درآمد این نوشتار برگردان فارسى یکى از مقالات روانشناسى فلسفى اسلامى (علم النفس فلسفى) در دانشگاه «مک گیل» کشور کانادا است.
اصل این مقاله به زبان انگلیسى بوده و در یک نیم سال درسى دوره کارشناسى ارشد زیر عنوان «موضوعات ویژه در کلام اسلامى» به پرفسور اریک ارمزبى(1) ارائه شده است.
استاد ارمزبى از من خواسته بود که با توجه به علاقه ام به موضوعات روانشناختى و تربیتى، پیرامون یک روایت نبوى مشهور، پژوهشى داشته باشم و دستاورد خود را در مقاله اى به دانشجویان آن درس عرضه کنم.
به فراخور انتظار استاد و اقتضاى محل پژوهش، مقاله در نگارش اول بیشتر رویکرد کلامى داشت، اما در بازنگرى ترجمه برخى از جنبههاى تربیتى و روانشناختى روایت برجستهتر شد.
روش پژوهشى نگارنده، شیوه «تحلیل محتوا»(2) است.
واژهها و فرازهاى روایت نبوى مشهورى که در ادامه خواهد آمد، با این روش به تحلیل کشانده شده است.
گاهى رویکرد ادبى، زمانى کلامى و در مواردى هم از منظر عرفانى به روایت نگاه شده است.
هدف از این آمد و شدها مطالعه یک روایت نبوى در فهم سیره آن حضرت و تلاش براى دستیابى به روشهاى پالایش تربیت عاطفى بوده است.
منابع و متون گوناگونى که این نبوى یا مشابه آن را در بر داشته است، مورد مطالعه و مشورت قرار گرفته است تا معلوم شود که آن حضرت در پالایش گرایشهاى عاطفى و هیجانى خود چه راهکارى پیش مى گرفته اند.
از آنجا که هنگام گذراندن این واحد درسى، کتاب احیاء علوم الدین غزّالى متن درسى بود، شروع آدرس دهى ها در این نوشتار از کتاب المحبّه متن نامبرده بوده است.
آنچه جالب توجه است اینکه با تحلیل محتوا و در دست داشتن یک رویکرد تربیتى و روانشناختى، چگونه مى توان از سطح ترجمه یک حدیث نبوى عبور کرد و به برخى از لایه هاى زیرین محتواى کلام معصومان و پیراستگان راه یافت.
بسیارى از مؤمنانى که دوست دارند رفتار، منش و چه بسا احساسات و عواطف خود را به گونهاى نبوى پالایش و تصعید کنند، ممکن است با این پرسش روبه رو باشند که پیامبراکرم صلى الله علیه وآله به عنوان الگوى برترى از اخلاق و شخصیت الهى چگونه بودند؟
ایشان چه چیزهایى را دوست مى داشتند؟
چگونه در زندگى روزمره رفتار مى کردند؟
و بالاخره منششان چه بود؟
به نظر مى رسد همین سؤال، حرکتدهنده مفسّر گرانقدر معاصر حضرت علامه طباطبائى بود که طى دوازده سال کوشیدند، برخى از زوایاى سیره نبوى را در کتابى با عنوان سنن النبى گردآورى کنند.
این کتاب مجموعه جالبى است؛ زوایاى زیبایى از زندگى حضرت را به هم پیوند داده است.
من هم یک روز با این سؤال رو در رو شدم که: راستى پیامبراکرم صلى الله علیه وآله چه چیزهایى را در این دنیا دوست داشتند؟
چه چیزهایى بیشتر مورد علاقه و توجهشان بود؟
حضرت عواطف و احساسات عشق و محبت خود را چگونه اولویتگذارى مىکردند؟
تا اینکه به این نبوى برخوردم:....
بله، حضرت هم مانند ما چیزهاى خاصى را دوست دارند و حتى بین دوست داشتنى ها فرق مى گذارند؛ برخى را بیشتر و بعضى را کمتر دوست دارند.
بوى خوش، همسران و نماز از دوست داشتنى ترها بود.
