باغ عباس اباد بهشهر
مقدمه
باغ عباس آباد بهشهر به این دلیل که یک مجموعه سلطنتی به جای مانده از دوران صفوی است و از این لحاظ با بدیل‌های خود در اصفهان ، قزوین و کاشان قابل مقایسه است، بسیار شایسته توجه است.
این باغ با ارزش، دست‌کم از یک نظر دیگر اهمیت زیادی می‌یابد و آن توجه به این نکته است که باغ ایرانی که الگوی "نقطه‌ای بهشتی" در برهوتی کویری و سوزان را دستمایه خود قرار داده، این بار در سرزمینی شکل می‌گیرد که از نظر ویژگیهای اقلیمی، جغرافیایی و محیطی با خاستگاه خود تفاوتهای بسیاری دارد.
این نکته البته در جای خود روشنگر غنای مفهومی ایده باغ ایرانی است که توانسته به حدودی دست یابد که تعاریف خود را در خارج از بستر اولیه‌اش ارایه نماید.
آنچه در پی می‌آید گزارشی اجمالی از فعالیتهای پژوهشی انجام گرفته در پایگاه پژوهشی باغهای تاریخی بهشهر است که تحت نظر و مدیریت جناب عبدالوهاب موسوی نسب برای قرارگیری در سایت اینترنتی باغ ایرانی تهیه گردیدهآقای است.
گروه مطالعه و پژوهش باغ ایرانی ضمن تشکر فراوان از ایشان و همکارانشان در پروژه باغهای تاریخی بهشهر، توجه مسئولین سازمان میراث فرهنگی کشور و بخشهای پژوهشی آن و همچنین دیگر نهادهای دست‌اندرکار تحقیق و پژوهش را به انجام مطالعات دقیق در باب باغ ایرانی جلب کرده و در همین راستا توجه درخور به مطالعات و عملیات میدانی و همچنین کاوشهای باستان‌شناسی از جمله باستان‌شناسی بقایای گیاهان و درختان اینگونه باغها را گوشزد می‌نماید.
گروه باغ ایرانی امیدوار است، پایگاههای پژوهشی دیگری نیز در راستای تحقیق و مطالعه باغ ایرانی ایجاد گردند و همچنین پایگاههای موجود، توجه به محیط طبیعی، باغهای تاریخی موجود در بستر محوطه‌های مورد مطالعه و همچنین موضوع مهجور منظرسازی در محوطه‌های تاریخی را مد نظر قرار دهند.
این گروه آماده همکاری در مطالعه، تحقیق و نشر یافته‌ها در چهارچوبهای مذکور است.
باغ عباس آباد بهشهر
موقعیت جغرافیایی
مجموعه تاریخی عباس‌آباد بهشهر به فاصله 9 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان بهشهر، بر فراز ارتفاعات البرز بعد از روستای علی تپه (التپه) و در دل جنگل انبوه واقع گردیده است.
مجموعه مذکور در قسمت جنوب به روستاهای فرادست ییلاقی چون روستای هزار جریب بهشهر، در قسمت شرق به جاده روستاهای پاسند به هزار جریب، درقسمت غربی به اراضی کشاورزی روستای علی تپه و در قسمت شمال به روستای علی تپه محدود می‌گردد.
دسترسی به مجموعه مذکور از طریق راه آسفالته منشعب از جاده اصلی بهشهر- گرگان امکان‌پذیر می‌گردد که بعد از عبور از روستای التپه به محوطه مذکور می‌رسد.
شیب عمومی محوطه از سمت جنوب به سمت شمال است.
این وضعیت و همچنین وجود آب و وجود چشم‌اندازهای زیبا عامل مهم شکل‌گیری معماری دوره صفویه در محوطه مذکور بوده است.
از نظر منابع آبی، محوطه از دو چشمه بسیار معروف به نامهای (سرچشمه و قوری چشمه) تغذیه می‌گردد، دبی آب چشمه "سرچشمه" بسیار زیاد بوده و از داخل غاری به بیرون می‌جوشد که در مواقع بارندگی شدید، دچار تغییر رنگ می‌گردد
صفحه اصلی > معرفی باغهای ایرانی > باغ عباس‌آباد بهشهر
باغ عباس‌آباد بهشهر
معرفی مجموعه و باغ تاریخی عباس‌آباد
مجموعه تاریخی عباس‌آباد از ترکیب بخشهای مختلف همچون باغ، کاخ، سد، محورهای آبرسانی، حمام و ...
