دانلود تحقیق نگاهی به جایگاه وقف در فرهنگ اسلام

کلمه نخست

از جمله اموری که شایسته است در جوامع اسلامی، بویژه ایران مورد توجه قرار گیرد و با قوت رواج یابد، احیای سنت حسنۀ وقف است که به نوبۀ خود میتواند حلالّ بسیاری از مشکلات جامعه باشد.

سنت پسندیده وقف ریشه در تاریخ صدر اسلام دارد و اولین واقف در اسلام و مشوق وقف، شخص پیامبر (ص) بوده است و پس از آن بزرگوار، اهلبیت (ع) و اصحاب آن بزرگواران بوده اند و تا به امروز همچنان به عنوان یک سنت نیکو، سیره مستمر مسلمین و مومنین بوده است و امروز بر عالمان و آگاهان جامعه بویژه خطبای محترم جمعه فرض است که در بنای جامعه نوین اسلامی، به برکت انقلاب اسلامی مان به تجدید حیات این سیره نیکو بپردازند که با گسترش فرهنگ وقف در جامعه، بسیاری از معضلات اجتماعی در اشکال گوناگون آن حل خواهد شد و در زدودن گرد و غبار فقر و محرومیت و تالیف قلوب و برداشتن یا تقلیل فاصله طبقاتی تاثیر بسزائی خواهد گذاشت.

 .تعریف وقف

وقف که از جمله عبادات و از صدقه جاریه است، در لغت به معنی ایستادن (1) و در اصطلاح فقهی به معنی حبس عین ملکی است بر ملک خدای تعالی که ملکیت از مالک ملک به خداوند منتقل میشود(2)

مرحوم محقق حلی میفرماید : وقف عقدی است که ثمره آن حبس کردن اصل و رها کردن منفعت آن است.

(3)

صاحب جواهر می فرماید: الوقف عقد ثمرته تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه.

(4)

وقف نوعی عقد است که ثمره آن حبس مال است و رها کردن منفعت آن .

بعبارتی دیگر : ماندن اصل مال و جابجائی منفعت آن، تا مردم از منافعش بهره مند شوند.

به عبارت دیگر : وقف یعنی رقبه شئی را نگهداشتن و منفعت آن را آزاد کردن است.

1-منتهی الارب

2-لغتنامه دهخدا ذیل ماده وقف

3-شرایع الاسلام

4-جواهر الاکلام/ج28/ص2

شیخ طوسی می فرماید : وقف"تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه" است (1)

بنابراین وقف شرعا تحبیس است یعنی اصل آن نه قابل خرید و فروش است و نه به ارث برده میشود و نه قابل هبه و بخشش است و نه به رهن و اجاره و عاریه و از این قبیل ...

داده میشود ( الا ما خرج بالدلیل ) و تسبیل المنفعه یعنی صرف کردن مال وقفی در جهتی که واقف تعیین کرده است که همان راه خداست.

چنانکه معصوم (ع) می فرماید : الوقف علی حسب ما یشرط الواقف (2)

.مشروعیت وقف

وقف، نزد تمام مذاهب اسلامی ( از امامیه و اهل سنت عموما ) جایز است دلیل همه آنها در جواز وقف، قرآن و سنت است.

از جمله آیات قرآن، آیه های ذیل است که می فرماید:

لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون.(3)

المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املاء.(4)

که در این آیات به انفاق و انجام آیات صالح پایدار و ماندگار توصیه و ترغیب شده و وقف کردن هم انفاق است و از بهترین اعمال شایسته ماندگار و جاوید.

و اما مشروعیت وقف با تمسک به سنت به استناد سیره عملی و احادیث شریف، نبوی است که از جمله پیامبر (ص) در ترغیب به وقف فرمود:

حبّس الاصل و سبّل المنفعه (5)

یعنی اصل آن را حبس کردن و منفعتش را در راه خدا آزادنما.

و حدیث نبوی دیگر که فرمود:

اذا مات الانسان انقطع عمله الامن ثلاثه : صدقه جاریه او علم ینتفع به او ولد صالح یدعواله.(6)

بسیاری از فقها از جمله شهید اول، وقف را صدقه جاریه می دانند (7) که دارای اجری مستمر است.

.اقسام وقف

وقف به اعتبار موقوف بر دو قسم است:

الف: وقف عام

ب: وقف خاص

1-مبسوط/ج3/کتاب الوقف

2-خلاف، شیخ طوسی/ص329

3-آل عمران/92

4-کهف/46

5-المستدرک/ج2/ص511

6-نهج الفصاحه/ص182

7-لمعه/کتاب الوقف

مراد از وقف عام، امور خیریه عام المنفعه است و مخصوص دسته و طبقه معینی نیست.

وقف خاص وقفی که است مخصوص دسته معینی از مردم و افراد خاصی است مانند: وقف بر اولاد، وقف بر فقرا، وقف بر طلاب مدارس، مساجد و ...

