سیاره به جسمی فضایی با جرم بسیار زیاد گفته می‌شود که گرد یک ستاره در گردش باشد و خود نیز ستاره نباشد.
بنا بر تعریف ۲۴ اوت ۲۰۰۶ (میلادی) اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی سیاره در منظومه خورشیدی جرمیست که:
۱- در مداری به دور خورشید در حرکت باشد.
۲- آن قدر جرم داشته باشد که گرانش خودش بر نیروهای پیوستگی جسم صلب آن غلبه کند .یعنی در تعادل هیدرواستاتیک باشد و شکلش نیز تقریباً مدور باشد.
۳- توانسته باشد که مدار خود را از اجرام اضافه بزداید.
جرمی که تنها سازگار با دو شرط اول باشد و یک قمر هم نباشد سیاره کوتوله تعریف شده‌است.
واژه
واژه سیاره در فارسی از عربی (به معنی «راه‌پیما») گرفته شده که ترجمه دقیقی است برای واژه πλανήτης (پلانِتِس) یونانی.
در عربی به سیاره «کوکب» می‌گویند.
سیاره‌ها
سیاره از ستاره کوچک‌تر است و از خود نوری نمی‌تاباند.
بخاطر بزرگی سیاره‌ها، نیروی گرانش (جاذبه) شکل آنها را بصورت کروی درآورده است.
به اجرامی که گرد خود سیاره‌ها می‌گردند سیاره نمیگویند بلکه آن دسته از اجرام، ماهک یا قمر نام دارند.
پیش از دهه ۱۹۹۰ میلادی تنها ۹ سیاره (و همگی در سامانه خورشیدی ما) شناخته شده بودند، ولی امروزه (در سال ۲۰۰۴) تعداد ۱۳۰ سیاره شناسایی شده است.
همه سیاره‌های تازه‌یاب در بیرون از منظومه خورشیدی ما قرار دارند، از اینرو گاه به آنها برون‌سیاره نیز گفته می‌شود.
سیاره‌ها مقدار کمی انرژی از طریق همجوشی تولید میکنند، برخی هم هیچ انرژی‌ای تولید نمیکنند.
کره زمین نیز یک سیاره است.
سیاره‌های سامانه خورشیدی
هشت سیاره اصلی و برسمیت‌شناخته‌شده منظومه ما به ترتیب فاصله از خورشید بدین شرحند:
تیر
ناهید
زمین
بهرام
مشتری - اقمار مهم مشتری عبارت‌اند از: گانیمید- اروپا-یو- کالیستو- و نزدیکترین قمر به سطح آن آمالته آ است.
کیوان - میماس و تیتان.
ولی مهم‌ترین قمر آن تیتان است که حتی از عطارد بزرگتر است.
اورانوس
نپتون - هشت قمر دارد؛ دو قمر به نامهای تریتون و نرئیداز دیگرقمرها بزرگ‌ترند.
اما نرئید از سطح سیاره بسیار دور است.
(اورانوس و نپتون چون در چند سدهٔ اخیر کشف شده‌اند تنها نامهای اروپایی دارند.)
سیاره‌های کوتوله
پلوتون- قمر آن شارون است که بیشتر شبیه یک جفت برای سیاره است تا یک قمر.
سرس
۲۰۰۳ یو‌بی۳۱۳ (این اسم موقت است)
تیر (سیاره)
تیر(یا عطارد)، Mercury واژه لاتین که در مقابل نام یونانی هرمس است.
خدائی که پیغام برنده برای خدایان دیگر بوده و به همین دلیل هرمس در اغلب تصاویر با صندلهای بالدار کشیده می‌شود.
علاوه بر پیغام‌رسانی، او نگهدار بازرگانان و مسافران بود.
سیاره عطارد (سیاره تیر) نزدیکترین سیاره منظومه شمسی به خورشید است.
به خاطر نزدیکی این سیاره به خورشید اگر در طرف رو به خورشید آن (بخشی که روز است) قرار بگیرید به راحتی در دمای ۴۶۵ سانتیگراد پخته خواهید شد و به علت حرکتی وضعی آرامش اگر در طرف شب آن قرار بگیرید آن قدر سرد خواهد شد که در دمای ۱۴۸- سانتیگراد به راحتی مرگ را بر اثر یخ بستن تجربه میکنید.
به خاطر دهانه‌های آتشفشانی و آبگیرها خیلی شبیه کرهماه است.
دانشمندان فکر می‌‌کردند که فعالیتهای آن مانند کره ماه است.
اما اکنون می‌‌دانیم که سیاره عطارد با کره ماه بسیار متفاوت است.
سیاره عطارد قمر ندارد.
