1 راه های شناختی منظور از راه های شناختی این است که بوسیله این راه ها تغییر در طرز تفکر واندیشه ای که داریم ایجاد شود ،زیرا ممکن است یکی از عوامل خدا فراموشی و غفلت در انسان ها درک نکردن و نشناختن عظمت خداوند باشد.
ویاکسانی باشند که در مسائل مربوط به خداو یاد او سطحی نگر بوده و برای آنها بهاوارزشی قائل نیستند که می توان با ارائه ی شناخت صحیح نسبت به درک عظمت خدا ویاد او مسیر فکر واندیشه را عوض نموده و بینش خداجویی را نقویت نمود به این نکته باید توجه نمود که راه شناخت شناسی یکی از راه های بسیار مهم است که مصادق فراوانی در قرآن و روایات می توان برای آن یافت و کارکرد این راه ایجاد آگاهی در ذهن، فکر باطن انسان می باشد که در چند گزینه قابل بحث است : اندیشه در خود قرآن کریم ونیز روایات فراوان انسان را به خود اندیشی فرا خوانده واو راتذکر میدهد که به مبدا خود نظر افکنده که چگونه به وجود آمده ،چگونه رشد کرده و چگونه پرورش می یابد.از اولین آیاتی که به رسول اکرم (ص) نازل شده میتوان دریافت در این مساله خود اندیشی و توجه به خالق ومخلوق مطرح شده است و خداوند در سوره علق میفرماید :اِ قْراء با سْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَق خَلَقَ الاِنسانُ مِن عَلَق[1] قابل توجه است که در آیه اول پس از مطرح نمودن خداوند به عنوان مربی، صفت خالقیت را برای او ذکر نموده که دارای این پیام می باشد که انسان باید به مخلوقات الهی از جمله خویشتن توجه نماید .شاید هدف اصلی از این که در آیه دوم در بین سایر مخلوقات در خصوص نحوه خلقت انسان پرداخته این است که اندیشیدن انسان و توجه او بیشتر به خودش باشد.
در آیه دیگر می فرماید ":اَوَلا یَذْکُرُالاِنْسانُ اَنَّا خَلَقْناهُ مِن قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیئاً[2]آیا آدمی متوجه آن نمی شودکه اول هیچ محض بود مااوراایجادکردیم".
این آیه مبارکه در حالی که انسان را متوجه خلقت اولیه اش نموده که در آیه قبل سخن از منکرین معاد به میان آمده است.
در سوره مبارکه مائده ثمره شیرین پرداختن واندیشیدن در خودش را چنین یبان نموده :یااَیُّها الَّذینَ ءَامَنُوا عَلَیکُم اَنْفُسَکُم لا یَضُرُّکُم مَّن ضَلَّ ءِاذَا آْهْتَدَ یْتُم ای اهل ایمان شماایمان خودرامحکم کنیدکه اگرهمه عالم گمراه شوندشمابراه هدایت باشد"[3] از برخی آیات استفاده میشود که خداوند علامات ونشانه های خود را در درون جان ما قرار داده تا با توجه به آنان بیشتر به یاد خدا باشیم .درسوره ی فصلت می فرماید:سَنُریهِم ایاتِنا فِی الْاَفَاق وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أ َنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ[4] " بزودی آیات قدرت و حکمت خود را در جهان و نفوس بندگان کاملا هویدا و مشهود می سازیم چه برای پروردگار در اطراف جهان که عالم صغری است و در نفوس بشر عالم کبری است آیاتی وجود دارد تا در آیات آفاق و دقایق و عجایب آن نظر کرده و از آن عبرت بگیرند در آیات انفس اندیشه وتفکر نموده و متذکر خدای حق تعالی شوند و به طریق سهل وآسان به خالق ومؤثر پی ببرند[5]" گر چه در قرآن موضوعات گوناگونی مانند خلقت از آب و از خاک ،خلقت از زمین،ازگل،از نطفه،ازخون،کیفیت رشد ونمو و مراحل خلقت انسان بیان شده است که ما به همین قدر بسنده می کنیم وآنچه در مجموع میتوان ادعا کرد این است که تکرار این آیات درباره ی خلقت انسان تأکیدی است برای بیدا ر نمودن انسان از غفلت وزنده نمودن یاد خداوند در او، زیرا در بسیاری ازاین آیات انسان را دعوت به تدبر و تفکر در خودش نموده و در برخی هم لازمه ی نپرداختن و غفلت انسان از خودش را غفلت از خدا وآخرت دانسته است .
در روایات معصومین نیز مسأله اندیشه در خود جهت راهبرد به سوی خدا و این که همواره از این طریق به یاد او باشیم زیاد سفارش و تأکید شده است.
از محمدبن عبدالله خدمتگزار امام رضا نقل شده است، مردی از مادی گراها به محضر امام شرفیاب شدند جمع دیگری نیز نزد آن حضرت بودند.