براى جهت دهى و پالایش عواطف و احساسات خود این گفتار نبوى را مرور مى کنیم: قال رسول اللّه صلى الله علیه وآله : «حُبّبَ الىَّ مِن دنیاکم ثلاثٌ: النساءُ و الطّیب و جُعلت قرّه ُ عینى فى الصلاه ِ.»(3) رسول اکرم صلى الله علیه وآله فرمودند: از دنیاى شما سه چیز مورد علاقه من قرار داده شده است: زنان، عطر و نور چشم من در نماز است.
فرمایش پیامبر از نگاه غزّالى این حدیث توسط ابوحامد محمّد عزّالى (450 505 ه.ق) و در کاوش جالب او در کتاب المحبه از مجموعه احیاء علوم الدین مطرح شده است.
هدف اصلى غزّالى از مطرح ساختن این روایت، تبیین چیستى عشق و برشمارى مراحل و گونه هاى آن به منظور برجسته سازى برترین و بلندترین گونه عشق است که به خداوند اختصاص مى یابد.
«عشق» در نگاه غزّالى یک پدیده روانى است که ادراک و لذت را در هم آمیخته است.
شاید هدف او از این توصیف آن بوده است که در دوستى و عشق، دو ساحت شناختى و هیجانى به هم پیوند مى خورد.(4) غزّالى بر این باور است که به فراخور تقسیم مجراهاى حسى گوناگون، دریافتهاى حسى و ادراکى ما در درد و خوشى متفاوت خواهد بود.
هر حس با گونه ویژه اى از ادراک و بى تردید، با نوع مشخصى از لذت یا درد سر و کار دارد.
بنابراین، او روایت نبوى بالا را به عنوان نمونه و مثال روشنى از بحث خویش در گوناگونى دریافتهاى حسى و ادراکى لذت مطرح مى کند.
گمان وى بر این است که در کلام پیامبر هر یک از سه واژه زنان (نساء)، بوى خوش (طیب) و نماز (صلوه ) به یک یا چند حس ویژه پیوسته شده است.
براى مثال، عطرها تنها به این دلیل مطلوب و مورد علاقه ما هستند که بوى خوش آنها را از راه بوییدن و نه دیدن و شنیدن احساس مى کنیم.
از سوى دیگر، زنان از آنرو در دل مردان جاى مى گیرند که با دیدن و تماس بدنى، از آنان لذت مى برند.
پیامد این مطلب آن است که سایر حواس همچون بویایى، چشایى و شنوایى در لذت بردن از زنان نقشى ندارد.
اما نماز به عنوان دلپذیرترین عملى که از راه دل و عقل احساس مى شود، مورد توجه یک مؤمن و دین باور قرار مى گیرد.
از اینرو، غزّالى خاطرنشان مى سازد که بر اساس پیام این روایت، ما باید همچون حواس بیرونى، از سلامت حسى درونى نیز برخوردار باشیم تا بتوانیم از معانى درونى و حقایق معنوى که ناشى از ارتباط با خدا و تعلّق به او است، لذت ببریم.
اگرچه شاید درست باشد که از یک نگاه، ادراک (یا به تعبیر دقیقتر، احساس) و لذتهاى ناشى از آن را بر اساس حواس گوناگون تقسیم کنیم، ولى مى توان ادعا کرد که غزّالى براى استفاده از این فرمایش پیامبراکرم صلى الله علیه و آله به عنوان شاهدى بر نظریه خود، با مشکلاتى روبه رو است.
براى مثال، زنان تنها به این دلیل که از راه تماس و دیدن در ارتباط عاطفى و جنسى با ما قرار مى گیرند، دوست داشتنى نیستند.
در فرمایش حضرت، خاطرنشان شده که سه موضوع مورد علاقه آن جناب بوده است.
براى فهم دلیل واقعى این بخش از کلام پیامبر، بهتر است و بلکه باید به قرآن و سایر روایتهاى نبوى مراجعه کنیم.