تشکیل گردیده که در ادامه معرفی خواهند گردید.
سد:
بنای سد از دوره صفویه در میان دره‌ای عمیق احداث گردیده است، ارتفاع بنای مذکور به صورت تقریبی 20 متر می‌باشد که در پی، عرض آن به 20 متر و در قسمت تاج عرض آن به 10 متر و طول آن به 70 متر می‌رسد.
مصالح عمده سازه مذکور، سنگ، آجر و ملاط ساروج است.
سد دارای سه دریچه خروجی بوده و در پشت آن پشت‌بندی قرار دارد که دارای دو گونه کاربری می‌باشد:
1- بعنوان پشت بند سد محسوب می‌گردد.
2- بعنوان مرکز تخلیه و چاه تخلیه آب محسوب می‌گردد.
مساحت کل مخزن سد قریب به 10 هکتار بوده و در حدود 600 هزار متر مکعب آب را در خود ذخیره می‌نماید، منبع تامین کننده آب مخزن سد، آب چشمه سرچشمه است.
بر اساس بررسی بعمل آمده بعضی از قسمتهای مخزن سد در گذشته شفته‌ریزی (ملاط آهک) بوده که عمل مذکور از رشد گیاه لویی که در تمام آببندانهای مازندران می‌روید جلوگیری می‌نموده است.
باغ تاریخی عباس‌آباد
باغ تاریخی عباس‌آباد بهشهر، بر بالای تپه‌ای طبیعی احداث گردیده است، بدین ترتیب که مهندسین دوره صفوی با بریدن تپه و ایجاد پله و صفه، باغی مطبق و پلکانی را ایجاد نمودهاند و در بالاترین قسمت تپه اقدام به عمارت‌سازی نمودهاند.
این باغ بر اساس شواهد بدست آمده یکی از بی‌نظیرترین باغهای ایرانی است.
علاوه بر عمارت‌سازی مذکور، در قسمت تراس مرکزی، حوض بزرگ در مرکز و حوضهای کوچکتر در اطراف احداث نمودند.
به پیروی سطح شیبدار و همچنین لوله‌های سفالی، آب از فرادست حوض مرکزی به صورت فواره ظاهر می‌گشته و مابقی از طریق لوله‌های سفالی، حوضهای جانبی را پر می‌کرده است.
معماری در باغ و باغسازی کاملاً به صورت قرینه انجام پذیرفته که موجب زیبایی آن را فراهم می‌آورده است.
مهندسین و معماران دوره صفوی با احداث باغ به روش پلکانی و مطبق و همچنین با بکارگیری از سطوح شیبدار و لوله‌های سفالی، علاوه بر زیبایی
معرفی مجموعه و باغ تاریخی عباس‌آباد مجموعه تاریخی عباس‌آباد از ترکیب بخشهای مختلف همچون باغ، کاخ، سد، محورهای آبرسانی، حمام و ...
سد: بنای سد از دوره صفویه در میان دره‌ای عمیق احداث گردیده است، ارتفاع بنای مذکور به صورت تقریبی 20 متر می‌باشد که در پی، عرض آن به 20 متر و در قسمت تاج عرض آن به 10 متر و طول آن به 70 متر می‌رسد.
مصالح عمده سازه مذکور، سنگ، آجر و ملاط ساروج است.
سد دارای سه دریچه خروجی بوده و در پشت آن پشت‌بندی قرار دارد که دارای دو گونه کاربری می‌باشد: 1- بعنوان پشت بند سد محسوب می‌گردد.
2- بعنوان مرکز تخلیه و چاه تخلیه آب محسوب می‌گردد.
مساحت کل مخزن سد قریب به 10 هکتار بوده و در حدود 600 هزار متر مکعب آب را در خود ذخیره می‌نماید، منبع تامین کننده آب مخزن سد، آب چشمه سرچشمه است.