پس از لحظه ای گفتگو آن مرد مادی، از حضرت برای اثبات وجود خداوند دلیل خواست حضرت فرمود : اِنِّی لَما نَظَرتُ إِلی جَسَدی وَلَمْ یُمْکِنِّی فیهِ زیادَه ٌ وَ نُقْصانٌ فی العَرْضِ وَ الطولِ وَدَفْعٌ المکارهِ عِنْدَوَحَدِّ المَنْفعتِ اِلَیْهِ عَلِمْتُ اَنَّ لِهَذا البُنیانِ بانیاً چون من بدن خود را مینگرم واینکه توانا نیستم که در طول و عرضش کم و زیاد کنم و همه بدیها را از آن دور کنم و هر سودی را برای آن جلب کنم دانستم که این ساختمان وجود سازنده ای دارد[6] این حدیث امام چه برای کسانی مانند آن مردمادی که اصلاً خدارا قبول نداشت وچه برای کسانی که خدارا قبول دارندولی به یاد او نیستند اندرز بسیار خوبی بود که انسان پی به ناتوانی خود برده و هیچگاه از قدرت خدا ویاد او غافل نباشند.
و ما از این واقعیتها ی بیرونی و درونی خود در راه خدا شناسی و تقویت ذکر و یاد خدا هنگامی میتوانیم استفاده ببریم که در راه مطالعه و اندیشه ای واقع بینانه واردشده وعقل وخرد خود را بکارگیریم .
کار کرد عقل واندیشه خرد مندانه در جهت پی بردن به حقایق و واقعیتها و زنده نگه نگهداشتن یاد خدا چنان مهم وسازنده است که خداوند در قرآن کریم می فرماید : أَفَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ الْحَقُّ‌کَمَنْ هُوَ أَعْمَی إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُُولُواْالْاَلْبابِ[7] آیا مسلمانی که یقین می داندکه این قرآن بحق ازجانب خدابرتونازل شده است باکافرنابینای جاهل یکسان است وتنهاغافلان متذکراین حقیقتند." از این آیه استفاده میشود که تنها خردمندان عقل خود را بکار میگیرند به حقیقت پی برده وخود را در مسیر نورانی تذکر و یاد خدا قرار می دهند.
اما کسانی که عقل و اندیشه خود را بکار نمیگیرند همانند نابینایان بدون هدف حرکت نموده نیازمند به راهنما هستند که یکی از راهنمایان اندیشه ی خردمندانه شان بوده که از آن استفاده نمی نماید .
اندیشه در سایر مخلوقات یکی از راه های که برای تقویت یاد خدا از قرآن کریم استفاده میشود مسأله توجه و اندیشه انسان در سایر مخلوقات است حقیقت این است که وقتی ما چشم باز میکنیم در محیط اطراف با مخلوقات گوناگونی که هر کدام به نوعی نقش در طبیعت و چرخش زندگی ما دارد مواجه می شویم اگر انسان به دید بصیرت وآگاهانه به این مخلوقات بنگرد هر کدام نشان دهنده حکمت و عظمت الهی است و اندیشیدن در تنوع و کیفیت آن مخلوقات اثر تربیتی مهمی در بینش وافکار ما نسبت به خداوند داردکه به این دلیل اهمیت این موضوع در قرآن کریم در آیات فراوانی وجود دارد که به نمونه ای از آنها اشاره میشود از جمله در سوره مبارکه سباء در یک فراخوان عمومی میفرماید :أَفَلَمْ یَرَوْاْإِلَی مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمُ وَمَا خَلْفَهُم مِّنَالسّّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ ِّبِهِمُ ا لْأَرْضَ أَؤْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِنَ السَّمَاءِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَأَیَه ً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنیبٍ[8]"آیا به آسمان وزمین که برآنهاازپیش وپس احاطه کرده نمی نگرندواگرمابخواهیم آنهارابه زمین فرومی"بریم یایک قطعه ازآسمان رابرسرشان فرودآریم که درآن آیات حکمت وقدرت مابرهربنده بااخلاص پدیداراست." و در آیه دیگر میفرماید:"اَ لَمْ تَرََ أَنَّ ا لَّلهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَکَهُ یَنَبِیعَ فِی الْاَرْضِ ثُمَ یُخْرُجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَنُهُ ثُمَّ‌یَهیجُ فَتَرَهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلَهُ حُطَمًا إِنَّ‌فِی ذَلِکَ لَذِکْرَی لِأُ وْلِی الْأَلْبابِ[9] نمی بینی خداازآسمان آب باران نازل گردانید ودرروی زمین نهرهاروان ساخت آنگاه انواع نباتات گوناگون بدان برویانید بازروبه خزان آردونخست بنگری زردشود وآنگاه خداخشک گردانددرآن صاحبان عقل متذکرشوند" در این ایه ی مبارکه اندیشه در مخلوقات خداوند به عنوان علامتی برا ی خردمندان و راهی برای یاد خدا سخن به میان آمده است اما آن هم یادی که در نتیجه فکر و اندیشه در آفرینش است ما به همین مفدار از آیات به عنوان شاهد اکتفا نموده و این نکته قابل ذکر است که ما وقتی از طریق نگاه کردن به مخلوقات میتوانیم راهی برای تقویت ذکر خدا وند بدست آوریم که نگاه ما حقیقت جویانه باشد یعنی فراتر از این مخلوقات خالق آنها و عظمت او را نیز با چشم دل ببینم که این بهترین زمینه است برای زنده نگه داشتن و تقویت یاد خداوند.