(1)

برخی از اعاظم در تعریف وقف عام و خاص گفته اند:

وقف عام وقفی است که برای انتفاع کل مردم قرار داده میشود و اختصاص به گروه و صنف خاصی ندارد مانند وقف مدارس ، بیمارستانها، مساجد، مشاهد مشرفه، اماکن متبرکه، مقبره ها، پل ها و خانه ها و...

وقف خاص وقفی است که ملک بر کسانی " موقوف علیهم " قرار داده شد و تنها آنان حق استفاده از آن را دارند مانند " وقف ذرّی " وقف بر علما و طلاب و یا وقف بر فقرا و محرومین یا وقف زمینی برای احداث مساجد، مدرسه، قبرستان و ...

(2)

( که البته وقف مدارس، مساجد و امثال اینها از مصادیق وقف عام است)

از زاویه ای دیگر:

وقف دارای دو قسم دیگر نیز هست که از آن به عنوان:

الف: وقف انتفاع

ب: وقف منفعت، یاد میکنند

وقف انتفاع وقفی است که نظر واقف از وقف، تحصیل درآمد مادی نیست مثل وقف زمین ملکی برای احداث مسجد.

وقف منفعت، وقفی است که نظر واقف از وقف، تحصیل درآمد است تا در مصرف معینی هزینه شود مانند : وقف مغازه یا مزرعه برای نگهداری و اداره مسجد یا مدرسه و ...

که میتوان عنداللزوم تبدیل به احسن یا اعود و انفع از لحاظ درآمدمادی نمود.

ولی در وقف انتفاع نتوان تبدیل نمود.(3)

.وقف در قرآن

در قرآن آیه ای که بر وقف و احکام فقهی آن صراحت داشته باشد وجود ندارد، لکن میتوان از باب اولویت به آیاتی که بطور عموم بر انجام افعال خیر و تحریص و ترغیب آن دلالت دارد تمسک جست و بدانها استناد کرد، نظیر آیاتی که پیرامون انفاق، احسان، تعاون، صدقه، قرض الحسنه، خیرات و مبرت، عمل صالح، باقیات الصالحات، ایثار و ...

در قرآن آمده می توان به جواز وقف بلکه رحجان و استحباب آن استدلال کرد که وقف را هم شامل میشود، نظیر آیات ذیل:

و ما تقدموا الانفسکم من خیر تجدوه عند الله هو خیرا و اعظم اجرا و استغفرو الله انّ الله غفور رحیم.(4)

1-لغتنامه دهخدا، ماده وقف

2-الفقه علی المذاهب الخمسه- اسناد محمد جواد مغنیه

3-شرایع الاسلام، محقق حلی

4-مزمل/20

 لن تنالوا البّر حتی تنفقوامما تحبّون و ما تنفقوا من شئی فان الله به علیم.(1)

لیس البران تولّوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکّن البّر من آمن بالله و الیوم الاخر و الملائکه و الکتاب و النبیّن و آتی المال علی حبّه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السّبیل و فی الرقاب ...

(2)

المال و البنون زینه الحیوه الدّنیا و الباقیات الصّالحات خیره عند ربّک ثوابا و خیر املا.

(3)

و یرید الله الذین اهتدوا هدی و الباقیات الصالحات خیر عند ربّک ثوابا و خیر مردا.

(4)

از طرف دیگر باید بخاطر داشت که برابر رهنمودهای و حیانی، تکاثر اموال، کنز مال، استکبار، جمع و حب مال، طغیان ناشی از مال اندوزی، راندن قهرآمیز ایتام و فقرا، خود برتر بینی و تفاخر، پرخاش برسائل و مواردی از این قبیل و نادیده گرفتن حق الله و حق الناس، بشدت مورد نکوهش قرار گرفته است.

پس میتوان نتیجه گرفت که از آنچه در این محور ذکر گردید، وقف نه تنها جایز است بلکه در مواردی رجحان دارد و مستحب هم هست و چه بسا در شرایطی به انگیزۀ حق دماء و مبارزه با روحیه مال پرستی و بیماری ثروت اندوزی و یا بدلیل رعایت مصالح سیاسی - اجتماعی و تقلیل اختلاف طبقاتی و یا از باب مقدمه واجب، واجب هم بشود.

.وقف در سنّت مراد از سنت، مجمع قول و فعل و تقریر یا سیرۀ علمی و عملی و جلوه های رفتاری پیامبر اسلام (ص) و ( به اعتقاد شیعه) ائمه معصومین علیهم السلام است که دومین منبع از منابع معارف اسلامی است.

الف: سنّت پیامبر (ص) در حدیث مشهوری از پیامبر (ص) نقل شده که فرمود: اذا مات الانسان انقطع عمله الّا من ثلاث : صدقه جاریه او علم ینتفع به او ولد صالح یدعو اله.

(5) وقتی انسان بمیرد عمل او خاتمه می یابد مگر در سه چیز: 1-صدقه جاریه (وقف) 2-علمی که از آن استفاده شود.

3-فرزند صالحی که برای او دعا کند.