مشورت با کریمه هاى قرآنى و برخى دیگر از گفتار هاى پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله ما را به این نکته رهنمون مى کند که علاوه بر جنبه هاى جسمانى، زنان به عنوان منبع اصلى تأمین نیازهاى روانى، به ویژه در بخش خانواده و ارتباطات خانوادگى، مورد توجه قرار گرفته اند.
بر اساس آیه 21 سوره «روم»، زنان و همسران یکى از منابع اصلى آرامش و رهایى از تنشها به شمار آمده اند.
امام على بن موسى الرضا علیه السلام مى فرمایند: «انّ اللّهَ جَعَل اللیل سکنا و جعلَ النساءَ و سکنا»؛ خداوند همانگونه که شب را مایه آرامش قرار داد ،زنان را نیز مایه آرامش و رهایى از تنش آفرید.(5) رهایى از تنشها و ایجاد آرامش تنها در لمس کردن و دیدن ریشه ندارد.
این امر نیازى روانشناختى است که از طریق ارتباطات دو سویه، اما کاملاً مهار شده بین زنان و شوهران تأمین مى شود.
بر اساس آیه 33 سوره «احزاب» به زنان پیامبر صلى الل هعلیه وآله دستور داده شده است: «..
آنقدر متواضعانه و همراه با نرمش با مردان سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند...» هرچند در آیه مزبور، زنان پیامبر مورد توجه و خطاب قرار گرفته اند، اما مى توان ادعا کرد که این امر در روابط هر مرد و زن مسلمانى مطرح است؛ چرا که هیچ خصوصیتى در موردى که آیه به آن اشاره کرده، وجود ندارد.
بنابراین، صداى زنان (حتى در صورتى غیر از خوانندگى) مىتواند منشأ لذت انحرافآمیز باشد.
پیام روشن این کریمه قرآنى آن است که از راه شنیدن نیز مىتوان از زنان استفاده و یا حتى سوء استفاده کرد.
علاوه بر این، امام على بن ابىطالب علیهالسلام مىفرمایند: زنان همچون گل هستند(6) پس نباید در فعالیتها و مشاغل سخت و دشوار به کار گرفته شوند.
هرچند از این کلام حضرت، که زنان را به گل تشبیه کردهاند، استفاده مىشود که نباید در کارهاى دشوار از آنان سوء استفاده کرد، ولى این نتیجه نیز به دست مىآید که آنان همچون گل باید استشمام شوند.
از اینرو، مىتوان از راه بوییدن نیز از زنان لذت برد.
بوییدن یکى از مجراهایى است که زن و شوهر مىتوانند در برقرارى ارتباطات عاطفى و رهایى از تنشها از آن بهره جویند.
ابن عربى براساس رویکرد عرفانى خود در تفسیر این روایت نبوى، مىگوید: عطر و بوى خوش (الطیب) به این دلیل پس از واژه زنان (النساء) چیده شده که زنان از یک نگاه هستىشناسانه، از رایحههاى تکوینى برخوردارند.
(فلِما فى النساءِ مِن روائح التکوین) شاهد وى در این نظر، پیام این ضربالمثل مشهور در زبان عربى است که مىگوید: «خوشبوترین عطرها، بوى دلپذیر گردن محبوب است.» (فانّه اطیبُ الطیبِ عناقُ الحبیب)(7) براى درک این کلام پیامبر صلى الله علیه وآله مى توان از رویکردهاى گوناگونى همچون ادبى، کلامى، روایى، عرفانى یا حتى اجتماعى ـ روانشناختى بهره گرفت.
در این نوشتار، ابتدا روایت نبوى بالا بر اساس نقلهاى گوناگونى که در منابع شیعه و سنّى دارد، به صورتى تطبیقى مورد بررسى قرار مى گیرد.
سپس بر اساس اختلافات لفظى این نبوى، با رویکردى کلامى مورد کاوش قرار مى گیرد.
سرانجام، با نگاهى سریع به برداشت عرفانى ابن عربى از این حدیث در آخرین فصل کتاب فصوص الحکم، نتیجه گیرى مى شود.