در این ایه ی مبارکه اندیشه در مخلوقات خداوند به عنوان علامتی برا ی خردمندان و راهی برای یاد خدا سخن به میان آمده است اما آن هم یادی که در نتیجه فکر و اندیشه در آفرینش است ما به همین مفدار از آیات به عنوان شاهد اکتفا نموده و این نکته قابل ذکر است که ما وقتی از طریق نگاه کردن به مخلوقات میتوانیم راهی برای تقویت ذکر خدا وند بدست آوریم که نگاه ما حقیقت جویانه باشد یعنی فراتر از این مخلوقات خالق آنها و عظمت او را نیز با چشم دل ببینم که این بهترین زمینه است برای زنده نگه داشتن و تقویت یاد خداوند.
اندیشه در هدفدار بودن خلقت یکی از آموزه های دیگر که در زمینه ی تقویت ذکر و یاد خدا از قرآن به دست می آید، اندیشیدن در بیهوده نبودن مخلوقات است واینکه خداوند در به وجود آوردن آنان هدف دارد.
در سوره ی مبارکه ی مومنون جهت برانگیختن انگیزه ی انسان به سوی هدفدار بودن خلقت خطاب می کند:اَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَکُمْ عَبَثًا وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تَُرْجَعُونَ شمااگرآگاه بودیدمی دانستیدکهدرنگتان دردنیابسیاراندک است".
"وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْاَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا لَعِبُینَماآسمان وزمینوآنچه دربین زمین وآسمان هاستبه بازیچه نیافریدیم." براستی اندیشیدن و تفکر درباره هدفدار خلقت در بینش وتفکر انسان اثر گذاشته و آفرینش مخلوقات را پوچ و بی هدف نمی انگارد .مشاهده ی ایاتی چون، :"وَمَا خَلَقْتَ الْجِنِّ وَ الإِنْسِ إِلَّا لِیَعْبُدونِجن وانس رانیافریدیم مگراین که مراپرستش کنند." برای انسان حرکتی به سوی معرفت و زنده نگه داشتن یاد خدا ایجاد خواهد نمود و در علم اخلاق اسلامی ذکر خدا بهترین عبادت و برترین حسنات شمرده شده است اندیشیدن دراین آیات مبارکه می توان برای انسان راه رسیدن به خداوزمینه شکرگذاری ازاورافراهم نماید.اساساً ،تمام مخلوقات خداوند روی اهداف خاصی خلقت شده که درپیمودن به سوی ان اهداف تخلف وسرپیچی نداردواین مطالب نماینگرعلم وقدرت خداوند است که انسان با پی بردن به آن نباید خدا را فراموش نماید.
اندیشه در آموزه های قرآن راه دیگر ی که برای تقویت ذکر به روش شناختی به آن اشاره می شود، تدبر واندیشیدن در قرآن است.
این راه دارای اهمیت فراوان است، زیرا قرآن کتابی است که معرف خدا و یادآور اوست و هر کس تدبر در قرآن نماید به اندازه فهم خود بدست می آورد که قرآن سراسر یادنامه ی خداوند مهربان می باشد .
در آیات قرآن بر این مطلب تأکید شده و به همین یکی از نامها ی قرآن مجید ذکر می باشد قرآن کریم در زمینه یاد آوری خدا، نوری است با تدبر وحتی با خواندن آن انسان در مسیر هدایت الهی قرار گرفته از گمراهی نجات می یابد.
امام علی (ع) در این باره میفرماید :وَ تَعَلَّمُوا القُرآن فإِنَّهُ اَحْسَنَ اَلحَدیث وَ تَفْقَهُوا فِیه فإِنَّهُ رَبیعُ اَلقُلُوب وَاسْتَشْخوبِنورهِ فَإِنَّهُ شَفا ءُ الصُدورِ اَحْسِنوا تَلاوتَهُ فَإِنَهُ انْفَعُ الْقِصَص قرآن را بیاموزید که بهترین گفتار است و آن را نیک بفهمید که بهار دل ماست از نور آن بهبودی خواهید که شفای سینه های بیمار است و قرآن را نیکوتر تلاوت کنید که سود بخشترین داستانهاست به راستی در قرآن عظمت قدرت ، حکمت و آیات فراوان بیان شده است که واقعی ترین داستان هاوقصه ها است که هر کدام انسان رابه یاد خداو صفات او می اندازد .
بنابر این یکی از دستورات الهی تدبر در قرآن است که به واسطه آن انسان متذکر شده و به یاد خدا قرار گیرد زیرا دانستن جلوه هایی از ایات و نشانه های خداوند در قرآن انسان را پی در پی به یاد خدا انداخته و از حالت نسیان و غفلت بیرون می سازد.
