دانلود مقاله حسینیه ها در بافت تاریخی مشهد

شهر شناسان ایرانی - اسلامی اعم از غربی و شرقی، بناهای کالبدی مبتنی بر فرهنگ اسلامی (مساجد، مقابر، مدارس علوم دینی، مزارات) را یکی از مشخصه های شهرهای اسلامی می دانند.

در این میان، سایر مراکز مذهبی از جمله تکایا، حسینیه ها و خانقاه ها چندان مورد توجه و بررسی قرار نگرفته اند، در حالی که این عناصر در شکل دادن به رفتارهای گروهی، تقویت پیوندهای اجتماعی و تقویت همگرایی فرهنگی همواره نقش عمده ای داشته اند.

لذا هدف عمده این مقاله، بررسی نقش کارکرد حسینیه ها در ابعاد مختلف مذهبی، اجتماعی، آموزشی و اسکان زایران در محدوده بافت قدیم شهر مشهد می باشد.

برای این منظور، ابتدا موضوع و مفاهیم، مقوله بندی و نمونه های انتخابی مربوط به هدف تحقیق و سپس منطقه تحقیق، یعنی محدوده بافت قدیم شهر مشهد در سطح شهر مشخص شد.

آن گاه آمار و اطلاعات اولیه از سازمانهای مختلف از جمله شهرداری، اداره اوقاف و آستان قدس گرد آمد که نمایانگر وجود حدود 150 حسینیه و تکیه در محدوده بافت قدیم شهر مشهد است.

سپس به شیوه نمونه گیری اتفاقی، تعداد 40 حسینیه (6/26) درصد انتخاب و از طریق پرسشنامه ای حاوی 37 متغیر، اطلاعاتی در مورد حسینیه ها شامل: جوانب کالبدی (وسعت، پیشینه ساخت، تعداد طبقات، ظرفیت و..

.)، کارکرد و فعالیت (مذهبی، اسکان زائران، آموزش و...) و اجتماعی (نحوه اداره، متولیان، مراسم و...) جمع آوری گردید.

در نهایت، داده ها از طریق بسته نرم افزاری PE2 و SPSS رایانه توصیف و تحلیل شد: نتایج حاصل، بیانگر کارکرد متنوع حسینیه ها براساس منشا متولیان (محلی، منطقه ای، ملی و فراملی) می باشد.

مقدمه

بناهای مذهبی اعم از مساجد، حسینیه ها، خانقاه ها، مزارات و غیره به دلایل مختلف از جمله; «معنویت حاکم بر آنها»، «سابقه تاریخی »، «شیوه معماری » و «کارکرد فرهنگی - اجتماعی و اقتصادی » در بین مردم از گذشته تا به حال از همیت خاصی برخوردار بوده و جنبه «تقدس » یافته اند.

بناهای مذکور، پویایی معنوی و کالبدی خود را در طول زمان حفظ کرده و به ندرت متروکه و رها شده اند.

این مظاهر هنر معنوی (بناهای کالبدی - فرهنگی) همگام با ورود جامعه جهانی به عصر «فرانوگرایی » (Post - Modernism) و «اطلاعات و ارتباطات » اهمیت ویژه ای یافته اند، زیرا «انقلاب انفورماتیک » باعث کمرنگ شدن اقتصاد مادی (Dematecalisation) و توسعه اقتصادی متکی بر تولیدات فرهنگی (Cultural Ecomomy) شده است.

توجه به پدیده های کالبدی و بناهای میراثی / تاریخی بویژه شهرهای تاریخی و اماکن مقدسه و متبرکه به لحاظ تنوع کارکردها و منافع مادی و معنوی حاصل از آنها افزایش یافته و به دلیل سهم فراوانی که در تامین منافع ملی دارند در کانون توجه مسایل «اقتصاد فرهنگی » قرار گرفته اند.

چشم انداز «اقتصاد قرن بیست ویکم » روشنایی بخش غلبه «اقتصاد فرهنگی » بر سایر جنبه های اقتصادی در تامین زندگی مردم است.