1-آل عمران/92 2-بقره/177 3-کهف/46 4-مریم/76 5-نهج المصاحه/ص200/ح239 نظیر این روایت، روایاتی نیز از امام صادق (ع) نقل شده است.(1) پیامبر اکرم (ص) در حدیث دیگری فرمود: انّ ممّا یلحق المومن من عمله و حسناته بعد موته علما نشره و ولدا صالحا ترکه و مصحفا ورثه او مسجد ابناه او بیتا لابن السّبیل بناه او نهرا اجراه او صدقه اخرجها من ماله فی صحّته و حیاته و تلحقه من بعد موته.

(2) چند چیز از اعمال و حسنات مومن پس از مرگ هم بهره ای به او میرسد: 1-دانشی که از خود به یادگار گذاشته باشد.

2-فرزند صالحی که تربیت کرده است.

3-قرآنی که به ارث گذاشته باشد.

4-مسجدی که ساخته باشد.

5-منزلی که مسافرین در راه مانده در آن مـأوا گزینند بنا کرده باشد.

6-نهر آبی که احداث کرده باشد.

7-صدقه ای که در زمان سلامت و حیات خود پرداخته و آثارش باقی باشد.

و باز از آن حضرت نقل شده که فرموده است: من بنی علی ظهر طریق مأوی عابر سبیل بعثه الله یوم القیامه علی نجیب من دّر و جوهر و وجهه یضئی لاهل الجمع نورا حتی یزاحم ابراهیم خلیل الرحمن فی قبتّه فیقول اهل الجمع!

هذا ملک من الملائکه، لم نر مثله قطّ و دخل فی شفاعته الجنه اربعون الف رجل.(3) کسی که در کنار جاده ای برای عابران و مسافرین محل استراحتی بسازد، خداوند در روز قیامت او را بر مرکبی که از درّ و گوهر تزئین شده سوار می نماید و نور صورت او را تمام نورها را تحت الشعاع قرار میدهد تا آنجا که با نور حضرت ابراهیم رقلبت میکند و مردم سوال می کنند که آیا این فرشته ای از فرشتگان است؟

هرگز مانند او را ندیده ایم و با شفاعت وی چهل هزار انسان به بهشت راه می یابند.

در سیرۀ عملی پیامبر (ص) می خوانیم که آن بزرگوار در این امر پسندیده (وقف) نیز همچون سایر کارهای نیکو پیشقدم بود، چنانکه در تاریخ آمده: پیامبر زمینی را وقف کرد و منافع آن را برای "ابن سبیل" صدقه قرار داد.(4) زمین ها و باغاتی که "مخیریق" یهودی که از احبار یهود بنی نضیر بود و تازه مسلمان شده و در جنگ احد بشهادت رسیده بود، قبل از حرکت به همراه سپاه اسلام بسوی احد، برای جنگ با مشرکین، وصیت کرد که اگر من در این جنگ شهید شدم هفت قطعه باغهای من مال رسول الله (ص) باشد،از قضا او در جنگ احد بشهادت رسید و باغات او از همان تاریخ یعنی از سال سوم هجری به ملک رسول خدا (ص) درآمد و پیامبر در آن تصرف کرد و کارگرانی از طرف پیامبر آن را اداره میکردند تا سال هفتم هجری که رسول خدا آن را وقف بر فاطمه و اولاد او کردند، یعنی این باغها را وقف خاص فرمود.

1-وسائل الشیعه، ج13/کتاب الوقف و الصدقات/ص292 مراجعه شود.

2-نهج الفصاحه/ص337/کلام906 3-وسایل الشیعه/ج11/ص562 4-رک: اقتصاد اسلامی در مطبوعات و پیامبر عند الحاجه از درآمد آنها استفاده میکردند.(1) که بعد از رحلت رسول اکرم (ص) خلیفه اول این باغها را از دختر رسول خدا(ص) گرفت و به احتیاجات و دفاع حضرت صدیقه اهره اعتنائی نکرد و سپس خلیفه دوم آن را به حضرت زهرا(ع) پس داد.(2) برخی از نزدیکان و بستگان پیامبر(ص) بر سر آن باغات در مقام ادعا و مخاصمه برآمدند که امیر المومنین(ع) و برخی از اصحاب شهادت دادند که آن " حوائط سبعه" وقف بر حضرت زهرا، اولاد اوست.(3) و حضرت زهرا(ع) هم پس از رحلت پیامبر (ص) برای هر یک از آنان رسول خدا "دوازده رقیه" (4) وصیت فرمود و برای زنان بنی هاشم نیز "دوازده اوقیه" و برای خواهرزاده خود "امامه" نیز همان مبلغ را در نظر گرفت و آن هفت بستان را وقف بنی هاشم و بنی عبدالمطلب فرمود، آنگاه قبل از شهادت طبق نقل امام باقر(ع) طی یک وصیت نامه ای، تولیت و نظارت و سرپرستی این موقوفه را شرعا به امیر المومنین (ع) و حسنین علیهماالسلام و پس از امام حسین (ع) به فرزندان ذکورش، الاکبر فالاکبر سپرد.(5) اینها نمنه هایی از سنت شریف نبوی در دعوت و ترغیب و تشویق مسلمین و مومنین به