استاد ولی ا .
.
نقی پور در این باره می نویسد :الهی بودن قرآن بدون تدبر در آن معلوم نخواهد شد و نیز بدون تدبر در قرآن نمی توان از ذخائر بی کران و پر خیر و برکت کلام خدا بهره ای جست و هم چنین نمی توان از ظلمت وشک و تردید و حیرت و سر گردانی نفاق خود را رهانید و بدون تد بر نمیتوان به عمق و مغز آیات پی برد در قرآن مثل ها و قصه های متنوعی است که هر یک ما را میتواند به یاد خدا اندازد که در این زمینه در قرآن آیات فراوان داریم" تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ‌حِین بِإِذْنِ رََبِّهَا وَ یَضْرِبُ ا لَّلهُ الْأَمْثَا لَ لِلنَّا سِ لَعََّلَهُمْ یَتَذَکَّرُونَوآندرخت زیبابه اذن خداهمه اوقات میوه های ماکول دهد خدااین گونه مثل های واضح برای تذکرمردم می آورد" بنابراین قرآن ظرفیت آن را دارد که مایه تذکر و یاد آوری برای جهانیان باشد در این زمینه قرآن هیچ کمبودی ندارد اما در عین حال باز می بینیم که تعداد زیادی از انسانها با اینکه مسلمان و پیرو قرآن هستند به آیات قرآن متذکر شده و در غفلت بسر میبرند که در میدان عمل و کردار آنها هیچ آثاری از یاد خدا دیده نمی شود و حاصل کلام این است که منافقین حقایق قرآنی را نمی فهمند و دیده دانسته تدبر نمی کنند و یا آنکه تدبر می کنند اما به جهت عناوت ذاتی از فهم آن عاری و بری اند قرآن در رابطه میفرماید :أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرانَ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَ عْمَی أَ بْصَارَهُمْ)آیا منافقان درآیات قرآن تفکرنمی کنندیابردل هاشان خودقفل های جهل ونفاق زده اند" اندیشه در مرگ و زندگی بعد از آن یکی از راه هایی که در منابع دینی جهت تقویت ذکر خدا توصیه شده یاد مرگ است.
بدیهی است که هر کس بیشتر به یاد مرگ باشد و باور داشته باشد که او هم روزی گرفتار مرگ می شود، همواره به یاد خدا وند که مرگ و زندگی انسان دست اوست افتاده ،سعی میکند لحظه ای از او غافل نباشد.
قرآن کریم با آموزه های گوناگون موضوع مرگ را بازگو میکند به جهت پند گیری ما و آن اثر تربیتی مرگ است به این معنا که هر چه باور مرگ در انسان قوی شود خدا باوری و خدا محوری او نیز قوی شده و برای کسی که در این مرحله برسد دیگر غفلت از خدا معنایی ندارد.
قرآن درباره حقیقت مرگ میفرماید:کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُالْمُوتِهرکس مرگ رامی چشد.در سوره ی مبارکه نساء می فرماید: "أَیْنَمَا تَکُونُوا یُدْرِککُّمُ الْمُوتُ وَ لَوْ‌کُنتُمْ فِی ُّرُوجٍ مُّشَیَّدَهٍ هرجاباشید مرگ شمارادرمی یابد هرچند دربرج های محکم باشید این آیات نا گزیر بودن مرگ و آمادگی برآن است از آثار گرانبهای به یاد مرگ بودن بیرون شدن از غفلت زدگی و سوزاندن ریشه دنیا طلبی و زیاده خواهی است .
مرگ حقیقتی است که گریزی از آن نیست و در یاد خدا بودن می تواند زمینه پیدایش عظمت مرگ آفرین را انسان در وجود بیاورد سر انجام اینکه هر کس باید با تفکر و اندیشه به حالات مرگ و نیز شداید سختیهای پس از مرگ در عالم برزخ و در عالم آخرت زمینه پیدایش حضور خداوند را در قلب باقی اعضای بدن پیدا نموده و سعی نماید با حضور حاکمیت هموارگی خداوند در کردار و رفتار خود رنگ و بوی خدایی دهد تا در لحظات تنهایی مرگ و پس از آن از امدادهای خداوند بهره جوید و باید با یاد مرگ تمایلات و خواهشهای نفسانی و شهوات تباه کننده را مهار نماییم .
2 تقویت پیش زمینه های ذکر خداوند واقعیت این است که پیش در آمد ذکر خدا در قلب ما براساس فطرت و مجموعه ای از انگیزه های مادی و معنوی وجود دارد و این را هم نباید از یاد برد که این صفن در وجود ما شدت و ضعف دارد و همواره در معرض نابودی قرار داشته و به همین دلیل در روایات معصومین (ع)راه هایی در جهت زمینه های تقویت ذکر خدا بیان شده است.
