مقدمه با توجه به اینکه بیشتر زمینهای مستعد کشور ما در دامنه ها و کوهپایه ها قرار دارند و از طرفی دیگر چون ایران یک کشور بسیار مناسب از لحاظ تولید محصولات باغی است بنابراین باید راهکاری ارائه شود تا بتوان به نحو بسیار خوب از این اراضی استفاده کرد.
در اینجا موضوع دیگر مهمی که خودنمایی می کند موضوع فرسایش خاک است زیرا اگر این بهره برداری از اراضی شیبدار به نحو محاسبه شده ای نباشد می تواند ضربه بسیار سنگینی به کشور و سرمایه ملی کشور وارد کند و نسل بعد را با یک خاک فقیر و از بین رفته روبرو کند.
بنابراین در موضوع بهره برداری از اراضی شیبدار بیشتر باید به این نکته توجه شود که خاک فرسایش نیابد یا اینکه مقدار فرسایش که در حداقل نگه داشت با توجه به اینکه فرسایش خاک در ایران تقرباً دو برابر آمریکا است بنابراین باید در فکر حفظ خاک بود.
حفظ خاک شاید به اندازه خود تولید محصول مهم است و شاید مهم تر از آن.
در این نوشته سعی شده است ضمن ارائه راه حلهای اصولی کنترل شیب ها به فکر فرسایش خاک نیز بود.
امید است که با این تحقق حداقل نظر استاد را برآورده کرده باشم.
فرسایش خاک – نقش هوموس و پوشش گیاهی در جلوگیری از فرسایش خاک در اراضی شیبدار.
پوشش گیاهی و هوموس در جلوگیری از فرسایش بسیار مؤثر است.
هوموس نفوذ پذیری خاک را افزایش می دهد و از شدت جریان آبی می کاهد.
افزایش هوموس به دو طریق انجام می شود.
1- افزایش هوموس از طریق دادن کود حیوانی بقایای گیاهی مانند کاه و کلشن و غیره 2- افزایش هوموس بطور غیرمستقیم از طریق دادن کود شیمیایی و تقویت زمین و غیره.
در بعضی از شیب ها با درجه کم یا ایجاد پوشش گیاهی می توان از فرسایش خاک جلوگیری کرد.
انتخاب گیاه باید با توجه به شرایط اقلیمی، وضع خاک و آب و ناهمواری و دیگر شرایط طبیعی محل صورت گیرد.
در بعضی از نقاط شرایط طبیعی طوری است که امکان روئیدن گیاه نیست ولی باید اقداماتی صورت گیرد برای اینکه بتوان در این اراضی شیبدار درخت کشت کرد.
و روشهای دیگری برای نفوذ دادن آب در خاک و تثبیت خاک و ایجاد یک شرایط حداقل برای رشد گیاه ایجاد کرد.
در کشت گیاهان در اراضی شیبدار جلوگیری از فرسایش خاک باید با استفاده از مطالعات و بررسی های انجام شود و در آن منطقه راه حلی را پیشنهاد کرد و نمی توان یک راه حل کلی برای همه جا گفت ولی در ذیل به بررسی راههایی پرداخته شود که با استفاده از آن می توان در اکثر نقاط ایران اقدام به کشت درخت و باغبانی کرد.
در احداث باغ باید برای اینکه احداث موفقی داشته باشیم باید محل و یا شیب انتخاب شد.
باید مناسب برای اینکه باشد برای نتیجه گیری بهتر بایستی روش بهره برداری از زمین با حفظ خاک متناسب باشد و به جهت ایجاد تعادل بین خاک و گیاه و زمینهای مرتعی و جنگلی و زراعتی مشخص گردد.
مبارزه مستقیم با فرسایش که معمولاً از طریق ایجاد بانکتهای افقی در امتداد خطوط تراز و ایجاد سکوهای محافظ و مایل دیگر اقداماتی که ذیلاً به آنها اشاره خواهد شد.
در مبارزه دمستقیم تنها نباید به ایجاد تراس و چپر و غیره … اکتفا کرد بلکه این اقدام باید به همراه ایجاد پوشش گیاهی مناسب به همراه دادن کود دامی مناسب همراه باشد.
سکوبندی: به سکو در زبان فرانسه Terrasse و در زبان انگلیسی Trasse می گویند.
سکوبندی در نواحی شیب دار صورت می گیرد و منظور از ایجاد سکو از بین بردن شیب زمین بوسیله پله بندی است چون غرض از مبارزه با فرسایش آبی جلوگیری از شدت جریان آب در سطح زمین و نفوذ دادن بیشتر آن در خاک است.
دامنه کوه ها را که ممکن است شیب ملایم داشته باشد، به صورت پله های پهن یا تختهایی که همان سکو باشد درمی آوردند و سطح هر پله را هموار می کنند تا آبهای جاری نتواند به کمک شیب زمین به شدت جریان یابد به این وسیله آبها در سکوها یا زمینهای تخت شده جمع می شود که در نتیجه بهتر و بیشتر در زمین نفوذ می کند.