در چارچوب همین بینش فکری، مساله «شهرهای تاریخی » و بناهای با کارکرد «فرهنگی - اجتماعی » موجود در شهرها اهمیت بسزایی یافته و کانون مطالعه و توجه نظریه پردازان «اقتصاد فرهنگی » و شهرپژوهان قرار گرفته است.

شهر مشهد به دلیل برخورداری از «قداست مذهبی » و ویژگیهای فرهنگی و تنوع جلوه های هنر مادی و معنوی، نیازمند شناسایی عمیق پدیده های کالبدی با کارکرد فرهنگی برای سازگاری با راهبرد «برنامه ریزی میراثی » شهرهای فرهنگی در چشم انداز قرن بیست ویکم می باشد.

مطالعه حسینه های مستقر در محدوده بافت قدیم شهر مشهد به دلیل تنوع کارکردی در فرآیند تحول اقتصادی قرن آینده از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

حسینیه ها فعالیتهایی از قبیل کارکرد دینی (مراسم عزاداری، اعیاد مذهبی، نماز جماعت، روضه خوانی)، آموزشی (خیاطی، احکام، قرآن) و رفاهی (اسکان زایران، اطعام یتیمان) را به تناسب انجام می دهند، ولی از سازماندهی مطلوبی برخوردار نیستند.

بنابراین شناخت ویژگیهای مختلف کالبدی و کارکردی آنها زمینه مناسب را جهت برنامه ریزی معقولانه فراهم می کند، زیرا حسینیه ها نقش عمده ای در تقویت همبستگی اجتماعی، توسعه فرهنگ اسلامی و رفع مشکلات اسکان زایران در شهر مشهد دارند و زمینه تقویت «اقتصاد فرهنگی » را همگام با سایر جنبه ها، فراهم می آورند.

تاریخچه شهر مشهد

علت وجودی و رشد شهر مشهد مرهون وجود مرقد حضرت رضا(ع) امام هشتم شیعیان جهان است که در سال 203-202 ه.ق به دست مامون خلیفه عباسی به شهادت رسید.

(2) توسعه شهر تا قرن هفتم (هجوم مغولان) و ویرانی شهرهای بزرگی چون توس و نیشابور چندان محسوس نبود.

ولی پس از آن مقدمات رشد و توسعه شهر فراهم شد.

با روی کار آمدن حکومت صفویه و رسمی شدن «مذهب شیعه » در ایران توسط شاه اسماعیل صفوی رشد شهر رعت بیشتری گرفت.

حصار اصلی شهر، خیابانهای عمده و معروف به «بالا خیابان، پایین خیابان » و دهها مدرسه علمیه و مسجد در این دوره ساخته شده است.

همزمان با حکومت نادرشاه افشار و انتخاب شهر مشهد به عنوان پایتخت بر اعتبار و عظمت شهر افزوده شد، تا جایی که جمعیت آن به حدود 250000 نفر افزایش یافت.

ولی پس از حکومت افشاریه تا اواخر حکومت قاجاریه به تدریج از اعتبار شهر کاسته شد و جمعیت آن به حدود 80 هزار نفر تقلیل یافت.

(3) 

حصار اصلی شهر، خیابانهای عمده و معروف به «بالا خیابان، پایین خیابان » و دهها مدرسه علمیه و مسجد در این دوره ساخته شده است.

(3) از زمان روی کار آمدن رضاخان (1299 ه.

ش) همگام با تحولاتی که در کشور اتفاق افتاد، شهر مشهد نیز تغییر اساسی یافت.

با گسترش فیزیکی شهر، حصار قدیمی به جای مانده از دوره صفویه، خراب شد.

(1310 ه.

ش).

(4) و شهر قدیمی که در داخل آن محصور بود، فقط بخشی از شهر به حساب آمد.

محله های عمده و قدیمی شهر از جمله محله نوغان، سراب، بالاخیابان، پایین خیابان، عیدگاه، سناباد و سرشور (5) در نتیجه جراحیهای شهری و احداث خیابانهای جدید دچار از هم گسیختگی کارکردی و فضایی شدند.

جمعیت شهر از حدود 50 هزار نفر در سال 1275 ه.

ش به 176471 نفر در سال 1320 ه.

ش افزایش یافت.

