یوسف حاکم مصر توصیه می کند که از محصولات سرزمین خود به عنوان ارمغان برایش ببرند".درزمره ی این پیشکش ها از عسل،کتیرا وپسته نام برده شده است .
در باره ی محل پیدایش پسته،منابع مختلف نظرهای گوناگون بیان می کنند:یک نویسنده فرانسوی آن را بومی ایران ، عربستان و سوریه دانسته است.دانشنامه بریتانیکا پسته را بومی ایران می داند دانشنامه آمریکانا پسته را از آسیای غربی می داند.
لاروس آن را به آسیای صغیر نسبت می دهد،در کتاب دانشنامه فارسی خاورمیانه ونواحی مدیترانه ودر کتاب المنجد از ترکستان به عنوان زادگاه پسته یاد کرده اند.
● طبقه بندی گیاهی
پسته گیاهی نیمه گرمسیری از خانواده Anacardiacaeوجنس Pistacia است که در سال ۱۷۳۷میلادی توسط لینه نامگذاری شده است .
▪ پس دارای یازده گونه است که عبارتند از:
پسته خوراکی P.vera بنه P.mutica چاتلانقوش،P.mexicano ، P.lentiscus، P.integerrima، P.chinesis .palaesting، P.kinjuk ،P.atlantica ،P.texano، P.terbinthus که در ایران تا کنون سه گونه نخست شناخته شده است .
ازاین گونه ها P.vera اهلی است وارزش اقتصادی دارد واز بقیه گونه ها به عنوان پایه یا به عنوان گیاه زینتی استفاده می شود .در بیش از ۹۹درصد از باغ های پسته ایران ،از گونه p.vera به عنوان پایه استفاده شده است .پسته درختی دو پایه و خزان کننده است .گل های نر اواسط تا اواخر فروردین و گل های ماده چند روز بعد بصورت خوشه ظاهر می شوند که براساس شرایط آب وهوایی هر منطقه وزمان ظاهر شدن متفاوت می باشد.
درخت پسته از۷تا۹سالگی به بار می نشیند،این درخت دمای ۴۵درجه بالای صفر و۲۵درجه زیر صفر را تحمل می کند.پسته گیاهی مقاوم به خشکی وکم آبی است وبعد از خرما مقاوم ترین درخت در برابر شوری است .
● پراکنش جغرافیایی
پیدایش پسته را در ایران به۴تا۵هزار سال پیش نسبت می دهند ومی گویند از ایران به دیگر مناطق جهان برده شده است.برتولدلوفر ایران شناس آمریکایی می گوید :نام درخت پسته در زبان های یونانی ،لاتین ،زبانهای اروپایی ،عربی،ترکی،روسی ، ژاپنی و دیگر زبانها از نام ایرانی این این درخت گرفته شده است .درپارسی قدیم نام این درخت پیستاکو ،درپارسی میانه (پهلوی) پیستاک بوده وبعدها به پسته تبدیل شده است.
برخی پژوهشگران کشت پسته را در ایران ، در زمان پارتها ودر نواحی مستعد پارت (خراسان) که نزدیکترین منطقه به زادگاه طبیعی آن است ،می دانند وگسترش آنرا به سایر نواحی ایران ،به پس از اسلام نسبت می دهند وبر این باورند که قم نخستن وقدیمی ترین ناحیه پسته خیز ایران پس از اسلام است که پیشینه آن به نیمه اول قرن هجری می رسد و در سال ۳۴۰هجری درختان پسته آنجا مشمول مالیات بوده است.
اولین نوشته درباره پسته دامغان، سمنان، و قزوین مربوط به قرن هفتم هجری است ولی برخی براین باورند که سابقه پسته در قزوین به ۱۶۰۰سال پیش می رسد واز آنجا به دامغان و سمنان برده شده است .پسته کاری در منطقه کرمان را به قرن دوازدهم هجری نسبت می دهند.کشت پسته درسایر نقاط ایران به۱۵۰تا ۲۰۰سال گذشته مربوط می شود .به رغم سابقه طولانی کاشت پسته درایران ،پسته کری در نیم قرن اخیر توسعه بیش از پیش وفزاینده یافته است.
● مهمترین ارقام پسته مهمترین ارقام پسته درایران عبارتنداز :اکبری ،کله قوچی،احمد آقایی،اوحدی،بادامی زرند،ممتاز،خنجری دامغان،شاهپسند،سفید پسته نوق وقزوینی.(ص۱۹،راهنمای پسته ) ● سطح زیر کشت پسته درجهان بر اساس آخرین اطلاعات سازمان خواروبار وکشاورزی جهانی (FAO) درسال ۱۹۹۷ سطح زیر کشت پسته جهان ۳۷۶۹۲۱هکتار بوده که نسبت به سال گذشته حدود ۲/ درصد کاهش داشته است.از سال ۱۹۸۸تا ۱۹۹۷دریک دوره دهساله سطح زیر کشت پسته جهان متغییر بوده وسیر صعودی داشته است.