عطارد کوچک‌ترین سیاره منظومه شمسی است و جو بسیار کوچکی دارد.
بادهای خورشیدی به شدت به عطارد می‌‌دمند و این می‌‌رساند که تقریباً هیچ هوایی در آن وجود ندارد.
مشخصات سیاره عطارد
قطر به کیلومتر : ۴۸۷۸
فاصله از خورشید به کیلومتر : ۷۵۹۱۰۰۰۰
جرم بر حسب سانتیمتر بر گرم : ۴/۵
مدت زمان گردش به دور خود : ۵۹ روز
مدت زمان گردش به دور خورشید : ۸۸ روز
اتمسفر : ندارد
میانگین دما : روز:۴۲۷ شب:۱۸۰- (سانتیگراد)
قمر یا حلقه : ندارد
حالت (غالب) : جامد
بهرام (سیاره) بهرام یا مریخ چهارمین سیاره در سامانه خورشیدی است.
جو بهرام سرخ‌فام است و در آسمان شب از زمین نیز سرخی آن دیده می‌شود.
کره بهرام دو ماه کوچک به نامهای فوبوس و دِیموس دارد که شکلی نامنظم دارند.
این دو ماه احتمالاً شهابسنگ‌هایی هستند که در مدار بهرام به دام افتاده‌اند.
بهرام، سیاره سرخ فام منظومه شمسی، نصف زمین قطر دارد و مساحت سطح آن برابر با مساحت خشکی‌های روی زمین است.
همانند زمین، یخ‌های قطبی، دره‌های عمیق، کوه، غبار، طوفان و فصل دارد.
در دشت‌های آن مانند ماه، گودال‌هایی حاصل از برخورد سنگ‌های آسمانی دیده می‌شود.
با وجود اندازه کوچکش، بلندترین کوه و بزرگ‌ترین دره منظومه شمسی در این سیاره پیدا شده‌است.
جوّ زمین شامل ۷۷ درصد نیتروژن و ۲۱ درصد اکسیژن است.
درحالی که در جو مریخ ۹۵ درصد دی اکسید کربن و فقط ۲۰ درصد اکسیژن وجود دارد.
جو سیاره سرخ بسیار رقیق است، به طوری که فشار جوی سطح آن، معادل یک صدم فشار جو زمین در سطح دریاست.
علاوه بر این جو مریخ محافظ خوبی در برابر تابش‌های مرگبار فضایی نیست.
به دلیل رقیق بودن «هوای» مریخ، دمای هوا به سرعت تغییر میکند.
مثلاً فقط لحظاتی پس از طلوع خورشید دما در سطح بیش از ۲۰ افزایش می‌یابد.
جالب تر آنکه در هر لحظه دمایی که پای شما احساس میکند (هوای نزدیک سطح) با دمای هوای اطراف سر شما ممکن است تا ۲۰ درجه اختلاف داشته باشد.
به این ترتیب اگر روی استوای مریخ باشید، دمای سطح ۲۰ درجه سلیسیوس و دمای اطراف سر شما صفر درجه‌است.
مریخ.
نام ستارهٔ فلک پنجم از ستاره‌های خنس و آن را بهرام نیز گویند، منحوس و دال بر جنگ و خصومت و خونریزی و ظلم است.
(منتهی الارب).
کوکبی است از جملهٔ سبعهٔ سیاره و در آسمان پنجم است.
(برهان).
ستاره‌ای است از خنس، گویند سبب تسمیهٔ آن سرعت سیرش است و برخی گویند بسبب رنگ زرد و سرخ آن است که شبیه مرداسنج (مردار سنگ) باشد.
(از اقرب الموارد).
چهارم کوکب سیار در عالم شمسی که بهرام نیز گویند و به اعتقاد بطلمیوس کوکب سیاری که در آسمان پنجم واقع شده‌است.
(ناظم الاطباء).
از کواکب سبعهٔ سیاره‌است و مأخوذ از مرخ و آن درختی است که از چوب آن آتش‌زنه سازند و سبب تسمیهٔ آن تشبیه به آتش است از نظر سرخی، و گویند مریخ در لغت عبارت از تیر بدون پر است که در حرکت خود پیچ و تاب میخورد و ستارهٔ مذکور نیز بسبب به چپ و راست رفتن در حرکت بدین نام خوانده شده مریخ در فلک پنجم است و فاصلهٔ آن از زمین سه هزار هزار و نهصد هزار و دوازده هزار و هشتصد و شصت و شش میل است.
(از صبح الاعشی ج ۲).
از کلدانی مَرداخ، و شاید اصل مرداخ نیز فارسی باشد، یا فارسی و کلدانی از مرد (رجل) و آک به‌معنی اسب به فارسی یا به کلدانی.