باغ تاریخی عباس‌آباد باغ تاریخی عباس‌آباد بهشهر، بر بالای تپه‌ای طبیعی احداث گردیده است، بدین ترتیب که مهندسین دوره صفوی با بریدن تپه و ایجاد پله و صفه، باغی مطبق و پلکانی را ایجاد نمودهاند و در بالاترین قسمت تپه اقدام به عمارت‌سازی نمودهاند.
این باغ بر اساس شواهد بدست آمده یکی از بی‌نظیرترین باغهای ایرانی است.
به پیروی سطح شیبدار و همچنین لوله‌های سفالی، آب از فرادست حوض مرکزی به صورت فواره ظاهر می‌گشته و مابقی از طریق لوله‌های سفالی، حوضهای جانبی را پر می‌کرده است.
معماری در باغ و باغسازی کاملاً به صورت قرینه انجام پذیرفته که موجب زیبایی آن را فراهم می‌آورده است.
مهندسین و معماران دوره صفوی با احداث باغ به روش پلکانی و مطبق و همچنین با بکارگیری از سطوح شیبدار و لوله‌های سفالی، علاوه بر زیبایی، موسیقی آب را در باغ ایجاد نمودهاند که سبب آرامش افراد مستقر در باغ می‌گردیده است.
محوطه گلباغ (ایستگاه توزیع آب): محوطه گلباغ یا ایستگاه توزیع آب به فاصله 600 متری از باغ واقع گردیده است.
محوطه مذکور در ادامه یک شیب قرار داشته به نحوی که، شیب را بریده و آن را به صورت یک سطح تقریبا صاف در آورده‌اند.
اختلاف ارتفاع محوطه فوق نسبت به باغ در حدود 10 متر می‌باشد.
بنابر احتمال، آب چشمه (سرچشمه یا قوری چشمه) به محوطه فوق هدایت می‌گردیده، سپس با گردش در حوضهای متعدد به یک آرامش و تصفیه می‌رسیده است و بعد از آن به پیروی از سطح شیبدار و همچنین لوله‌های سفالی به سمت باغ اصلی حرکت می‌کرده است.
وسعت منطقه گلباغ در حدود 3500 متر مربع است و بر اساس بقایای معماری برج محوطه گلباغ در دوره صفویه، به لحاظ اهمیت در امر آبرسانی، توسط نگهبانانی محافظت می‌گردیده است.
محل احتمالی کاخ: به فاصله تقریبی 5/1 کیلومتری شمال باغ بر بالای کوه مشرف بر دشت بهشهر و خلیج میانکاله ، بقایای آثار معماری از دوره صفوی شناسایی گردیده است.
ابعاد اولیه پلان شناسایی شده 50×40 متر است و مصالح عمده آن را سنگ و آجر تشکیل می‌دهد.
راه دسترسی به آن از طریق یک جاده سنگفرشی که از باغ به آنجا می‌رسد امکان‌پذیر می‌گردد.
با توجه به موقعیت ساختاری بنای شناسایی شده بر بالای کوه و همچنین بدست آمدن سفالهای پوشش بام لعابدار با لعابهای آبی، آبی فیروزه‌ای، سبز و قهوه‌ای و همچنین عدم دست یابی به بقایای معماری کاخ در حفریات باستان شناختی در محوطه اصلی باغ تاریخی عباس آباد، می‌توان اظهار داشت محل کشف شده محل احتمالی کاخ پادشاهان صفوی در عباس آباد باشد.
بنای حمام تاریخی عباس‌آباد : در ضلع غربی باغ و متصل به آن و در سطحی پایین‌تر از باغ، بنای حمام تاریخی با زیر بنایی به وسعت 160 متر مربع قرار دارد.
بر اساس ظواهر امر و بررسی‌های به عمل آمده، پوشش سقف بنای حمام گنبدی شکل بوده است و مصالح عمده سازه آن آجر بوده و همچنین از تزیینات کاشی و ملاط ساروج در آن استفاده شده است.
بنای حمام از بخشهای زیر تشکیل شده است: 1- بخش سر بینه (رختکن): بخش فوق علاوه بر کاشی کاری دارای حوضی به ابعاد 5/1×1 متر و به عمق 70 سانتیمتر است.
عملکرد حوض مذکور در واقع برای شستن پا و عادت کردن بدن فرد استحمام کننده به هوای بیرون از حمام بوده است تا از بیماریهای ناگهانی جلوگیری شود 2- فضای میاندر: فضای مذکور در حد فاصل بین فضای سربینه و گرمخانه (محل استحمام) احداث گردیده است.