رشد فیزیکی و جمعیتی شهر مشهد شدت گرفت، به طوری که جمعیت شهر تا سال 1355ه.

ش به 667777 نفر و وسعت شهر به حدود 78 کیلومتر مربع افزایش یافت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357 ه.

ش) تا سال 1375 جمعیت شهر به حدود 1897000 نفر و وسعت شهر به حدود 200 کیلومتر مربع افزایش یافته است.

(6) محدوده بافت تاریخی / قدیم شهر شامل هسته های اولیه شهرک نوغان، و دهکده سناباد و «هسته مذهبی » و بافت مسکونی محلات قدیم شهر است که مبتنی بر فناوری حمل و نقل ما قبل صنعتی است و آن بخش از شهر امروزی است که تا سال 1300 شمسی به تدریج شکل گرفته است.

این قسمت در درون حصار، دروازه ها و خندق شهر قرار داشته و نمایانگر شهرنشینی آرام و تدریجی است.

محدوده بافت تاریخی قدیم شهر مشهد با وسعت حدود 750 هکتار، (7) مهمترین هسته تاریخی و میراثی شهر را تشکیل می دهد و دربردارنده عناصری از جمله «مجموعه حرم مطهر حضرت رضا(ع)» (57 هکتار)، مساجد تاریخی و مهم (مسجد گوهرشاد، شاه)، مدارس علمیه قدیم و جدید; حسینیه ها، بازارها، کاروانسراها، حمامها و غیره می باشد.

این محدوده همچنین محل تمرکز بیش از 70 درصد زایران و مسافران شهر مشهد است.

در این محدوده حدود 150 حسینیه وجود دارد که برخی از آنها قدمت طولانی دارند و تا به حال چند مرتبه نوسازی شده اند.

تعدادی از آنها نیز نوساز هستند و روزبه روز بر تعداد آنها افزوده می شود.

هدف تحقیق فرآیند بررسی توسعه و تنوع کارکرد حسینیه های شهر مشهد است که پس از تشریح مفهوم حسینیه و تکیه، 40 نمونه از حسینیه های محدوده بافت قدیم انتخاب و به طور مشروح بررسی می شوند.

مفهوم حسینیه و تکیه اولین بنای کالبدی تاثیرگذار بر سیمای کالبدی شهر، پس از ظهور اسلام و عمده ترین عنصر کالبدی شهرهای اسلامی مسجد می باشد.

فلسفه ایجاد آن به شرح ذیل است: 1 - مسجد نقطه مرکزی شهر اسلامی است و بقیه نهادها و بناها اعم از محل زندگی (مساکن) و یا محل کسب و کار و دیگر تلاشهای عادی، بر محور مسجد و فرهنگ آن شکل گرفته اند.

2 - روح و جان مسجد، عبودیت و بندگی خدا و پرستش ذات احدیت است.

این روح باید در ابعاد دیگر حیات مادی و فعالیتهای روزمره بشری ساری و جاری باشد و گرنه مثل مسجد ضرار، ضد تقوا و پارسایی است و هر چند نام مسجد بر خود داشته باشد، دارای ارزش معنوی نخواهد بود.

3- هدف پیامبر(ص) از ساخت مسجد، قرار دادن عبودیت و بندگی خدا در سرلوحه برنامه هر مسلمان است.

به این طریق عبودیت خدا ترویج می یابد و هوا و هوسهای دنیوی از روح زدوده می شوند.

(8) اولین مسجدی که پس از اسلام در مدینه به دست مبارک پیامبر اسلام(ص) ساخته شد، «مسجد قبا» است.

مسجد در ابتدای شکل گیری کارکردهای متعدد سیاسی، عبادی، نظامی، اجتماعی و آموزشی را یکجا انجام می داده است، ولی به تدریج، کارکردها از یکدیگر تفکیک و به شکل دهی فضاهای کالبدی خاصی از قبیل مدارس، دارالخلافه، حسینیه، مساجد و غیره پرداخته شد و هر یک از این بناها خاستگاه وظایف خاصی شدند.

شهادت حضرت امام حسین(ع) در سال 61 ه.

ق در صحرای کربلا زمینه معنوی احداث «حسینیه ها» را فراهم کرد.