یکی از پیکرهایی که یونانیان باستان برای مریخ می‌پنداشتند اسب بود، و واژه مارس از همین مریخ آمده‌است یعنی مرداخ و مرداس نامی است که به پدر ضحاک میداده‌اند و این نام در میان عرب بسیار است.
نامهای دیگر بهرام در زبان عربی: مریخ، بِخون.
کوکب القاهر.
غضبان.
حصار.
ترک فلک.
(دهار).
ترک معربد.
نحس اصغر.
خانس.
خنس.
سیاره.
کانسر.
در کتاب‌های قدیمی فارسی آن را فلک شحنهٔ پنجم و سایس رواق پنجم نیز نامیده‌اند.
جدول مشخصات مریخ مشتری (سیاره) هرمز یا مشتری یا برجیس بزرگ‌ترین سیاره سامانه خورشیدی است.
از نظر فاصله از خورشید، مشتری پنجمین سیاره بعد از تیر و ناهید و زمین و مریخ است.
نگاه کلی معمولا مشتری چهارمین شی درخشان آسمان میباشد (بعد از خورشید، ماه و زهره) اگرچه بعضی اوقات مریخ درخشان‌تر به‌نظر می‌آید.
جرم مشتری ۲٫۵ بار از مجموع جرم سیارات منظومه شمسی بیشتر است.
جرم مشتری ۳۱۸ بار بیشتر از جرم زمین است.
قطر آن ۱۱ برابر قطر زمین است.
مشتری می‌تواند ۱۳۰۰ زمین را درخود جای دهد.
میانگین فاصله آن از خورشید در حدود ۷۷۸ میلیون و ۵۰۰ هزار کیلومتر میباشد یعنی بیشتر از ۵ برابر فاصله زمین از خورشید.
ستاره‌شناسان با تلسکوپ‌های مستقر در زمین و ماهواره‌هائی که در مدار زمین می گردند به مطالعه مشتری می پردازند.
ایالات متحده تا کنون ۶ فضاپیمای بدون سرنشین را به مشتری فرستاده است.
در ژوئیه ۱۹۹۴، هنگامی که ۲۱ تکه از دنباله دار شومیکر-لوی ۹ با اتمسفر مشتری برخورد نمود ستاره‌شناسان شاهد رویدادی بسیار تماشائی بودند.
این برخورد باعث انفجارهای مهیبی شد که بعضی از آنها قطری بزرگتر از قطر زمین داشت.
خصوصیات فیزیکی مشتری گوی غول پیکری از مخلوط گاز و مایع است و احتمالا مقداری سطح جامد دارد.
سطح سیاره از ابرهای ضخیم زرد، قرمز، قهوه‌ای و سفید رنگ پوشیده شده است.
مناطق روشن رنگی «ناحیه» و قسمتهای تاریک تر «کمربند» نامیده می‌شوند.
کمربندها و ناحیه‌ها به موازات استوای سیاره قرار دارند.
مدارو چرخش مشتری در یک مدار کمی بیضی شکل یک دور به دور خورشید می‌زند که ۱۲ سال زمینی طول می‌کشد.
همچنان که سیاره به دور خورشید می گردد، به دور محور فرضی خود نیز می گردد.
چرخش مشتری به دور خود سریعتر از هر سیاره دیگری است.
چرخش مشتری به دورخود ۹ ساعت و ۵۶ دقیقه به طول می انجامد (مقایسه کنید با چرخش ۲۴ ساعته زمین به دور خود.) دانشمندان نمی‌توانند به طور مستقیم سرعت گردش داخلی سیارات گازی شکل را اندازه‌گیری کنند و به طور غیر مستقیم اندازه گیری می کنند.
ابتدا سرعت متوسط چرخش ابرهای قابل مشاهده را اندازه‌گیری می‌نمایند.
مشتری به قدر کافی امواج رادیویی ارسال میکند که به وسیله رادیو تلسکوپ‌های زمینی دریافت گردد.
در حال حاضر دانشمندان از اندازه امواج برای محاسبه سرعت جرخش مشتری استفاده می نمایند.
قدرت امواج تحت تاثیر میدان مغناطیسی سیاره در یک الگوی ۹ ساعت و ۵۶ دقیقه‌ای که تکرار می گردد تغییر می نماید زیرا سرچشمه میدان مغناطیسی هسته سیاره میباشد.
این تغییرات نشان دهنده میزان سرعت جرخش داخلی سیاره میباشد.
جرخش سریع مشتری باعث برآمدگی در استوا و پخی در قطب‌های آن می شود.
