دانلود تحقیق مسجد احمد ابن طولون

مسجد احمد ابن طولون
ابن طولون ، جامع سومین مسجد ساخته مسلمانان در مصر و یکی از بزرگترین مساجد کهن جهان اسلام که به فرمان احمد بن طولن در ناحیه القطایع در حومه فسطاط بر روی جبل یشکر برپا گردید .

کندی گوید : احمد ابن طولن در 259 ق دستور داد تا مسجد جامعی بسازند و نیز می گوید در 264 ق ساختمان آن آغاز و در 266 ق پایان گرفت ، اما به گفته کرسول ساختمان ان در 265 ق پایان یافته است و وجود کتیبه ای بر یکی از جرز های سمت قبله مسجد تاریخ برپایی بنا در رمضان 265 است و وجود کتیبه ای بر یکی از جرز های سمت قبله مسجد که حاوی تاریخ بر پایی بنا در رمضان 265 است ، این مطلب را تاکید می کند ) معماری 000
















ویژگی های معماری :
مسجد از نظر معماری طرحی بسیار ساده دارد .

بنا شامل یک صحن مربع به ابعاد تقریبی 92 متر است که از 3 سو رواقی با 13 چشمه طاق در 2 ردیف ، و از سوی قبله(جنوب شرقی )رواقی با 17 چشمه طاق در 5 ردیف را در بر می گیرد .

با احتساب عرض رواق ها مجموع بنا و صحن مستطیلی است که به ابعاد 26/122 و 33/140 متر .

در بنای مسجد به جای ستون از جرز بهره گرفته اند .کلیه دیوار ها ، جرز ها و چشمه ها ی شبستان ها یکسره از آجر سرخ رنگ به اندازها های 5/4 در 5/8 تا 8 در 18 تا 19 سانتی متر در ملاطی ضخیم چیده شده و یک قشر گچ سخت آنها راپوشانیده است .

طاق ها از نوع نوک تیز (شکسته) است و پایه های حمال آن را جرز های مکعب مستطیل ستبر به ابعاد 46/2 در 27/1 متر تشکیل می دهد که به فاصله 60/4 متر از یکدیگر قرار دارند .

نمونه پیشین این گونه جرز ها در مساجد المتوکل و ابودلف در سامره نیز دیده میشود
( شاید بتوان به روایت بلوی را در مورد نیاز به 300 ستون برای ساختن مساجد مورد نظر احمد بن طولون و پیشنهاد معمار مصرانی سازنده مسجد برلی ساختن بنایی مه به جز 2 ستون سمت قبله (محراب ) به ستون دیگری نیاز نداشته باشد توجیهی برای این روش جدیدو ناشناخته در معماری مساجد مصر دانست .

نیم ستون های کاذب 4 نبش جرز ها را با آجر تراشیده ساخته اند و طاق های روی آن کمی از پایه خود پیش تر آمده و در بالای هر جرز به منظور تقویت ، روکوبی چوبی با اتصال دم چلچله ای نصب شده است .

هر چند طاق های مساجد در سرزمین های غربی اسلامی به طور کلی از نوع هلالی است ، ولی در مسجد ابن طولون از طاق های شکسته نوک تیز استفاده شده است .

یکی از امتیازات فنی این طاق ها کاستن از وزن پشت بغل های بین قوس ها ست .

در بالای هر جرز و فاصله میان دو طاق یک روزنه نور گیر ایجاد شده که افزون بر کاربرد روشنایی ، سبب ظرافت و سبک تر کردن بنا شده است ، بی آنکه از استحکام آن بکاهد .

این روزنه ها نیز دارای طاق های نوک تیز واقع بر ستون های کوچک است .

تزئینات بنا
در معماری اسلامی تزئینات مساجد از دو دیدگاه متفاوت به کار گرفته شده است .

در بیشترین آنها برای نشان دادن اهمیت و جلب توجه نماز گزاران به محل مشخصی چون محراب ، عوامل تزئینی چشم گیری در آن به کار گرفته اند و در شماری کمتر معماران کوشیده اند تا به یاری نقش های یکسان و هماهنگ بنا را از وحدت کامل برخودردار کنند که در مسجد ابن طولون چنین است گچ بری تنها عامل تزئینی این بنا به بخش های اصلی ساختمان چون سر ستوان ها ، سطح زیرین طاق ها ، روزنه های نور گیر و پنجره ها غنایی ویژه بخشیده و در سر ستون ها که به سبک کرنتی است ، نقوش برگ کنگری متداول این سبک ،به برگ مو سبک سامره تغییر یافته است.

طاق های مسجد ابن طولون بسیار عریض طراحی شده است .