ازآنجا که انسان همواره دنبال جذب و جلب منفعت برای خود و نیز دفع ضرر می باشد ما در روش زمینه سازی از راه های توجه به آثار مثبت و منفی ذکر خدا استفاده نموده ایم تا با توجه به این روش که منفعت وضرر انسان در آن آمده است زمینه موقعیت مطلوب برای تقویت ذکر خدا در ذهن و افکار ما ایجاد گردد.
توجه به نعمتهای خداوند نعمتهای فراوان و بی شمار الهی سراسر زندگی مارا فرا گرفته اند و ما در دریای بی کران آن غوطه ور می باشیم خداوند درباره زیادی این نعمتها میفرماید :وَ ءَاتَکُم مِّن کُلِّ‌مَآ سَأَ لْتُمُؤُهُ وَ إِنْ تَعَدُّواْ نِعْمَتَ الَّلهِ لَا تُحْصُو هَا إِنَّ‌الْإِنْسَانَ لَظَلُوُمٌ کَفَّارٌوازانواع نعمت هایی که ازاو درخواست کردید به شماعطافرمودکه اگرنعمت های خدارابخواهیدبشماریدهرگزحساب آن نتوانیدکرد انسان سخت کفرکیش وستمگراست." گر چه توجه به نعمتهای خداوند هم در اصل معرفت و شناخت خداوند کاربرد دارد و هم در ادامه این مسیر و در این جا طبق جایگاه بحث هدف همان تقویت باورها و زمینه سازی برای ادامه یاد خداوند است.
آنچه از سیره معصومین استفاده می شود نیز همین است که آنان هر گاه با نعمت خداوند روبرو می گردیدند، فوراً به سپاسگذاری می پرداختند و سعی مینمودند به این وسیله یاد ونام خدا را زنده نگه دارند.
در باره امام زین العابدین روایت شده :هر گاه آیه ی بالا را قرائت مینمود می گفت منزه است آن کسی که به احدی معرفت نعمتهایش را نداده و تنها تنها معرفت این معنا را داده که از معرفت آن عاجز است و هم چنان که معرفت در ک آنها را هم در کسی نگذاشته و تنها معرفت این معنا را قرار داده که نم یتواند همه ی نعمتهای خداوند را درک کند و خداوند هم از بندگانش به همین مقدار قناعت کرده که به عجز از معرفت نعمتها اعتراف کنند و همین عجز و تقصیر را شکر ایشان دانسته قرآن کریم جهت استفاده سپاس گذارانه و در مسیر الهی از این نعمتها در ضمن آیات فراوان یادآور شده است از جمله به بنی اسرائیل میگوید:یَا بَنِی إِسْرَاءِیلَ اذْکُرُواْ نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَأَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّیَ فَارْهَبُونِای بنی اسراییل یادآرید ازنعمت هایی که به شما عطاکردم ووفاکنید به عهدمن تابه عهد شماوفاکنم وازشکستن پیمان من برحذر باشید." بنابراین، توجه به نعمت های خداوند راه کار مناسبی برای تقویت ذکر خداوند است مرحوم فیض کاشانی در این باره می گوید :هنگامی که الحمدلله میگویی معنایش این است که شکر وسپاس خاص خداوندی است که که همه ی نعمتها از اوست هر کس نعمتی را از غیر خدا بداند و یاد گیری را بدون اینکه در نظر گیرد که او مسخر فرمان الهی است مورد شکر وسپاس قرار دهد در بسم ا..
گفتن او حمد وستایش وی نسبت به خداوند به اندازه ی توجه او به غیر خدا نارسایی و نقصان است پس یاد نعمت های الهی کمک می کندبه دائم الذکر شدن انسان.
و نیز ایشان در اثر دیگر خود درباره ضرورت توجه به نعمتهای خداوند می فرماید:شایسته است انسان به نعمتها سپاس گوید بدین معنا که بداند این نعمتها فقط از خدای متعال است واین نعمتها را به او بخشیده تا در راه هایی که برای آن آفریده شده است مصرف نمایدپس تمام تلاش خویش را به کار ببندد تاآن نعمت ها را در غیر آن راه صرف نکندو از آن نعمت هاقلباً شاد باشد.
و خدا را با زبا ن نیز ستایش کند و برای هر نعمتی به یاد خدا افتاده سر برسجده شکر بساید و اگر نعمتی از نعمتهای خدارا در راه غیر مشروع صرف کرده است از خداوند پوزش خواسته به سوی او باز گردد.
اَقَلُّ مَا یُلْزَمُکُمْ لِلّهِ اَلَّا تَسْتَعینُوا بِنِعَمِهِ عَلَی مَعَاصیتهِ کمترین حق خدا بر عهده شما اینکه از نعمتهای الهی در گناهان یاری نگیرید توجه به آثار مثبت ذکر خداوند اساساً زندگی ما در این دنیا جایگاهی است برای کسب فضایل و رذایل که با اختیار خود بدست می آوریم.
افراد شایسته می توانند با انجام اعمال نیک به آثار و نتایج عالی دست بیابد و این هم مسلم است که عمل نیک ما هرچه با عظمت تر باشد پاداش آن نیز ارزشمند تر خواهد بود.