دراین دوره کمترین میزان سطح زیر کشت با ۲۲۴۹۶۱هکتار مربوط به سال ۱۹۸۸ وبیشترین آن با ۳۷۷۵۶۶هکتار مربوط به سال ۱۹۹۶بوده است .درآغاز دوره مورد بررسی (سال پایه ) سطح زیر کشت پسته جهان ۲۲۴۹۶۱هکتار بوده که درسال ۱۹۹۷به ۳۷۶۹۲۱هکتار رسیده وافزایشی برابر۶۸درصد را نشان می دهد.
دربین کشورهای جهان،ایران با دارا بودن ۲۴۷هزار هکتار اراضی زیر کشت پسته به تنهایی حدود ۶۶درصد از کل اراضی زیر کشت پسته جهان را به خود اختصاص داده ومقام اول را دارا است.پساز آن ترکیه با ۳۵هزار ،آمریکا با ۲۶هزار وتونس با ۲۲هزار هکتار به ترتیب مقام های دوم تا چهارم را به خود اختصاص می دهند.
▪ سطح زیر کشت پسته در ایران بر اساس آخرین اطلاعات موجود،سطح زیر کشت پسته در ایران در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ برابر ۲۴۷۱۳۰هکتار بوده است که نسبت به سال زراعی گذشته حدود ۷درصد و نسبت به سال پایه حدود ۹۸درصد افزایش نشان می دهد .
سطح زیر کشت پسته در ده سال مورد بررسی ۱۲۵۱۲۳هکتار تا ۲۴۷۱۳۰هکتار متغییر بوده است .کمترین میزان سطح زیر کشت پسته در سال زراعی ۶۷-۱۳۶۶بوده که تا سال ۷۶این مقدار روندی افزایشی داشته است.
براساس آمارموجود ،در پایان سال مورد بررسی بیشترین سطح در استان کرمان با ۲۰۰۵۰۵هکتار که ۸۱درصد از سطح زیر کشت پسته کشور را در اختیار داشته است.پس از کرمان که مقام اول را از این نظر دارا است ،استان های خراسان ،یزد ،سمنان ،قزوین ،فارس وسیستان وبلو چستان به ترتیب مقام دوم تا هفتم را به خود اختصاص داده اند.استان های آذربایجان غربی و اردبیل هریک با ۲هکتار کمترین سطح زیر کشت پسته در کل کشور را دارند.کرمان ،خراسان ،یزد، سمنان، قزوین ،فارس و سیتان وبلوچستان جمعاٌ ۹۹درصد از شطح زیر کشت پسته کل کشور را داشته ومهمترین مناطق کشت پسته به شمار می آیند.
● تولید پسته در جهان براساس آخرین اطلاعات منتشرشده از سوی سازمان خواربار کشاورزی جهانی ،مقدار تولید پسته جهان درسال ۱۹۹۷برابر ۳۳۱۴۰۳ تن بوده است.تولید جهانی پسته در سال ۱۹۹۷نسبت به سال قبل حدود ۲۳درصد کاهش و نسبت به سال پایه (۱۹۸۸)حدود ۴۵درصد افزایش نشان می دهد.
در بین کشورهای جهان ،ده کشورهر یک بیش از ۲۵۰تن پسته در سال ۱۹۹۷تولید کرده اند که در بین ایران با تولید حدود ۱۱۲هزار تن ،رتبه اول را دارا است .ایران به تنهایی حدود ۳۴درصد پسته جهان را تولید می کند .
پس از ایران آمریکا با تولید ۸۲ هزار تن دومین کشور عمده تولید کننده پسته جهان به شمار می رود.
ترکیه با ۶۰ هزارتن پسته مقام سوم جهان را داراست .
در بین کشورهای عمده تولید پسته جهان ،میزان تولید سال ۱۹۹۷نسبت به سال گذشته در کشورهای آمریکا، سوریه ،یونان ،ایتالیا و تونس افزایش و در کشورایران کاهش داشته است.
در بقیه کشورها مقدار تولید تغییری را نشان نمی دهد .
▪ تولید پسته در ایران در سال ۷۶-۱۳۷۵ میزان تولید پسته کشور ۱۱۱۹۱۶ تن است که نسبت به سال گذشته ۵۷ درصد ونسبت به سال پایه ۱۱ درصد کاهش داشته است .
میزان تولید پسته کل کشور در ده سال مورد بررسی از ۱۱۱۹۱۶ تا ۲۶۰۰۸۵ تن در نوسان بوده است .
کمترین میزان تولید مربوط به سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ بوده واز سال پایه تا سال زراعی ۷۵-۱۳۷۴ میزان تولید پسته تقریباٌ سیر افزایشی داشته است به صورتی که به رقم ۲۶۰۰۸۵ تن رسیده است .
بالاترین مقدار تولید پسته کشور در استان کرمان با تولیدی برابر ۸۱۵۹۹ تن می باشد که ۷۳ درصد از تولید پسته کل کشور را به خود اختصاص داده است وپایین ترین مقدار با یک تن از تولید پسته کل کشور مربوط به هر یک از استان های آذربایجا ن غربی و اردبیل است .