در روی همین سکوها که به حفظ خاک و استفاده بیشتر از آب کمک می کند، درخت یا گیاه دیگری می کارند.
در نواحی که شیب زمین بیشتر باشد ایجاد سکو مستلزم خاکبرداری بیشتر است و مخارج زیادتری را هم در بر دارد و در ضمن نگهداری دیواره این نوع سکوها خوکار مشکل و پرخرجی است زیرا بر اثر شیب زیاد هرچند وقت یکبار تحت تأثیر عوامل مختلف به ویرانی می گراید که باید از نو مرمت گردد.
در نواحی کوهستانی ما، مردم طبق عادت قدیم، اغلب از این روش برای به دست آوردن زمین بیشتر جهت کشت و همچنین احداث باغ در دامنه کوه اقدام می کنند.
در این روش حجم خاکبرداری با شیب زمین و عرض سکو در رابطه است.
در بعضی موارد امکان دارد که عرض سکو هم با نوع کشت و عملیات زراعتی که در روی آن انجام می گیرد در رابطه باشد.
بطور کلی عرض سکوها از 1 و 2 تا 3 متر در تغییر است.
در نقاطی که درختها و بوته های دامنه نابود شده اند.
از این روش می توان به منظور حفظ خاک و عریان نشدن صخره ها استفاده کرد ولی باید توجه داشت که عمل خاکبرداری طوری انجام گیرد که خاک هوموس دار و حاصلخیز و زنده سطحی با خاک قعر که فاقد موجودات زنده است، مخلوط نشود زیرا در غیر اینصورت از مرغوبیت خاک سکوها و درنتیجه از حاصلخیزی آنها کاسته می شود.
دیواره سکوها را معمولاً سنگچین می کنند، اما در نقاطی که سنگ کم است به طریق دیگر نیز می توان عمل کرد به عنوان مثال سکوها را از خاکهائی که از کندن دامنه کوه حاصل می شود، ساخت.
در این روش باید گیاهان (درخت یا بوته) را با فاصله کم از هم در روی دیواره پائین و تکیه گاه سکو کاشت، تا به این طریق از تخریب خاک و شسته شدن دیواره خاکی جلوگیری به عمل آید.
برای اینکه آب بیشتری در خاک نفوذ کند معمولاً سطح سکو را کاملاً افقی و بدون شیب نمی سازند.
بلکه به آن حدود 5 درصد شیب در جهت عکس می دهند.
تراس ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد 1.
تراس های آبراهه ای 2.
تراس های سکوئی تراس های آبراهه ای Greded terreces برای ساختن تراس های آبراهه ای قسمتی از دامنه را در امتداد خطوط تراز خاکبرداری کرده، در پائین شیب بصورت پشته ای قرار می دهند مقطع عرضی تراس ها شبیه مقطع یک آبراه می شود.
انواع تراس های آبراهه ای: تراس های آبراهه ای را بر حسب شیب زمین می توان به دو گروه تقسیم کرد الف) تراس آبراهه ای با شیب زیاد: این تراس ها معمولاً برای کشت درختان میوه و با جنگلکاری به کار می روند.
معمولاً در حد واسط تراس ها علوفه کشت می شود.
انواع این تراس به شرح ذیل می باشد.
تراس های آبراهه ای با نیمرخ V شکل: این تراس به علت سهولت احداث، کمی هزینه و کم بودن حجم خاکبرداری بیشتر مورد توجه قرار می گیرند و در شیب های تند بیش از 60 درصد ساخته می شوند.
تراس های آبراهه ای با نیمرخ نرمال: این تراس ها مانند یک آبراهه هستند و کف آنها عریض است و گاهی شیب جزئی در جهت عکس شیب طبیعی زمین دارند و در شیب کمتر از 60 درصد ساخته می شود.
در تراس های اراضی شیب دار برای پایداری پشته ای ایجاد شد.
غالباً قسمت پایین دست پشته را زیر کشت علوفه قرار می دهند.
این کار در مناطق مرطوب و نیمه مرطوب عملی است ولی در نواحی خشک و نیمه خشک معمولاً به دلیل محدود بودن رشد گیاهی عملی نمی باشد.
بنابراین در شرایط نامساعد برای پایدار ماندن پشته بهتر است به جای تراس های با نیمرخ نرمال از تراسهای V شکل که پایداری پشته آنها بیشتر است استفاده نمود.
برای پایدار کردن پشته ها پای پشته ها را بلافاصله پس از ایجاد بوسیله قطعات سنگ تثبیت می کنند.
روش ساختن تراس های آبراهه ای برای ساختن تراس های آبراهه ای اراضی شیب دار از دو روش استفاده می کنند.
پشته بندی با عبور متوالی: در این روش به جلوی تراکتور تیغه ای که به شکل قسمتی از یک سیلندر است و بخش توخالی آن بطرف جلو می باشد وصل می کنند.