یاد خدا که پسندیده ترین و بهترین اعمال ماست طبعاًآثار گرانبها و زرینی برای صاحبش دارد که دانستن آن آثار زمینه ساز موقعیت جهت تقویت یاد خدا خواهد بود.
قرآن کریم و روایات پاداشهای فراوان و در خور توجه برای کسانی که در یاد خدا هستند بیان داشته است که قبلاً به برخی از آنها اشاره شد.
برترین اثر یاد خدا این است که خداوند متعال نیز کسی را که به یاد اوست یاد میکند و در قرآن میفرماید: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاَْشْکُرُواْ لِی وَلَا تَکْفُرُونِپس مرایادکنیدتاشمارایادکنم وشکرمن به جای آریدوکفران نعمت نکنید" اساساً اثری بهتر از این اثر قابل تصور نیست، زیرا چیزی بالاتر از این نیست که یاد خدا شامل حال کسی باشد در این که مراد از یاد خدا در این آیه چیست، طبرسی در مجمع البیان اقوال فراوانی ذکر نموده از جمله اینکه :اذکرنی فی ظهر الارض اذکرکم فی بطنها،تادر بالای زمین قرار دارید (نمرده اید)مرا یاد کنید تا من (بعد مرگتان )شمارا در شکم زمین یاد کنم.
پس از آن خودشان معنای جامعی برای یاد خدا بیان نموده که مراد اینست که در برابر هر کار ظالمانه و حرامی که قرار گرفتیم به یاد خدا باشیم با یاد خدا از ورود به آن باز مانیم.
در حدیثی از امام صادق نقل شده است : اِبْنِ آدَمَ اُذْکُرنی فِی نَفْسِکَ اُذْکُرْکَ‌فی نَفْسی اِبن آدَمَ اُذْکُرْنی فی الْخلَا ْ اُذْکُرْکَ فِی خَلَاْ اِبْنِ آدَمَ اُذْکُرْنی فِی مَلَاْ اُذْکُرْکَ فِی مَلَاْ خَیْرَ مِن مَلَائِک خداوند به فرزندان آدم خطاب نمود پیش خود مرا یاد کن تا تورا پیش خود یاد کنم مرا در خلوت یاد کن تا تو را در خلوت یاد کنم مرا در جمع یاد کن تادر جمع بهتر از جمع تو یاد کنم .
بعد فرمود :هیچ بنده ای در جمعیت خدا را یاد نمیکند مگر اینکه خداوند در جمع ملائک او را یاد کند مسأله رابطه متقابل بین ما و خدا ویاد او را امام زین العابدین در مناجات الذاکرین این چنین بیان می دارد :فامرتنا بذکرک و وعدتنا علیه ان تذکرنا تشریفنا لنا وتفخیماواعظاماًوها نحن ذاکروک کما امرتنا فانجز لنا ما وعدتنا یا ذاکر الذاکرین و یا ارحم الراحمین خدایا تو مارا به یاد خود فرمان.
دادی و وعده دادی تو هم به جهت شرافت دادن و عزت وعظمت بخشیدن به ما از ما یاد کنی و ما اکنون به یاد تو هستیم پس تو هم وعده خود را درباره یاد کردنت از ما قطعی ساز.
ای یادکننده یادکنندگان و ای مهربان ترین مهربانان باید توجه نمود که یاد خدا از ما چنان گسترده و همه جانبه است که حتی همین خود ذکر یعنی اینکه به یاد او قرار گیریم توفیق از جانب خداوند است که به ما عنایت فرموده امام صادق در این باره می فرماید :اجعل ذکر لله من اجل ذکره لک فانه ذکرک و هو غنی عنک فذکره لک اجل و اشهی و اتمُّ من ذکرک واسبق فمن اراد ان یذکر الله تعالی فلیعلم انه ما لم یذکر الله ابصر بالتوفیق لذکره لا یقدر العبد علی ذکره اگر به یاد خدا هستی این را بدان سبب دان که او بیاد تو بوده است اوتو را یاد کرده در حالی که او بی نیاز از توست پس یاد او از تو ارزشمند تر ،دوست داشتی تر،کاملتروجلوتر است ازیاداو.بنابراین ،هرکه می خواهدخدای تعالی رایادکند بایدبداند اگریادخداوندازبنده برای اعطای توفیق ذکرش نبود هرگزقادربه ذکراونمی شد .
بیان امام بسیار آموزنده وقابل توجه است زیرااگر کسی به این مرحله ازمعرفت وشناخت خداوند دست یافته باشد که تمام حرکات وگفتارخودرایکی ازتوفیقات الهی بدانددیگراورافراموش نکرده وهمواره به یاد اوخواهدبود.
تقویت اراده و پایداری در ادامه ذکر اگر مادر بسیاری از کارها ی خود عقب می مانیم، در مواردی این عقب ماندگی و یاضعف وسستی ما به جهت بی ارادگی ماست.
روی این جهت یکی از کارهای تقویت ذکر خدا تقویت اراده پایداری در این راه است.
