چکیده بافت قدیمی شهرهای تاریخی ایران، قادرند تا ویژگی های هنری و تاریخی کشور را به تصویر کشند، و آداب و سنن و فرهنگ جامعه را در قالب بناها و اجزاء و عناصر تاریخی، به معرض نمایش گذارند؛ اما این بافت، امروزه با مشکلات عدیده ای نیز روبه رو است که به طور کلی می توان به مشکلات رفاهی - عمرانی، مانند عدم دسترسی؛ فقدان تسهیلات شهری و مشکلات اجتماعی، مانند مهاجرنشینی بافت قدیم؛ اعتیاد، بزهکاری و ...
اشاره کرد.
برخی از کارشناسان و مسؤولان شهر، راه مقابله با این مشکلات را در تغییر و تحولات بافت قدیم دیده اند، و برخی به خاطر اهمیت فرهنگی - تاریخی این بخش از شهر، با هر گونه تغییری مخالفت می کنند.
همین امر منجر به بروز اختلافات اساسی میان سازمان های مختلف شهر در این مورد شده است.
این مقاله سعی دارد اجزاء و عناصر شهری بافت قدیم را - با تأکید بر اهمیت فرهنگی آن ها - مورد بررسی قرار دهد، و البته اشاراتی به مشکلات این بخش از شهر داشته باشد، و در پایان نیز با ارائه ی راه کارهایی عملی، پیوندی میان بافت قدیم و مدرنیته برقرار کند؛ اما قضاوت در مورد چگونگی عملکرد را به عهده خواننده مقاله، گذارده است.
مقدمه انسان از زمانی که پا به عرصه ی وجود گذاشت، تمام تلاش خود را در جهت رفع نیازمندی های خود و غلبه بر موانع طبیعی و اجتماعی صرف کرده است، و تاکنون هم موفق شده که برخی مواهب را به دست آورد؛ نتیجه این تلاش، عمدتا منجر به پیداش فرهنگ و تمدن شده است.
فرهنگ را به دو گونه فرهنگ معنوی و مادی تقسیم کرده اند.
فرهنگ مادی؛ اختراعات و اکتشافات وسایل فنی و مادی را شامل می شود که از زمان های گذشته باقی مانده، و اکنون به نسل حاضر رسیده است، و با تکمیل و تولید بیشتر، به نسل های آینده سپرده می شود.
فرهنگ معنوی، مجموعه دستاوردهای هنری، علمی، اخلاق و آداب و رسوم و سننی است که از طریق زبان، خط و یا مجموعه ای از واحدهای معماری - شهری مختلف که در مراکز مسکونی انسانی به تدریج گردهم قرار می گیرند، و مجموعه ای از ارزش ها، ایدئولوژی ها و تمدن که از گذشتگان به ما رسیده است، و به آیندگان منتقل می شود را دربر می گیرد.
به این ترتیب، دو محور اصلی در پدید آمدن فرهنگ مورد تأیید است؛ یکی از انسان و دیگری محیط پیرامون او که محل زندگی اش به شمار می رود.
در این راه، انسان با ارتباط متقابل پیرامون، سعی داشته است با استفاده از کم ترین امکانات، بیشترین بهره برداری را داشته باشد، و به همین دلیل، شیوه ی زندگی در یک مکان با اقلیم گرم و خشک، متفاوت از شیوه ی زندگی در یک مکان دیگر، با اقلیم گرم و مرطوب، و یا سرد و مرطوب است.
همه ی این عوامل، سبب پیدایش چشم اندازهای مختلفی، در فضاهای اجتماعی و شهری، از جمله در چگونگی ساخت مسکن و مکان های مورد استفاده، نوع پوشش، آداب و رسوم و رفتارهای اجتماعی شده است.
پس می توان چنین استنباط کرد که زیستن طولانی در یک مکان جغرافیایی مشخص، سبب ارائه و فرضیه و تولید دانش می شود که این دانش، گاه در ذهن جامعه جای می گیرد، و مانند یک شناسنامه و پیشینه فرهنگی به آیندگان منتقل می شود، و یا در کالبد آثار تاریخی، قرار می گیرد که حفظ آن آثار می تواند مانع از نسیان و بی هویتی جامعه شود.
بافت قدیم به طور کلی در ایران، آن بخش از شهرهای ایران را که تا عهد قاجار شکل گرفته اند، می توانیم بافت قدیم بنامیم که در واقع، بخش درونی شهر است.
خصلت اساسی کالبدی بافت قدیم، شکل گیری هماهنگ، مداوم، پیوسته، یک پارچه و عاشقانه در طول تاریخ است.
(2) ارتباط بافت قدیم با گذشته، آن را واجد ارزش هایی می کند که ارزش های تاریخی و فرهنگی را شامل می شود.
اما این بافت، فقط مربوط به گذشته نیست؛ بلکه پل ارتباطی حال با گذشته است.
آن هم به دلیل فضایی است که از ارتباط میان اجزاء و عناصر شهرهای تاریخی پدید می آید.