بنابراین سطح زیرین آن زمینه مناسبی برای ارائه گچ بری است .

10 قطعه از این گچ بری ها به خوبی حفظ شده که طرح آنها شامل یک نوار مرکزی پهن و دو حاشیه باریک با نقش هندسی و گیاهی به سبک سامره است .

یک نوار گچ بری شده نیز در هر دو روی دور طاق ها ایجاد شده که ابتدا با زاویه قائمه به سوی طاق کناری معطوف می گردد و سپس در امتداد یک خط افقی به آن می رسد .

کتیبه کوفی مشهور مسجد به فاصله 20 سانتی متری در بالای این نوار به عرض 30 سانتی متر بر روی چوب منبت کاری شده است .

تخمین زده اند که این پیشانی بیش از دو کم طول داشته و در حدود یک شانزدهم از آیات قرآن کریم را شامل بوده است پنجره های واقع در دیوار خارجی رواق ها شاهکاری از هنر گچ بری است .

3 یا 4 قطعه از نمونه های نخستین شبکه های آن باقی مانده که طرح بعضی از آنها شامل دایره های تقسیم شده به نیم و ربع دایره و کاملا مشابه طرح یکی از مشبک های مرمرین مسجد جامع دمشق است .

دو نمونه دیگر شامل ترکیبی از اشکال شش گوشه و مثلث های متساوی الاضلاع است دیوار خارجی رواق ها 10 متر ارتفاع دارد و یک پیشانی با تزئینات کنگره ای به ارتفاع 3 متر بخش فوقانی آن را آراسته است .

چنین می نماید که معمار برآن بوده که دیوار های بلند را از عرض به دو بخش تقسیم کند .

در بخش زیرین 7 در ورودی مستطیل شکل ساخته شده و در بخش زبرین 31 پنجره ایجاد کرده که پایه آنها بر خط محور این تقسیم قرار دارد .

این تقسیم جالب یکنواختی دیوار های سا ده را از میان برده و یکی از زیبا ترین عوامل بنا یعنی پنجره را پدید آورده است طرفین روزنه های نورگیر در پشت بغل های دیوار خارجی صحن ، گل های کوکب 8 پر با گلبرگ های فرو رفته گچ بری شده و ردیفی از همین گل ها به شکل یک پیشانی زیر رخ بام ساخته اند .

سقف : سقف نخستین مسجد از تنه های ستبر نخل بوده که با تخته به شکل مربع مستطیل به اندا زه ای 50 در 30 سانتی متر غلاف شده و شاه تیر هایی را تشکیل می داده که به فاصله 25/1 متر ( از مرکز به مرکز ) قرار داشته است .

رو و میان آنها را با قاب های چوبی تزئین کرده بوده اند .

از سقف نخستین ، بخش کوچکی بازمانده بود که در تعمیرات اساسی مسجد سطح خارجی آن به همان شیوه بازسازی شده است .

به هنگام تغییرات چند تنه از سرو های آسیای صغیر نیز به دست آمد که به عقیده کرسول («معماری 000 » بایست در نخستین تعمیرات بنا به کار گرفته شده باشد ، اما در مدیحه ای که سعید القاص در ستایش احمد بن طولون و مسجد ساخته او سروده ، به کار برد سرو کوهی در بنای مسجد اشاره شده است .

بنابرین افزون بر تنه نخل از سرو کوهی نیز در ساختن سقف مسجد استفاده کرده بوده اند .

فواره : در میانه صحن مسجد بنایی با گنبد زرین و پنجره های مشبک که به هر سو گشوده می شود ، ساخته بوده اند که بر پایه 10 ستون مرمر قرار داشته و 16 ستون مرمر دیگر آن را محصور می کرده است .

کف آن نیز پوشیده از سنگ مرمر بوده و در زیر گنبد یک سنگاب بزرگ مرمرین به قطر دهانه 4 ذرع که آب از فواره آن فوران می کرده ، قرار داشته است .

بر پشت بام آن نیز ساعت خورشیدی نصب کرده و دور بام را نرده ای از چوب ساج کشیده بوده اند .

این فواره در جمادی الثانی در آتش سوخت .

وجود وضو گاه در پشت مسجد نشان می دهد که این فواره بیشتر برای زیبایی و یا ویژه آشامیدن آب برای نمازگزاران بوده است .

زیاده : 3 ضلع مسجد را یک حیاط خارجی یا «زیاده » در بر گرفته و در ضلع جنوب شرقی ساختمان های ویژه امیر «دارالاماره» قرار داشته که یکی از درهای آن به اتاقی در پشت محراب باز می شده و بنا به رسم سده های نخستین اسلام ، ابن طولون مستقیما از آنجا به مقصوره کنار محراب و منبر می رفته است .

