مقدمه : جامعه وقتی سعادت و فرزانگی می یابد ، که مطالعه کار روزانه اش باشد سقراط کتاب یکی از مهمترین ابزارهای فرهنگی است که در طول قرنهای متمادی ، همواره عامل مهمی در تضمین رشد و پویایی جوامع بشری بوده و با وجود رشد روز افزون رسانه ها و ابزارهای پیشرفته دیگر ، همچنان جایگاه خاص و یگانه خود را حفظ کرده است .
میزان توجه به کتاب و کتابخوانی ، نشانگر رشد فرهنگی و ملی هر کشور است و امروز تعداد کتابها و نشریه های منتشر شده هر کشور در طول سال ، کتابخانه ها ، کتابخوانها ، نویسندگان ، مترجمان و ناشران به عنوان معیارهای اساسی و محکم توسعه یافتگی کشورها مورد استفاده قرار می گیرد .
همچنین بی توجهی به کتاب و کتابخوانی ، یک بیماری فرهنگی و اجتماعی به حساب می آید که ناشی از فراگیر نشدن فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در بین اقشار گوناگون مردم یک جامعه است و می تواند در دراز مدت ، ضربه های جبران ناپذیری بر پیکره فرهنگ کشور وارد کند .
بنابراین گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی ، توسعه کتابخانه ها ، چاپ وانتشار کتاب و شیوه بهره گیری از این ابزار بی رقیب فرهنگی ، ضرورت رشد و تعالی جامعه است و در این میان ، ایجاد رغبت و عادت به مطالعه و کتابخوانی در بین کودکان و نوجوانان از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
وظیفه ما مربیان ایجاب می کند که برای آگاه کردن نوجوانان و جوانان این مرز و بوم همت گماریم و با تشویق آنها به خواندن مطالبی که در جهت سعادت و پیشرفتشان مؤثر است ، زمینه شرد علمی ، فرهنگی آنان را فراهم کنیم .
نگاهی گذرا به علت موفقیت کشورهای پیشرفته جهان ، مبین این واقعیت است که بخش عظیمی از این موفقیتها مرهون توجه به نسل نوجوان و جوان آن کشورها و سرمایه گذاری در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای آنها بوده است ؛ زیرا کودکان و نوجوانان همیشه به عنوان عظیمترین سرمایه ها ذخایر معنوی کشور مطرح هستند .
برهمین اساس و با عنایت به جوان بودن جمعیت کشورها آموزش دادن و آگاهی بخشیدن به چند میلیون کودک ، نوجوان و جوان این مرز و بوم ، یکی از شالوده های اساسی در تحقق توسعه همه جانبه کشور سرافراز ایران گامی در جهت پیشبرد هدفهای والای نظام مقدس اسلامی است .
باید اعتراف کنیم که رواج کتاب و کتابخوانی در میان ملت ما که خود یکی از مشعلداران فرهنگ کتاب است که از چنین ملتی انتظار می رود و این پدیده نیز مانند بیشتر پدیده های ناگوار در کشور ما نتیجه فرمانروایی پادشاهان و فرمانروایان ظالم و بی فرهنگ و بی سواد بر این کشور ، در دویست سال گذشته است .
انسان موجودی کمال گراست و با سکون و کوت سازگاری ندارد .
او همیشه به دنبال راهی است که یک قدم پیش گذارد و گره ای از مشکلات خود بگشاید بنابراین او برای پیشرفت در عرصه های زندگی ،احتیاج به شناخت نسبتاً کاملی از خود و جامعه دارد و باید باگذشته و آینده ارتباط برقرار کند .
آیین مقدس اسلام ، درباره فراگیری علم و دانش ، سفارش فراوان نموده و آن را عاملی برای رشد ، پویایی و تعالی جامعه برشمرده است .
خداوند متعال در آیه 11 سوره مجادله می فرماید : خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده اند و افرادی را که دانش بهره گرفته اند به درجات برتر می رساند .
همچنین از دیدگاه قرآن کریم ، بین کسانی که از علم و دانش برخوردارند با کسانی که از این سرمایه ارزشمند بی بهره اند ، تفاوت زیادی وجود دارد : « هل یستوی الذین یعلمون والذین لایعلمون : آیا آنان که می دانند ، با آنان که نمی دانند ، برابرند ؟
» سوره زمر ، آیه 9 .
حضرت علی علیه السلام درباره اهمیت فراگیری علم و دانش ، فرمایش زیبایی دارند : « ای مردم !
بدانید که کمال دین ، به فراگیری دانش و عمل به آن است .