جامعه و فضا نیز دارای روابطی از نوع کنش متقابل اند که نتیجه این ارتباط، ایجاد فضای خاص و بافت شهری مناسب با هیأت های فرهنگی برای جامعه است.
این جا است که گفته می شود: زمینه و ساخت فضایی را نمی توان منهای روابط و فرآیندهای اجتماعی آن فهم کرد.
«شهرها به عنوان مکان جغرافیایی، از نظر فرهنگ متفاوت اند؛ چرا که واکنش مردم نسبت به مسائل بقای جمعی؛ از مکانی به مکان دیگر متفاوت است، و چگونگی واکنش مردم به بقای جمعی، بخش مهمی از فرهنگ محلی - مکانی را تشکیل می دهد» .
(4) اما امروز به دلیل عدم توجه به فرهنگ و هنر، شاهد نابه سامانی هایی در شهرها هستیم که بنابر نظر بسیاری از صاحب نظران؛ یکی از عوامل نابه سامانی تمدن کنونی است.
«لوییس مامفورد» (5) اعتقاد دارد: «شهر به گونه ای که در تاریخ می توان یافت، نقطه اوج تمرکز قدرت جامعه است ...
.
شهر، شکل و نمادی از به هم بافتگی روابط اجتماعی است ...
همچنین شهر، کاری هنری است ...
ذهن در شهر شکل می گیرد، و به شهر شکل می دهد» .
او در تاریخچه ای از سیمای شهر در عهد باستان، نشان داده که شهر در هر دوره ای، چگونه ارزش های فرهنگی و اجتماعی آن روزگار را منعکس کرده است.
ما نیز با مطالعه ی سیمای شهرهای ایران در پیش از اسلام و پس از آن درمی یابیم که: پیش از اسلام، شهرها به صورت قلعه و برج و بارو ساخته می شد، و در آن ها شدیدا مسأله نظام طبقاتی رعایت می شد؛ پس از ظهور اسلام، کم کم؛ مسأله ی طبقاتی از بین رفت، و محله ها براساس اشتراکاتی چون همشهری بودن یا براساس فعالیت های اقتصادی مشترک به وجود می آمدند.
هر محله یا کوی، شامل خانه ها، بازارچه، مسجد، مدرسه، حمام و دیگر چیزهای مورد نیاز بوده است» .
اجزاء و عناصر شهری بافت قدیم «به طور کلی، هر شهر یا مکان جغرافیایی با توجه به فرهنگ خود، دارای ابنیه و مشخصه های خاصی است که همه و به خصوص مسؤولان باید بدانند یک بنای تاریخی قبل از آن که معرف صورت مسأله ی فنی ساختمانی باشد، دربر گیرنده یک سلسله روش های تفکر و کردار است که راه و رسم زندگی مردمان عصر خود را بازگو می کنند» .
در شهرهای قدیمی ایران، سه فضا با خصوصیت های متفاوت را می توانیم از یکدیگر تشخیص دهیم: 1.
فضای خصوصی؛ مانند حیاط و عناصر دربر گیرنده آن.
2.
فضای نیمه خصوصی - نیمه عمومی به صورت یک بن بست اختصاصی، یا یک هشتی که به چند خانه راه داشته است.
3.
فضای عمومی مانند مسجد، بازار، میدان و حمام های عمومی، اشاره کرد.
مهم ترین فضای خصوصی بافت قدیم، خانه است که ویژگی های آن، نقشی فراتر از سرپناه را برای ساکنان آن ایفا کرده است.
خانه های ایرانی در گذشته، نه تنها مأمنی برای اهل خانه به شمار می آمد؛ که محل اجتماعات خانوادگی و محلی، مکانی برای آموزش، تعاون و همکاری و رفع و رجوع کارها به صورت گروهی، استفاده از فضای سبز خصوصی و تفریح های سالم، بهره گیری از باغچه و تولید برخی محصولات برای مصرف شخصی، و تعارفات و پیشکش های معمول میان همسایگان نیز به شمار می آمد.
«به طور کلی، هر شهر یا مکان جغرافیایی با توجه به فرهنگ خود، دارای ابنیه و مشخصه های خاصی است که همه و به خصوص مسؤولان باید بدانند یک بنای تاریخی قبل از آن که معرف صورت مسأله ی فنی ساختمانی باشد، دربر گیرنده یک سلسله روش های تفکر و کردار است که راه و رسم زندگی مردمان عصر خود را بازگو می کنند» .
فضای داخلی خانه، بسته به تمکن صاحب خانه، از تزیینات و امکانات خاصی برخوردار بود.
جلوه خلاقیت، معماری کارآ و هنر را در فضاهای داخلی می توان مشاهده کرد.
چنان که گفته شده است: «از بین دویست خانه ای که در اصفهان مطالعه گردیده، دو تا خانه دقیقا شبیه هم نیستند که این خلاقیت یا براساس نیاز پدید می آمد، و یا با استفاده از تجربیات پیشینیان» .