قطر استوا ۷ درصد بیشتر از قطر قطب‌ها میباشد.
جرم و چگالی مشتری از هر سیاره دیگری در منظومه شمسی سنگین‌تر است.
جرم آن ۳۱۸ بار بیش تر از زمین میباشد ولی با وجود جرم زیاد، نسبتا دارای چگالی کمی میباشد.
متوسط چگالی آن ۱٫۳ گرم در سانتیمترمکعب میباشد یعنی اندکی بیشتر از چگالی آب.
چگالی مشتری در حدود یک چهارم چگالی زمین میباشد زیرا سیاره به صورت عمده از عناصر سبک هیدروژن و هلیوم تشکیل شده است.
از سوی دیگر زمین عمدتا از عناصر سنگین آهنی و سنگی تشکیل شده است.
عناصر شیمیائی سازنده مشتری بیش تر شبیه خورشید میباشد تا زمین.
احتمالا مشتری دارای هسته‌ای از عناصر سنگین میباشد.
هسته احتمالا ترکیبی مشابه هسته زمین اما ۲۰ تا ۳۰ برابر سنگین‌تر میباشد.
نیروی جاذبه در سطح سیاره ۲٫۴ برابر بیش تر از سطح زمین میباشد.
یعنی شئی که روی زمین ۱۰۰ کیلو گرم وزن دارد، در روی مشتری وزنی برابر با ۲۴۰ کیلو خواهد داشت.
جو مشتری تشکیل شده است از ۸۶ درصد هیدروژن ۱۴ درصد هلیوم و مقدار ناچیزی متان، آمونیاک، فسفین، آب، استلین، اتان، ژرمانیوم و مونو اکسید کربن.
درصد هیدروژن بر پایه تعداد مولکول‌های موجود در جو میباشد تا جرم کلی آنها.
این سیاره از لایه های رنگی از ابرها در ارتفاعات مختلف تشکیل شده است.
مرتفع ترین ابرهای سفید از کریستال‌های منجمد آمونیاک تشکیل شده‌اند.
قسمتهای تاریک‌تر و ابرهای کم ارتفاع‌تر در کمربندها واقع شده‌اند.
پایین ترین سطحی را که می توان مشاهده کرد ابرهای آبی رنگ تشکیل داده‌اند.
دانشمندان انتظار کشف ابرهای آب‌دار را در ۷۰ کیلومتری سطح زیرین ابرهای آمونیاکی دارند.
هر چند که تاکنون چنین سطحی کشف نشده است.
لکه بزرگ سرخ بارزترین جلوه سطح مشتری لکه بزرگ سرخ آن میباشد که توده گاز چرخانی است که شباهت به گردباد دارد.
قطر این لکه سه برابر قطر زمین است.
رنگ لکه معمولا از قرمز آجری به قهوه‌ای کمرنگ تغییر میکند و گاه این لکه کاملا محو می گردد.
رنگ آن احتمالا ناشی از مقدار کم فسفر و گوگرد در کریستال‌های آمونیاک میباشد.
سرعت چرخش لکه در لبه آن در حدود ۳۶۰ کیلومتر در ساعت است.
این لکه در فاصله یکسانی از استوا به آرامی از شرق به غرب حرکت می کند.
ناحیه‌ها و کمربندها و لکه بزرگ بسیار پایدار و مشابه سیستم چرخش زمین میباشد.
از زمانی که منجمان در سال ۱۶۰۰ از تلسکوپ برای مشاهده استفاده نموده‌اند این خصوصیات تغییرات چندانی نداده‌اند.
دما دمای هوا در ابرهای بالائی مشتری در حدود ۱۴۵- درجه سانتیگراد میباشد.
اندازه‌گیری‌ها نشان می دهد که دمای مشتری با افزایش عمق در زیر ابرها افزایش می‌یابد.
دمای هوا در سطحی که فشار اتمسفر ۱۰ برابر زمین میباشد، به ۲۱ درجه سانتیگراد می رسد.
دانشمندان فکر میکنند که اگر مشتری دارای گونه‌ای از حیات باشد، حیات در این سطح ساکن خواهد بود، چنین حیاتی در گاز خواهد بود زیرا در این سطح هیچ قسمت جامدی وجود ندارد.
دانشمندان تا کنون هیچ مدرکی از حیات برروی مشتری نیافته اند.
نزدیک مرکز سیاره دما بسیار بیشتر میباشد.
دمای هسته در حدود ۲۴ هزار درجه، یعنی داغ‌تر از سطح خورشید میباشد.
ستاره‌شناسان عقیده دارند که خورشید، سیارات و دیگر اجسام منظومه شمسی از چرخش ابرهائی از گاز