پیشگفتار از آنجایی که سفال دوران صفویه کمتر بررسی شده اند لازم است که از زوایای مختلف این سفالها مورد بررسی قرارگیرند که از جمله می توان به نقوش و تناسب های رنگ اشاره کرد.آنچه که ساخته شده است در واقع برگرفته از نقوش و تناسب های رنگی سفالینه های دوران صفوی است که هدف این کار شناسایی و باز آفرینی ترکیب های زیبایی شناختی آن دوران است .
نقش یکی از ظروف برگرفته از سنگ مزار محرابی مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و دیگری بخشی از تزئینات نورگیر قندیلخانه از این مجموعه می باشد.
تاریخچه سفال و لعاب در دوره صفوی در اوایل قرن دهم هجری ، برابر قرن شانزدهم میلادی ، سلسله صفوی به حکومت رسید و سلسله ای قدرتمند بعد از نهصد سال سرنوشت کشور را به دست گرفت .
در این دوره شهرهای مختلف مانند تبریز ، قزوین و اصفهان به عنوان پایتخت انتخاب شدند .
علاقه و توجه سلاطین این سلسله از جمله شاه عباس به هنرهای تجسمی و هنر سفالگری در خور توجه بوده .
نفوذ و تأثیر هنر سفالگری و ساخت بدل چینی و سلادن و سایر تولیدات کشور چین را در سراسر این دوره بر تولیدات داخلی نمی توان نادیده گرفت .
سفالگری دوره صفویه را از لحاظ فنی می توان به چند گروه تقسیم کرد : 1- ظروف کوباچی و ایزنیک 2- ظروف سفالین براق نقاشی شده ( طرح گل و مرغ ) 3- ظروف سفالین سفید رنگ معروف به گامبرون 4- ظروف معروف سفید و آبی 5- ظروف رنگ آمیزی چند رنگ و تک رنگ ساخت کرمان ( سلادن ) ظروف کوباچی: نام آن از داغستان قفقاز گرفته شده زیرا تعداد زیادی از این ظروف در این محل یافت شده .
بدنه این ظروف سفید و با رنگ سیاه ، قرمز ، قهوه ای ، سبز و آبی نقاشی شده و لعاب شفاف شیشه ای دارد.
ظروف ایزنیک : معرف هنر سفالگری سرزمینهای تحت حکومت عثمانی است .زیباترین ظروف دوره عثمانی با لعاب سفید و نقوش متنوع و طرحهای زیبا در رنگهای متنوع ساخته شده است .
ظروف سفالین نقاشی شده براق : دارای بدنه صخیم و رنگ زرد مایل به سبز می باشد با نقوش انسان و حیوان روی آن .
ظروف زمینه سفید ( گامبرون ): گامبرون نام قدیم بندر عباس است.
این ظروف از نظر رنگ سفید و شفاف و نوع تزئینات بسیار لطیف و به رنگ آبی و سیاه در زیر لعاب است.
ظروف سفید و آبی اواخر دوره صفویه: این نوع آبی کم کم به لاجورد تبدیل شد.
شهر کرمان و مشهد از مراکز ساخت این سفال می باشند.
سفالینه سلادن: در دوره صفویه سفالینه جدیدی به نام سلادن در کارگاههای سفالسازی مهم ایران متداول می گردد.
سفالینه سلادن نیز همانند ظروف آبی و سفید دوره صفویه به دو گروه تقسیم می شود: گروه اول شامل ظروفی که تحت تأثیر ظروف سلادن چین ساخته شده و گروه دوم ظروفی که با ابتکار سفالگران ایرانی با نقوش و تزیین جدید در عصر صفوی رایج شده است.
سفالینه سلادن دارای بدنه ای سخت بوده و برنگ سبز تیره و روشن ساخته می شده از نظر تزیین به انواع گوناگون چون نقش قالب زده و برجسته تقسیم شده است.
طرحهایی چون اژدها ، عنقا ، ماهی ،ابرهای پیچیده و گل لوتوس که از موتیف های رایج چینی است در سفالینه های سلادن عهد صفوی به چشم می خورد و از نظر شکل نیز ظروف تا حدی شبیه ظروف ساخت چین می باشد.
گروه دوم سفالینه های سلادن از نظر تزیین با گروه اول متفاوت است .
رنگ آن تیره و شکل آن عمومأ کاسه و بشقاب می باشد.
نوشته ها در روی لبه ظروف گاهی قسمتی از تزیین این سفالینه ها را تشکیل می دهد.
در مورد مراکز ساخت ظروف سلادن به علت عدم بررسی های کافی اطلاع درستی در دست نیست ولی شهرهای کرمان ، سلطانیه ، اصفهان و بندر عباس از جمله نقاطی است که این نوع سفالینه ها در آنجا یافت شده ا مراحل ساخت سفال : فن سفالگری مراحل متعددی دارد که مهمترین آنها عبارتند از تهیه خمیر – شکل بخشیدن – تزئین دادن – لعاب دهی و بالاخره پختن .