این تیغه با محور متحرکی که با سیستم هیدرولیک کار می کند به تراکتور وصل شده است.
به این ترتیب تیغه می تواند در جهات مختلف یعنی به طرف بالا، پایین، چپ و راست حرکت کندو همچنین می تواند نسبت به سطح افق زاویه ای بسازد تراکتور در وضعی که تیغه نسبت به محور تراکتور زاویه دار است حرکت می کند.
خاک جمع شده در جلو آن بطرف بیرون رانده شده و پشته را به وجود می آورد.
پشته بندی مطابق بزرگترین شیب: در این روش، تراکتور در جهت بزرگترین شیب حرکت کرده خاک بالا را می کند و به طرف پایین محل و خالی می کند.
سپس به عقب برگشته و در همین مسیر عملیات را تکرار می کند تا پشته به ارتفاع مورد نظر رسد.
سپس پس از تغییر مسیر این مراحل که از سر گرفته، مجدداً پشته می سازد.
ب) تراس های آبراهه ای اراضی کم شیب: این تراس ها غالباً در اراضی که شیب آنها کمتر از 18 درصد است ساخته می شود و برای انجام کشت و زرع مناسب است و توضیح آن در اینجا بی مورد است.
فاصله بین تراس های آبراهه ای: در ایران می توان از فرمول استفاده می شود و برای مناطق مختلف باید ضریبی برای آن قائل شد.
چگونگی پیاده کردن طرح تراس های آبراهه ای ابتدا مرتفع ترین نقطه منطقه که تراس بندی خواهد شد تعیین می کنند سپس شیب زمین که از نقطع مرتفع در جهات مختلف اندازه گیری می کنند از میان شیب ها حاصل تندترین آن را انتخاب کرده در فرمول مربوط به تعیین فاصله تراس قرار داده و فاصله عمومی اولین تراس را بدست می آورند.
بر اساس فاصله عمودی بدست آمده فاصله افقی که پیدا کرده در آنجا یک میخ چوبی نصب می کنند.
این میخ درروی مسیر اولین تراس قرار دارد.
سپس مسیر تراس با استفاده از تراس مساحی با نصب میخ های چوبی مشخص می شود.
اگر منظور تعیین مسیر تراس ها شیب دار باشد میخ ها به تدریج به سمت خروجی تراس (پایین دست) در ارتفاع کمتر از ارتفاع اولین میخ و به سمت بالا دست تراس در ارتفاع بیشتر از آن نصب خواهند شد.
فاصله میخ از همدیگر 5/7 متر است سپس به وسیله تراکتور شیاری در مسیر میخ حفر شود.
برای پیاده کردن تراس دومی ابتدا شیب متوسط زمین در بین تراس را تعیین می کنند.
پس از تعیین شیب متوسط مقدار آن در فرمول تعیین فاصله عمودی تراس قرار داده و فاصله عمودی تراس دوم که از تراس اول را بدست می آورند و دوباره مراحل فوق اجرا می شود.
فاصله تراس بر اساس شیب متوسط بین آنها تعیین می شود برای نمونه اگر شیب بین تراس ها در نقاط مختلف 4، 6، 8 باشد فاصله بین تراس با استفاده از فرمول به ترتیب زیر خواهد شد 3/1 و 7/1 و 1/2 می شود.
نگهداری و مراقبت از تراس ها: آبراهه ها و گودیهای بزرگ بین تراس ها را باید پیش از اقدام به ساختن تراس ها و یا در حین ساختن آنها به وسیله وسایلی که در ساختن تراس ها به کار می رود از خاک پر کرد.
تراس ها معمولاً در معرض تخریب هستند برای نمونه بر اثر عبور ماشین های کشت و زرع و انسان و دام از روی پشته های تراس، پشته نشت می کنند.
تراس ها که باید در اولین سال پس از ساخت مراقبت بیشتر می نمود مراقبت از تراش پس از هر باران شدید ضروری می باشد.
هرچه شیب بیشتر شود مراقبت از تراس مهم تر است.
زمین حد واسط تراس ها به منظور از بین بردن ناهمواریهای کوچک موجود شخم زد و صاف می نمایند شیب پشت تراس های با شیب پشت تند باید بلافاصله پیش از ساخته شدن، بذرپاشی شوند.
زیرا تثبیت هرچه سریعتر این شیب با برقراری پوشش علوفه یا خوب اهمیت دارد.
در تراس های آبراهه ای اراضی برای افزایش نفوذپذیری خاکهای سنگین کف آبراهه را نرم می کنند برای این منظور از سلولوز چندین بار در سال استفاده می شود.
تراس های سکویی یا پلکانی این شیوه در حدود 4500 سال قبل توسط فنیقی توسط دیوارهای سنگی اجرا می شد.
تراس های سکویی کاملاً متفاوت از تراس های آبراهه ای است تراس های آبراهه ای با فواصلی در اراضی شیب دار پراکنده اند، در حالی