زیاده تقریبا 19 متر عرض دارد و دیواری به ارتفاع 8 و ضخامت 32/1 متر آن را در بر می گیرد .

بدین ترتیب مجموعه مسجد از یک 4 ضلعی نزدیک به مربع به ابعاد 162 در 46/162 متر با مساحتی برابر 5/318 ، 26 متر مربع تشکیل می شود .

بلندی و استواری دیوار های مسجد و زیاده مورد توجه ناصر خسرو قرار گرفته بوده است .

دیوار های زیاده در حقیقت حفاظی مناسب برای جلوگیری از تماس مستقیم محوطه مسجد با بنا های غیر مذهبی اطراف بوده است .

افزون بر آن دیگر تاسیسات جنبی خدماتی چون وضوگاه ، داروخانه و مناره و جز آن در محوطه زیاده بنا شده بوده است .

زیاده احتمالا با 21 باب به سوی مسجد راه داشته است .

سطح زیاده به هنگام بنای مسجد پایین تر از رواق ها بوده و درهایی که به داخل رواق ها باز می شوده، چند پله بالاتر از سطح زیاده و به صورت نیم دایره ساخته شده بوده اند .

این وضع هنگامی روشن شد که زیاده را از وجود بازمانده های بنا های ویران شده ادوار مختلف که پس از ساختمان مسجد ایجاد شده بود ، پاک کردند .

پس از خاک برداری معلوم شد که در های رواق های شمالی- شرقی 40/1 تا 80/1 متر بالاتر از سطح زیاده قرار داشته و 4 عدد از این پلکان ها را همانند 2 پلکان اصلی بازمانده در ضلع جنوب شرقی بازسازی کرده اند ) ( ابن طولون دستور داده بود داروخانه ای را در زیاده بنا کنند و در ان همه گونه شربت ودارو مهیا سازند و خدمه ای برای خدمت در ان بگمارند و روز های جمعه طبیعی برای مداوای نمازگزاران در آنجا حاضر باشد .

وضوگاه مسجد نیز در زیاده ساخته شده بود و چون مردم به خارج بودن آن از مسجد اعتراض کردند ، وی پاسخ داد که می خواسته است مسجد از پلیدی ها به دور ماند .

به گزارش ابن دقماق (همان جا) زیاده در مرحله بعد و به هدف گسترش مسجد پدید آمده است.

اما این گزارش صحیح نیست، زیرا ساختن زیاده پیش از آن در مساجد سامره معمول شده بود.

مناره : مناره را مانند دیگر بناهای مکمل مسجد در ضلع شمال غربی زیاده ساخته اند.

مناره نخستین مسجد، چنانکه از گزارش مقدسی بر می آید، همانند مناره ملویه سامره بوده است.

وی می نویسد: مسجد دارای مناره سنگی کوچکی است که پلکان آن در خارج دارد.

داستان ساختن یک نمونه کاغذی به وسیله احمد بن طولون و دستور او برای ساختن مناره ای مشابه آن به وسیله معمار مسجد که ابن دقماق و مقریزی نقل کرده اند، توجیهی است برای کاربرد مناره حلزونی شکل که نخستین بار در مصر ساخته می شد.

سرگذشت مسجد در دوره های بعد: در دوران حکومت العزیز بالله به دستور او یا مادرش فواره دیگری به جای فواره سوخته طولونی در سال 385 ق به دست راشد خفیفی ساخته شد.

افزون بر آن در پایان همین سده در ردیف دوم جرزهای دیوار قبله 2 محراب گچی مسطح مشابه در طرفین دکه ساخته شد که باید آنها را قدیمترین محراب های مسجد به شمار آورد محراب طرف راست آسیب بسیار دیده و تنها بخش بالای آن باقی مانده، اما محراب طرف چپ به خوبی حفظ شده است طرح این محراب شامل یک طاق نوک تیز واقع بر دو ستون است که در راس طاق یک گل کوکب و در اطراف آن نیمه کوکبهای تا پایین محراب گچ بری کرده اند.

کتیبه ای به خط کوفی شامل جمله های لا اله الا الله، محمد رسول الله بر پیشانی محراب دیده می شود.

این محراب را در تحقیقات نخستین طولونی می دانستند، ولی در بررسیهای دقیق سبک شناسی هندی بعد، آن را به پایان قرن 4 ق نسبت داده اند به روزگار حاکم بامر الله بازماندگان ابن طولون مسجد را به 30 هزار دینار مغربی به وی فروختند آنان مدتی