نخستین مرحله تولید ظروف سفالی تهیه خمیر است که عمومأ از خاک رس آماده می شود.
این خاک انواع متفاوت دارد و معمولأ از سواحل دریاچه ها ، رودخانه ها و برکه ها جمع آوری می گردد.
خاک رس اغلب شامل هیدرات سیلیکات آلومینیوم یعنی کائولن با فرمول شیمیایی می باشد که از فعل و انفعالهای فیزیکی و شیمیایی صخره های فلدسپاتی مشتق می شود.
کائولن در زیر ذره بین به صورت بلورهای ورقه مانند بسیار کوچک ظاهر می گردد و در موقع نمناک بودن ملکول های آب در میان این بلورها نفوذ می کند .
هر بلوری بوسیله لایه نازک آب از بلور کناری خود جدا می شود و به همین دلیل است که گل رس حالت شکل پذیری پیدا می کند.
پس از آن عمل ورز دادن خمیر انجام می شود که در گذشته به شیوه چنگ زدن ، لگد کردن و برگرداندن عمل می شده ولی اکنون با وسائل صنعتی مانند ماشین های مخلوط کن انجام می گیرد.
مرحله بعدی شکل بخشیدن سفالینه که در ابتدا با دست انجام می گرفت به این ترتیب که یک تکه گل ( چانه ) را در یک دست نگهداشته و با شست دیگر درون آن را گود می کردند .
این گل به آرامی بین شست و انگشتان دیگر تحت فشار قرار گرفته و گل یا چانه به آهستگی چرخانده می شود .
با ادامه این عمل سفال به فرم ساده در می آید .
امروزه سفال با چرخ سفالگری ساخته می شود .
از نظر فنی گل آماده را روی چرخ سفالگری قرار داده و همچنان که در حال چرخش است سفالگر با دست مرطوب به گل شکل مورد نظر را می بخشد .
در این جریان قوه گریز از مرکز روی خمیر یا گل رس عمل کرده و سفالگر از این قوه جهت شکل دادن به ظروف استفاده می نماید .
سپس ظروف با ابزاری نوک تیز چون چاقو صاف و مرتب شده و در بعضی مواقع روی ظرف خمیری اضافه می شود که اصطلاحأ آنرا نقش افزوده می نامند .
در صورت لزوم اضافات دیگری با دسته هایی به شکل عمودی یا افقی و غیره روی بدنه جا سازی می نمایند .
قبل از خشک شدن ظرف آن را تراشیده و ظرف نازکتر می شود.
پس از خشک شدن ظرف در هوای آزاد سطح آن را به وسیله دست یا پارچه مرطوب می کنند تا خرده های گل رس خشک شده را از سطح آن بردارند .
به منظور افزایش استحکام فراورده های گلی و متراکم نمودن آن این اجسام را در درجه حرارت معینی می پزند که درجه حرارت 950 الی 1000 درجه به مدت 8 ساعت در کوره پخته می شود .
پس از آن لعاب خورده و دوباره مدت 900 الی 950 درجه مدت 8 ساعت حرارت میبیند و کاملأ پخته می شود تا خلل و فرج سفال به کلی بسته شود تا موقع لعاب زدن دچار کچلی درسطح سفال نشویم .
پخت سفال درون کوره ها انجام می گیرد که امرروزه قسمت اصلی این کوره ها را گل نسوز تشکیل می دهد .
در دوره صفوی تکنیک هایی که برای ساخت سفال و پخت آن انجام می گرفت مانند تکنیک هایی است که ما به کار می بریم با این تفاوت که کوره های آن ها از نظر سوخت فرق داشتند.
لعاب : در تهیه لعاب از اکسید فلزاتی چون اکسید سدیم ، سرب ، قلع ، روی ، پتاسیم و اکسید منیزیم استفاده می شود .
همچنین اکسید فلزاتی چون مس ، کوبالت ، آهن ، نیکل و ..
معمول ترین نوع سفال از ترکیب قلع ، سرب ، کوارتز و کائولین است .
لعاب به دست آمده سفید رنگ می باشد که برای امر لعاب دهی بیشتر ظروف سفالین به عنوان لعاب مادر به کار گرفته می شود.
رنگهایی که از ترکیب فلزات مختلف به دست می آید بسیار متنوع است مثلأ اکسید مس لعاب را به رنگ آبی و سبز در می آورد .
اکسید مس و سرب لعاب سبز ، مخلوط اکسید سدیم و اکسید پتاسیم رنگ آبی فیروزه ای و نیز اکسید مس رنگ قرمز ، اکسید کبالت آبی روشن و ترکیب اکسید آهن و مس و منگنز آبی کبود تولید می کند.
اکسید منگنز رنگ ارغوانی یا بنفش و اکسید منگنز با آهن تولید رنگ سیاه می کند.
در فن لعاب دهی ممکن است لعاب به صورت خشک یا تر روی سفالینه و کاشی به کار رود.
به این ترتیب که می توان پودر لعاب را روی سفالینه پخته ریخته یا ظرف را در مایع لعاب فرو برد.