برداشتهاى روانشناختى و تربیتى نیز در لابه لاى نوشتار جا پیدا کرده اند.
گوناگونى هاى لفظى و ظاهرى روایت پیش از بررسى اختلافات لفظى و ظاهرى این فرمایش پیامبر، لازم است اهمیت استفاده از صیغه مجهول فعل «حُبِّب» در کلام آن حضرت مورد توجه قرار گیرد.
این امر حاکى از آن است که پیامبر گرایشهاى عاطفى و مهرآمیز خود به محورهاى سهگانه را چیزى خداداد و موهبتى الهى مى داند.
با این نگاه، درمى یابیم که این خدا است که فضاى روانى ما را با نظامى از گرایشها و نفرتها آفریده است.
این نگرش نه تنها در برخى از کریمههاى قرآنى،(8) که در سایر نسخهها و قالبهاى لفظى نبوى (که پس از این به آنها اشاره خواهد شد) به روشنى ظهوریافته است.
کاربرد صیغه مجهول در کلام پیامبر، پیروان آن حضرت را به نوعى توحید افعالى و نگرش خدامحور رهنمون مى شود.
یکى از اختلافات ادبى و لفظى در این حدیث نبوى، گوناگونى کاربرد واژه «دنیا» است.
هرچند غزّالى این روایت را به گونه اى نقل کرده که مشتمل بر واژه «الدنیا» است، اما نسخههاى اصلى، که وى نقل خود را به آنها متکّى مى کند، به صورت دیگرى است.
در دیگر نسخه هاى شیعه و سنّى سه تعبیر مرتبط با این واژه وجود دارند: گاهى تعبیر "من الدنیا"(9)، زمانى به صورت "من دنیاکم"(10) و به ندرت نیز بدون هیچیک از آنها ("ال") یا ("کم") به کار رفته است.(11) اگر واژه «دنیا» را در یکى از دو شکل (دنیاکم، الدنیا) پىگیرى و معنایابى کنیم، با مشکل مواجه مىشویم.
ممکن است کسى چنین بگوید که برخلاف دو واژه اول و دوم (عطر و زنان که امورى دنیایى هستند)، بى تردید نماز را نمى توان چیزى دنیایى به شمار آورد.
پس چگونه این هر سه واژه در یک بافت متنى قرار گرفتهاند؟!
آیا نماز هم واقعا در سطح سایر امور دنیایى قرار مىگیرد؟
براى پاسخ به این سؤال، دو احتمال وجود دارد: یکى آنکه تعبیرى از این حدیث را برگزینیم که فاقد واژه «دنیا» باشد.
راه حل دیگر آنکه همانند پیشنهاد سیوطى، براى واژه «من» معنایى جایگزین در نظر بگیریم.
او مدعى است که به گفته تُسترى در کتاب شرح الاربعین، «من» در این حدیث به معناى «فى» به کار رفته است.
بنابراین، همه موارد سه گانه در روایت نبوى باید امورى دینى «من الدین» در نظر گرفته شوند، هرچند در ظرف دنیا قرار گرفته باشند.(12) در این نگاه، دنیا ظرف و جایگاه چیزهایى است که مى تواند انسان را به خدا برساند.
جالب اینکه تعبیر «من دنیاکم» حاکى از آن است که پیامبر در ساختار شخصیتى خود، هیچ گرایشى به امور دنیایى ندارند.
حضرت مى گویند: از دنیاى شما، سه چیز محبوب من است.
این بریدگى از دنیا و بى میلى به آنها به سبب آن بود که آن حضرت کاملاً براى خدا خالص شده بود.
اما او به عنوان یک الگو به گونه اى رفتار مى کرد که پیروانش اسوه کامل و حسنهاى برگزیده و به شیوهاى متعادل و به دور از تندروى یا کندروى عمل کنند.
به خدا رسیدن هم باید از مسیر دنیا و چگونگى برخورد با پدیدهها و درون دادهاى آن صورت گیرد.
از امام على بن ابى طالب علیهالسلام نقل شده است: زمانى گروهى از