در ابتدای شکل گیری، «حسینیه به محلی اطلاق می شد که تنها برای روضه خوانی و احتمالا سینه زنی مورد استفاده قرار می گرفت.

اکثر حسینیه ها منازل مسکونی بودند که تنها در هنگام عزاداری برای این کار آماده می شدند».

(9) از نظر مفهوم و محتوا، نام مرکز اخیرالذکر (حسینیه) با الهام از واقعه کربلا انتخاب می شده و مراسم تعزیه در آنجا صورت می گرفته است.

به تدریج، با نهادینه شدن مراسم تعزیه و روضه خوانی و عزاداری در ایام محرم و صفر و بویژه «تاسوعا و عاشورای حسینی » و به وجود آمدن حکومت شیعی صفویه در ایران، بر اهمیت و اعتبار حسینه ها افزوده شد.

از آن پس این بناها به صورت بناهای کالبدی مستقلی درآمدند و جزء عناصر شهرهای اسلامی قلمداد شدند.

کم کم بر تنوع کارکرد حسینیه ها افزوده شد و علاوه بر اجرای مراسم مذهبی «فعالیتهای نمایشی » نیز در حسینیه ها انجام گرفت.

در دوره قاجاریه مجددا کارکرد حسینیه ها افزایش یافت.

در این دوره فضای تعزیه را «تکیه » نامیدند و برای اولین بار «تکیه دولت » در زمان ناصرالدین شاه قاجار در سه طبقه ساخته شد.

تکیه از نظر لغوی، به دو صورت تعریف شده است: نخست آن را کلمه ای عربی به معنی محل و یا موضعی که به آن پشت داده می شود، دانسته اند و در اصطلاح به معنی خانقاه و محل برگزاری تعزیه آمده است.

تعریف دیگر از استاد پیرنیا است: تکیه به معنی بنای بلندی است که به آن تکیه می کنند.

صرف نظر از مفهوم لغوی، در ابتدا، به خانقاه دراویش، تکیه گفته می شد.

سپس در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار این نام به محلهایی که در آن مراسم تعزیه برگزار می کردند، اطلاق شد.

به تدریج، تکایا و حسینیه ها، بویژه در شهرهای مذهبی مانند مشهد، به مراکزی جهت فعالیتهای عزاداری، آموزشی، ترویجی، رفاهی و اقتصادی تبدیل شدند.

چون اکثر حسینیه ها براساس سنت حسنه «وقف » اداره می شوند، لذا زیر نظارت اداره اوقاف می باشند و نحوه اداره آنها به شرح زیر است: نحوه اداره حسینیه ها و تکایا 1 - هیات امنایی مرکب از 5 الی 7 نفر از افراد خیر محلی که دارای صلاحیت اخلاقی و امانت هستند برگزیده و با تایید امام جماعت به اداره اوقاف و امور خیریه پیشنهاد می شوند.

سپس از طریق اداره اوقاف احکامی به امضای ریاست آن اداره به نام هر یک از اعضا صادر و به آنان ابلاغ می گردد، این احکام از تاریخ صدور، سه سال اعتبار دارند.

شرایط افرادی که می توانند انتخاب شوند به شرح زیر است: 1- داشتن سواد خواندن و نوشتن.

(این شرط با اولویت در نظر گرفته می شود).

2- سکونت یا اشتغال حداقل سه سال در محدوده مسجد و حسینیه.

3 - داشتن حسن شهرت و عدم سوء پیشینه.

4 - داشتن اعتقاد به ولایت مطلقه فقیه و وفاداری به نظام.

5 - داشتن التزام عملی به تکالیف مذهبی و حفظ قواعد شرعی.

6 - داشتن عضویت فعال در مراسم نماز جماعت و دیگر مراسم مذهبی.

بررسی وضع موجود حسینیه ها...

بررسی وضع موجود حسینیه ها در محدوده بافت تاریخی / قدیم شهر مشهد 1 - سابقه تاسیس و نوسازی حسینیه ها - سال تاسیس: بررسی وضعیت حسینیه ها از لحاظ احداث، بیانگر قدمت آنها است.

اسناد به دست آمده شامل وقفنامه، دیوارها و سردر بناها حکایت از این دارد که