زیرا در آموزه های دینی ما استقامت وپایداری به عنوان یک گزینه مهم و کارساز برای رسیدن به قله موفیقت د رکارها معرفی شده است .چنان که یکی از راه هایی که خداوند برای پیامبرش در راه رسیدن به هدف بیان داشته است همین مسأله پایداری و داشتن اراده قوی است.
" فَذَلِکَ فَاْدعُوَاْسْتَقِمْ وَ کَمَا أُمِرْتَ وَ َْلا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ َپس به همین خاطر تودعوت کن وآنچنان که مأمور شدی پایداری نما وازهوا وهوس های آنان پیروی منما.
توجه به دعوت پیامبر بهترین گواه است براینکه یکی از عوامل بسیار مهم و کارساز برای پیروزی آن حضرت همین استقامت وپایداری بوده است،چرا که سخت ترین آزارها از طرف مشرکین بر آن حضرت تحمیل می شد اما ایشان پایداری می نمود.
به نفل از ابن هشام روزی آن حضرت از خانه خود بیرون آمد و هر کس به گونه ای آن حضرت را آزا ر دادند پیامبر از دیدن این نه ملایمات فراوان به خانه باز گشت و خود را بین جامه ای پیچید در آن هنگام باز هم با نزول آیه مبارکه ( یَأَیُّهَا الْمُدَّثِرُـقُمْ فَأَنْذِرْ) مأموریت یافت تا در امر دعوت استقامت نماید اگر صبر وپایداری و اراده قوی آن حضرت نبود شاید دین اسلام و ذکر و یاد خداوند این قدر شکوفا نمی شد.
به طور کل آنچه در این بین مهم است همان اسقامت و یاد همیشگی است که میتواند جلوی خیلی از کجی ها و انحرافات را بگیرد، لذا هر کس در پی تقویت ذکر ویاد خدا است، باید سعی نماید با تلاش پیگیر واراده قوی یاد خدا را همواره زنده نگه داشته و از این صحنه در مواجه با تندیها تیره و تاریک که هر کدام آسیبی است برای خداجویان بیرون نرفته بلکه استقامت ورزد .
مشغول داشتن زبان به ذکر خداوند تمام اعضای بدن ما نعمتی است از نعمتهای خداوند و هر کدام به نحوی وظایف خاصی را بر عهده دارد وآنچه که در این میان مهم است این است که باید از یکایک آنان در مسیر صحیح که خدا خواسته استفاده شو.د در اینجا به متناسب بحث تنها به زبان و مشغولیت آن در ذکر خدا اشاره می کنیم از پیامبر نقل شده :إِنَّ‌رَبِّی أَمَرْنِی اَنْ یَکُونَ نُطْقِی ذِکْراً وَنَظَری عَبْداً همانا پروردگارم به من فرمان داده تا سخنم یاد او و دیده ام عبرت آموز باشد و نیز فرموده :اَرْبَعٌٌ مَنْ اُعْطِیَهُنَّ فَقَدْ اُعْطِی خَیْرَالدُنْیا وَالأَخِرَهَ وَلِسَانٌ ذَاکِرٌ وَ قَلْبٌ شَاکِرٌ وَبَدَنٌ عَلَی الْبَلَا صَابِرٌو زَوْجَهٌ لا تَبْغِیهِ خَوناً فی نَفْسِهَا وَلا مَالِه یکی از چهار چیزی که انسان را به نیکی دو جهان می ر ساند زبانی است که یاد خدا کند ،قلبی که خدا را سپاس گذارد و تنی که بر بلا صبر کند و زنی که به ناموس و مال وی خیانت نکند این دو حدیث از رسول اکرم (ص) نشان دهنده اهمیت و نقش زبان است که باید همواره گویای ذکر خدا باشد آن همه دعاهایی که از معصومین به ما رسیده که هر کدام ذکر زبانی به حساب می آید نشان دهنده این است که ما باید زبان را در ذکر و یاد خداوند به کار گیریم .
در حدیث دیگری از پیامبر (ص):لا تکثروا الکلام بغیر الله فان کثیرهالکلام بغیر ذکر الله نفسی القلب و ان ابعد الناس من الله القاسی قلب در غیر یاد خدا سخن را زیاد نکنید که دلهای شما سخت می شود همانا دل سخت، از یاد خدا دور است نکته قابل توجه در این حدیث تأثیر گذاری زبان قلب است که میتوان گفت: همان گونه سخنانی برای خدا باشد دل را نرم وتسلیم خدا می کند سخنان غیر خدایی نیز دل را سخت و تسلیم ناپذیر در برابر خدا می گرداند مشغول داشتن سایر اعضای بدن در این نوع مسئولیت حتی باورهای ما ،خشم ما ،نگاه ما، ابزار محبت و دشمنی ما همه مورد ارزیابی قرار میگیرد که به نمو نه هایی از آن احادیث اشاره می شود: رسول خدا فرمود :اذکر الله عند همک اذا اهممت و عند لسانک اذا حکمت و عند یدک اذا قسمت هنگام عزم واراده آن گاه که تصمیم می گیری نزد زبانت هر گاه خواستی داوری کنی نزد دستت هرگاه خواستی چیزی را تقسیم کنی َخدا را یاد کن و نیز آن حضرت فرمود:اوحی الله الی نبی من انبیائه یابن آدم اذکرنی عند غضبک اذکرک عند غضبی خداوند به پیامبری از پیامبرانش فرمود:ای فرزند آدم هنگام خشمت مرا یاد کن تا در هنگام خشمم تو را یاد کنم از امام باقر(ع) نقل شده:فی التوراهالمکتوب یا موسی اذکرنی فی خلواتک و عند السرور لذاتک اذکرک عند غفلاتک در تورات آمده است ای موسی در خلوتها و هنگام شادی لذت وخوشی هایت مرا یاد کن تا در غفلتهایت به یاد تو باشم در این حدیث شریف دو نکته قابل توجه است: یکی انسان نباید در لذت ها و شادی ها غرق شود و دیگری، رابطه متقابل از سوی خداوند که وقتی ما به یاد او بودیم او به یاد ما آمده و ما را از غفلت بیرون می کند.