پس از کرمان ،از نظر میزان تولید پسته ،استان یزد در مقام دوم قرار دارد که با احتساب تولید استان های خراسان ، سمنان ، قزوین ، اصفهان وفارس جمعاٌ ۹۸ درصد از تولید پسته کل کشور را به خود اختصاص داده اند وسه استان کرمان ، یزد وخراسان به تنهایی ۸۹ درصد از پسته کل کشور را تولید نموده اند و مهمترین مناطق تولید پسته به شمار می آیند .
● عملکرد پسته در جهان براساس اطلاعات به دست آمده از فائو در سال ۱۹۹۷ ،متوسط عملکرد پسته در جهان ۸۷۹ کیلوگرم درهکتار بوده است که نسبت به سال قبل ۲۲ درصد (۲۵۴ کیلوگرم) و نسبت به سال ۱۹۸۸ (سال پایه ) حدود ۱۴ درصد (۱۳۹ کیلوگرم) کاهش داشته است .
در بین کشورهای عمده تولید کننده پسته در سال ۱۹۹۷ ایا لات متحده آمریکا با تولید متوسط ۳۰۸۵کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد را به خود اختصاص داده است ونسبت آن به عملکرد جهانی ۳۵۱ درصد بالاتر است .
پس از آن ترکیه با تولید ۱۷۱۵ کیلوگرم در هکتار در جایگاه دوم قرار دارد .کشورهای چین، سوریه ویونان نیز به ترتیب با عملکرد های ۱۶۸۷،۱۶۳۵، ۹۹۰ کیلوگرم در هکتـــــــار در رتبه های بعدی قرار گرفته اند که بالاتر از عملکرد جهانی بوده است .
کشور تونس با متوسط تولید ۵۳کیلوگرم در هکتار کمترین عملکرد در بین کشورهای عمده تولید کننده این محصول به خود اختصاص داده است .در سال ۱۹۹۷ عملکرد در هکتار پسته ایران ۴۵۳ کیلوگرم و نسبت به متوسط جهانی ۵۲ درصد بوده است .
▪ عملکرد پسته در ایران عملکرد در هکتار پسته کل کشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ ،۴۵۳ کیلوگرم بوده که نسبت به سال قبل از آن حدود ۶۰ درصد و نسبت به سال پایه (۶۷) ،۵۵ درصد کاهش داشته است .
در دوره ده ساله مورد بررسی بیشترین مقدار عملکرد پسته با ۱۱۷۵ کیلوگرم به سال زراعی ۷۱-۱۳۷۰ و کمترین آن با ۴۵۳کیلوگرم به سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ اختصاص داشته است .
در سال پایه مورد بررسی دربین استان های کشور، استان تهران با ۳۷۱۶ کیلوگرم تولید در واحد سطح بالاترین واستان گلستان با ۱۰۰ کیلوگرم در واحد سطح پایین ترین تولید را دارا می باشد.
شرایط اقلیمی بارندگی های بهاره، یخبندانها و وزش بادهای گرم و خشک کننده مانع تلقیح و رطوبت زیاد در طول فصل رشد گیاهی باعث تشدید حمله و خسارت بیماریهای قارچی می شوند.
وزش بادهای تند وشدید نیز در تربیت نهالهای جوان تاثیر نامطلوبی می گذارد.
جهت کمک به بیداری و رویش جوانه های خواب و تولید گل آذین های نرمال و تسریع در رشد گیاهی و باردهی در کالیفرنیا حداقل به هزار ساعت سرمای زمستانه پایین تر از ۷ºc نیاز است و چنانچه جمع درجه حرارت کمتر از ۶۷۰ ساعت باشد ( چنانکه در سال ۷۸- ۱۹۷۷ اتفاق افتاد ) گلدهی و برگدهی درخت به تاخیر می افتد و برگها نامنظم و بدقواره می شوند و تولید محصول کاهش پیدا می کند.
مضافاٌ آنکه هیچ گونه مواد یا محلول شیمیایی نیز چنین کمبودهایی را تامین یا جبران نمی کند.
درخت پسته را به راحتی می توام در اغلب خاکها با بافت و جنس مختلف کاشت به طوری که در زمین های آهکی و شور هم طاقت و تحمل آن بهتر از سایر درختان میوه بوده است اما در اراضی زهدار و کم عمق و سخت و سنگی نتیجه خوبی نشان نمی دهد.
بهترین خاک مورد پسند پسته، خاک های شنی و رسی با زهکشی مطلوب و تهویه شده است که هر چه عمق آن بیشتر و یکنواخت تر باشد رشد آن بهتر و تولید آن زیادتر خواهد بود.
چنانکه قبلاٌ اشاره شد، درخت پسته آب یاب است به طوری که درشرایط سخت بی آبی هم زنده مانده است.
منافذ یا روزنه های برگ در درخت پسته حساسیت کمتری نسبت به خشکی