ظروف طلائی به این ترتیب لعاب می خوردند که ابتدا طرف لعاب می خورد و پخته می شد و بعد از بیرون آوردن ظرف از کوره نقوش را با لعاب ترکیبی از اکسید نقره – مس – گوگرد و گل اخری برنگهای قرمز و زرد نقاشی می کرده و سپس آن را مدتی در سرکه نگهداشته برای بار دوم در کوره حرارت داده و در نهایت گل اخرا از روی فلز محو شده و نقوش با درخشندگی خاص مانند یک ورقه فلز یا شیشه روی ظرف باقی می ماند.
نقوش در تزئینات مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی : نقوشی که در این مجموعه دیده شده با الهام از نقوش گیاهی و حیوانی می باشد و شامل نقوش اسلیمی و ختایی ، نقش تریج ، گل و برگ و بته ،نقش گلدان و نقش حیوانات و......
نقش سر ترنج و گل نیلوفر در تزئینات این بقعه به طور فراوان دیده می شود.
البته نقوشی هم با الهام از تقسیمات معماری و نقوش هندسی به وجود آمده اندو همچنین تزئینات نوشتاری .
رنگ در تزئینات مقبره : این بقعه همچون آثار دیگر دوره صفوی مجموعه ای از حجمهای رنگین به نظر می رسد که به تناسب زمان ساخت آنها ، نقوش و رنگها متغیر بوده و جلوه خاصی دارند.
رنگهای به کار رفته در فضای بیرونی بقعه : آبی لاجورد ( اولترامارین) آبی فیروزه ای ( سرولین) اخرا ، سبز و قهوه ای ، سیاه و سفید و فقط در یک بخش طلائی دیده می شود.
در ازاره قندیلخانه رنگ طلائی روی زمینه لاجوردی کار شده .
رنگ اخرا هم در طرح اصلی گره ها و اسلیمی ها به کار رفته است.
گزارش کار انجام شده : کوزه سفالین فیروزه ای رنگ که نقوشی اسلیمی و ختایی در آن به کار بردم .
با توجه به رنگهایی که آن دوران ( صفوی ) به کار می بردند لعابها را انتخاب نمودم .
نقوش و رنگ لعابها انتخابی و سلیقه ای بود.
که با توجه به فرم ظرف نقوش روی آن طراحی شد .
طریقه نقاشی هم به این صورت است که کوره را به 6 یا 8 قسمت تقسیم نموده و در یکی از این واگیره های نقش را طراحی و روی پوستی انتقال دادم .
سپس با سوزن طرح را سوراخ سوراخ کرده که اصطلاحأ سنبه زدن می نامند .
سپس کاغذ پوستی سنبه زده شده را در واگیره های دیگر قرار دادم و با گرده زغال روی پوستی کشیدم .
در نتیجه این عمل طرح روی سفال انتقال یافت .
سپس با مداد طرح را ثابت کردم و دور آن را با مواد ومخصوص قلم گیری ، قلم گیری و در نهایت لعاب گذاری انجام شد.
دلیل این که رنگ فیروزه ای را انتخاب کردم این بود که این رنگ و رنگ لاجوردی و سبز در بناهای اسلامی به عنوان عناصری هستند که در ایجاد فضای معنوی بسیار مؤثر هستند و این آبی در حاشیه کتیبه ها و پنجره های نمای قندیلخانه و در تمامی طرحهای ختایی این مجموعه به کار رفته است.
دومین سفال که کار کردم از آرم مخصوص صفویان که معرف این دوره می باشد استفاده کردم و رنگ لعاب زمینه اخرا انتخاب شد .
انتخاب این رنگ به دلیل استفاده از آجر در نمای گنبد مقبره است که بیش از سایر رنگها جلوه گر می باشد و با رنگ لاجوردی که در کنار هم به کار بردم ایجاد تباین کرده و یکدیگر را بهتر نشان می دهند .
در واقع یک نوع هیجان در کار به وجود می آورد .
کوزه سفالین دیگری هم کار شده که گل و مرغ وانسان در نقوش به کار بردم و زمینه را لاجورد و نقوش را زرد انتخاب کردم چون همین سبک رنگی در ازاره قندیلخانه مجموعه بقعه شیخ صفی به کار برده شده که البته به جای رنگ طلایی که در آن دوره به کار رفته رنگ زرد را انتخاب کردم که به رنگ طلائی نزدیک تر باشد.
در چینی خانه از مجموعه بقعه شیخ صفی طلایی رنگ حاکم می باشدکه در زمینه لاجوردی جلوه خاصی دارد .
این ویژگی در مکتب دوره دوم صفوی بوده است.از نظر فرم اکثر ظروف متداول دوره صفوی ظروف گردن بلند می باشند که با توجه به آن فرم سفال را انتخاب کردم.
دانشگاه پیام نور تهران مرکز گزارش کارآموزی موضوع: نقاشی و لعاب روی سفال با الهام از نقوش مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی (دوره صفوی ) استاد عملی: سرکار خانم آزاده شولی دانشجو: هنگامه شیرازی نسب تیر 1385