د رحدیث دیگری از امام علی (ع)نقل شده است :لیس فی بدن شی ء اقل شکرا من العین فلا تعطوها سولها فشغلکم عن ذکر لله هیچ یک از اعضای بدن ناسپاس تر از چشم نیست هر چیزی که او هوس نمود در اختیارش مگذار تو را از یاد خدا باز می دارد.
از این چند حدیث که در موضوعات گوناگون آوردیم نتیجه می گیریم که ما از تمام کردارو رفتار خود باید مواظبت و مراقبت داشته، همه ی آنها را با نیروی الهی ،نورانیت ذکر ویاد خدا کنترل نماییم وگر نه ممکن است غافلانه در دام آن اهریمنان خطرناک گرفتار آمده و مسئولیت سنگین آنان را جوابگو باشیم.
3 توجه به اسوه های برتر یکی از راه های تقویت ذکر، روش الگوسازی است که با ارائه الگوهای عینی از پیشگامان یادکنندگان خداوند مانند انبیاءو اولیا الهی بینش افراد نسبت به یاد خدا تقویت گردد.
همچنان که امیر مؤمنین در نهج البلاغه می فرماید :رجَالٌ لَا تُلهُیهِم تُجَارَهٌ وَ لَا بیعٌ عَن ذِکْراللهِ همانا مردمی هستند که ذکر خدا را به جای دنیا یرگزیدندکه هیچ تجارت و خریدو فروشی آنها را از یاد خدا باز نمیدارد مصداق روشن اهل ذکر، انبیاء الهی و اهلبیت(ع) می باشند که به جهت اهمیت روش الگو سازی در تآثیر گزاری به نقش انبیاءو اهل بیت جداگانه می پردازد الگو گیری از انبیاء الهی قرآن کریم درآیات فراوانی انبیاء الهی رابه عنوان الگوواسوه برای ما معرفی نموده است که آنان به عنوان پیشتازان ومروجین ذکر خداوند دربین امت شان ایفای وظیفه نموده اند .درسوره مبارکه احزاب می فرماید:(لَقَدکَنَ لَکُم فِی اُسوَهٌ حَسَنهٌ لِمَن کَانَ یَرجو اللهَ وَالیَومَ الآخِروَذِکرالله َکَثیراً)مسلماً برای شما درزندگی رسول الله سرمشق نیکویی بوده است برای آنها که امید به رحمت خداوند درروز رستاخیز دارند وخدارابسیاریاد می کنند").براستی شرح حال زندگانی پیامبر (ص)و عجین بودن ذکر خدا در تمام اعمال، رفتار وحالات آن خضرت برای ما الگو است.
در حقیقت آن حضرت نمادی از ذاکرین خدا و اسوه برتر در میدان یاد خداست.
در تفسیر نمونه در باره ی توجه و یاد رسول اکرم از خداوند آمده:" تمام زندگی پربار او آمیخته با ذکر خدا و یاد او بود ذکر خداوند با هر نفسش توأم بود ،برمی خواست می نشست ،می خوابید ،راه می رفت ،سوار می شد،پیاده می شد،توقف می نمود همه با یاد خدا بودوبانام الله.
از ابن عباس نقل شده :آن حضرت هنگامی که از خواب بیدار می شد سر به سوی آسمان بلند می کرد ده آیه آخر سوره آل عمران را تلاوت میکرد هنگامی که از خانه خارج میشد ذکر مخصوصی داشت و نیز هر بار لباس نو می پوشید یا به مسجد وارد میشد اذکار مخصوصی داشت.
قرآن پس از معرفی آن نیکان و امر به یاد آوری آنان میگوید:وَ هَذَا وَ ِانَّ لِلمُتَّقینَ لَحُسنَ مَآبٍ، این یک یادآوری است وبرای پرهیزکاران سرانجام نکواست.
رسیدن به سر انجام نیک و پرهیزکاری لازمه اش این است که انسان به یاد خدا باشد .