نمای داخلی خانه های طبقات مختلف با هم تفاوت داشت؛ اما سعی می شد که ظاهر و نمای بیرونی خانه (به استثنای برخی خانه ها که سردر متفاوتی داشتند) بقیه، با دیگر خانه های اطراف، تفاوتی نداشته باشد.
سکوهایی جنب در ورودی تعبیه می شد، و روی در سمت راست، یک حلقه ی فلزی برای زنان و در سمت چپ؛ یک کوبه فلزی برای مردان، در نظر گرفته می شد که حتی سمت قرارگیری آن هم بدون دلیل نبوده؛ و جهت رعایت حال زنانی است که می خواهند از پشت در، پاسخ گو باشند.
« برای وارد شدن به فضاهای مختلف از جمله فضای مهمانی و اندرونی می بایست از راه روهای پرپیچ و خم عبور می کردند که دالان نامیده می شد» .
همه ی این تدابیر به خاطر محدود کردن تعرض و دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده، و دنیای محرم آنان بوده است.
با مورد بررسی قرار دادن ویژگی های فرهنگی موجود در برخی از عناصر عمومی متعلق به شهرهای تاریخی، می توان به عمق تأثیر آن در روح و جسم آدمی پی برد.
این ویژگی، حتی در مورد جزیی ترین عنصر شهری یعنی سقاخانه هایی که با عباراتی چون «یا حسین شهید» و تصاویری از واقعه کربلا همراه شده بودند، قابل مشاهده است که هدف طراح آن، تنها سیراب کردن جسم رهگذر نیست؛ بلکه به روح او نیز می اندیشد.
«مسجد» از عناصر مهم شهری است که به عنوان مهم ترین بنای عمومی تلقی شده است، و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی، نقش عامل زیربنایی را ایفاء می کند.
«مساجد علاوه بر نقش مذهبی، اجتماعی و سیاسی، تا قبل از ایجاد مدارس مستقل، به ایفای نقش آموزشی نیز می پرداخته اند.
در مساجدی که مرکز آموزشی نیز بوده اند؛ از تعلیمات ابتدایی تا پیچیده ترین مسائل فلسفی تدریس می گردیده است» .
علاوه بر رعایت موارد عملکردی در ساخت مسجد، به امور فرهنگی و اعتقادی نیز توجه خاصی می شده است که همه ی مردم، خود را ملزم به رعایت آن می دانستند.
به عنوان نمونه: نمازگزار یا کسی که می خواسته است به درون مسجد پای گذارد، باید پاک باشد، و مردم دین دار تا بدان جا به این آیین پای بند بوده اند که هیچ ساختمانی را به مسجد نمی چسباندند.
پیرامون مسجد، همیشه گذر و بازارچه و کوچه سرپوشیده بود، تا آلوده ای نتواند در کنار آن درنگ کند.
هم چنین اگر مدرسه ای در کنار مسجد بنیاد می شد، پیوسته به بارو و دیوار مسجد، به جای اتاق، راه رو می ساختند؛ مانند مسجد جامع اصفهان.
هم چنین از قدیم الایام بیرون از نیایشگاه، جایی را برای شست و شو فراهم می کردند، تا نمازگزار پیش از آن که به نیایشگاه درآید، پلیدی ها را از خود بزداید، و با شستن اندام و سر و تن و پوشیدن جامه پاکیزه، آماده نیایش شود.
وقتی که مقدمات فراهم می شد، و نمازگزار پای در مسجد می گذاشت، غرق در عظمت و زیبایی و هنری می شد که در دیوارها، گنبد، مناره، منبر، محراب و خط نوشته های پیرامون خود به چشم می خورد.
این همه، باعث می شد که فرد، تحت تأثیر فضای معنوی حاکم بر آن، احساس لذت کند، و در ترک مسجد، تعلل ورزد، و با خواندن خطوط بنایی، در کشف اسرار بنا بکوشد.
به عنوان نمونه، در مسجد جامع اصفهان درمی یافت که بنا با کنار هم چیدن آجر، شعری را به رشته تحریر درآورده است: چون نامه ی جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدند بیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند بازار نیز به عنوان یک عنصر عمومی، علاوه بر نقش اقتصادی، محل اجتماع، محل داد و ستد، کانون شورش ها و اعتصاب ها، سیاست مداری ها، محل پخش اطلاعات، مراوده و آشنایی نیز بوده است، و گاهی اوقات، نقش مکان امنیتی را نیز ایفا کرده است.
در ایران، بازارهای شهرهای قدیمی و تاریخی، به نظر «کارلاسرنا» سیاح ایتالیایی: محل ملاقات عمومی است، که در آن، معامله می کنند، و درباره ی مسائل خصوصی یا تجاری سخن می گویند، و در امور عمومی یا دولتی به بحث و نظر می پردازند؛ به نظر وی در یک کلمه، بازار هم مرکز معاملات است، و هم مجلس شورا.
براساس ویژگی های معماری بازار و مکان یابی آن؛ علاوه بر رفع نیازهای مردم در شهرها، به جنبه های معنوی، شخصیت انسانی و اخلاقی جامعه هم توجه لازم می شد، به طوری که