بر اساس شواهد و همچنین حفریات باستان شناختی، کف و دیوار فضای میاندر به تزیین کاشی مزین بوده است.
عملکرد فضای میاندر در واقع موجب آمادگی بدن فرد استحمام کننده به هوای گرم فضای گرمخانه بوده است و بعلت عادت کردن بدن به هوای گرمخانه از بیماریهای ناگهانی پیشگیری می‌شده است.
3- گرمخانه: فضای مذکور در ضلع جنوب شرقی فضای میاندر احداث گردیده است.
در واقع فضای گرمخانه محل شستشو و استحمام بوده است.
بر اساس یافته‌های باستان شناختی، فضای گرمخانه بنای حمام تاریخی عباس‌آباد دارای حوضهای متعدد بوده است.
حوضهای متعدد در بنای این حمام، بیان کننده رعایت بهداشت و عدم استفاده از خرانه به صورت عمومی است.
علاوه بر مورد فوق و با توجه به خاک‌برداریهای انجام شده، مشخص گردیده است که فضای گرمخانه مزین به کاشی با لعابهایی به رنگهای مختلف بوده است.
4- خزانه آب گرم: این قسمت از بنا در ضلع غربی حمام، حد فاصل فضای میاندر و گرمخانه احداث گردیده است.آب از قسمت شمالی بنا وارد فضای مذکور شده، سپس آتش موجب گرم شدن آب در خزانه می‌گردیده است.
5- کانال(گربه رو) عبور جریان هوای گرم: کانال فوق از قسمت تون وگلخن حمام که در زیر خزانه آب گرم قرار دارد با جهت‌های مختلف در زیر کف فضای گرمخانه و میاندر امتداد یافته و به دود کشهایی که در بدنه و دیوار بنای حمام، موجود می‌باشند متصل می‌گردید.
کانال مذکور وسیله انتقال دود و حرارت بوده است، بطوریکه عبور جریان هوای گرم علاوه بر گرم کردن آب خزانه، سبب گرم شدن کف فضای میاندر و فضای گرمخانه می‌شده است.
اهمیت بنای حمام عباس‌آباد: آنچه که بنای مذکور را با اهمیت می‌نماید روش آبرسانی آن است.آب از قسمت شرقی بنای حمام از طریق لوله‌های سفالی(تنبوشه ) که در داخل دیوارهای بنای حمام قرار دارد بعد از عبور از ضلع شمالی دیوارحمام، وارد ضلع غربی گردیده و خزانه آب گرم را پر می‌کرده، سپس آب در خزانه بعد از گرم شدن از طریق لوله‌های سفالی (تنبوشه)، دیگر حوضهای موجود فضای گرمخانه را پر می‌نموده است.
روش آبرسانی آب سرد بنای حمام مذکور به مانند آب گرم انجام می‌پذیرفته است، بدین ترتیب، آب سرد از طریق لوله‌های سفالی بعد از عبور از ضلع شرقی حمام با پر نمودن حوضی در بالا دست (خارج از بنای حمام) از طریق لوله‌های سفالی (تنبوشه) حوضهای موجود در فضای سربینه و گرمخانه را پر می‌نموده است، به بیانی دیگر هر حوض در فضای گرمخانه و سربینه حمام تاریخی عباس‌آباد بهشهر دارای دو سیستم آبرسانی آب سرد و آب گرم بوده است.
محور آبرسانی: محور آبرسانی مذکور به طول 600 متر که از اتصال لوله‌های سفالی بوجود آمده احداث گردیده است.
لوله‌های سفالی مذکور در داخل دیوار آجری به ابعاد 20/1× 20/1 سانتی متر محافظت می‌گردیده و عامل انتقال آب محوطه گلباغ به سمت باغ بوده‌اند.
لوله‌ها را به صورت نر و مادگی ساخته و به همدیگر متصل می‌کردند.
برج آجری: در محوطه تاریخی عباس‌آباد، دو برج آجری به قطر7 متر و به ارتفاع 14 متر از دوران صفویه به یادگار مانده است.
مصالح عمده سازه مذکور، ملاط ساروج و آجر به ابعاد 5×26×26