آگاه باشید که دانش آموزی برای شما ، از مال اندوزی ضروری تر می باشد ، چرا که نیاز مالی هر کسی را خداوند در اختیار وی قرار خواهد داد ، اما علم چنین نیست ، بلکه علم در گنجینه های نزد صاحبانش نگهداری می شود .
به شما فرمان داده شده که آن را به دست آورید و از دارندگانش فراگیرید .» ( اصول کافی ، جلد اول ) .
ص 31 .
از مجموعه این آیات و روایات چنین استفاده می شود که آدمی برای رشد و تعالی و رسیدن به سعادت و موفقیت ، راهی جز فراگیری علم و دانش و بهره گیری از فکر و اندیشه خردمندان ندارد و این کار نیز بدون استفاده از کتاب و مطالعه امکان پذیر نیست .
نقطه آغاز این حرکت عظیم فرهنگی ، آشنایی والدین ، مربیان و دست اندرکاران مسائل تعلیم و تربیت با نقش و اهمیت کتاب در زندگی فردی و اجتماعی انسان آگاهی آنان از روشهای مختلف ایجاد روحیه عادت به مطالعه و کتابخوانی در کودکان و نوجوانان است .
گرچه تاکنون کتابها و مقاله های ارزشمند متعددی در خصوص چگونگی تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعه و کتابخوانی ، نوشته شده است اما بیشتر این مباحث ، کلی بوده و جزئیات روشهای کاربردی ، کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است .
در این مقاله سعی شده است با بهره گیری از آثار و نظرهای صاحب نظران تعلیم و تربیت ، روشهای اجرایی ساده و راهکارهای علمی ، در جهت گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی بین کودکان و نوجوانان ارائه شود .
چرا کودکان و نوجوانان باید مطالعه کنند ؟
عادت به مطالعه و تأثیر آن در دوران کودکی و نوجوانی ، پایدار است بسیاری از دانشمندان و روان شناسان معتقدند که اساس و زیربنای شخصیت انسان در سالهای اول زندگی پایه گذاری می شود و آموخته های این دوران ، تأثیر عمیقی برآینده و زندگی فرد دارد .
مطالعه راهی برای تقویت روحیه دینی کودکان و نوجوانان است گاهی والدین به دلیل ناآگاهی و درک نادرستی که از مسائل دینی و مذهبی دارند ، نمی توانند راهنمای خوبی برای کودکان و نوجوانان باشند مطالعه کتابهای دینی و مذهبی ، به کودک و نوجوان کمک می کند تا به درک صحیحی از این مسائل دست یابد و به رشد و شکوفایی لازم برسد.
مطالعه باعث پیشرفت تحصیلی کودکان و نوجوانان است .
مطالعه غیر درسی ، باعث بالارفتن سطح فکر و فعال شدن ذهن کودکان و نوجوانان است .
« وقتی سطح فکر دانش آموز بالا رفت و ذهن او از تنبلی رست و فعال شد ، امکان فراگیری درسهای مدرسه برایش بهتر فراهم می شود ؛ یعنی ذهن او آمادگی بیشتری را برای فراگیری ریاضی ، ادبیات ، تاریخ و ...
خواهد داشت .» ( علوی طالقانی ، 1374 ) .
ص 14 مطالعه صحیح زمینه ساز تفکر و خلاقیت کودکان و نوجوانان است .
« کودکی که به مطالعه می پردازد ، در کتابها با سرزمینها و زمانهای مختلف برخورد کرده و با علوم و هنرهای جدید آشنا می شود .
خواندن داستانهای مختلف ، موجب شکل گرفتن ارزشهای گوناگون در ذهن کودک می شود ، سؤالهایی که در اثر مطالعه برای کودک مطرح می شود و مقایسه هایی که او بین مسائل مختلف می کند ، در مجموع موجب می شود که او فردی خلاق بار آید .» ( لاریک ، 1366 ) .
ص 12 ( لاریک ، 1366 ) .
ص 12 مطالعه باعث آرامش روحی و لذت معنوی کودکان و نوجوانان است .
کتاب به عنوان یکی از مؤثرترین ابزار پیشگیری از ناراحتیهای روحی و روانی و درمان این بیماریها شناخته شده است .
« می گویند در یونان قدیم ، بر سر در کتابخانه « تبسنوشته شده بود : « درمانگاه روح» ، آیا جز این است ؟
انسان برای مداوای امراض روحی و ناراحتیهای فکری می تواند به کتابخانه مراجعه کرده و لحظاتی را با کتاب به آرامش بگذراند .
» ( گلزاری ، 1366 ) .
ص 69 مطالعه کودکان و نوجوانان را با مسائل روز جامعه آشنا می کند .
کودک و نوجوان باید بداند در محیط پیرامون او چه می گذرد و چه حوادثی در حال وقوع است و این حوادث چه تأثیری بر زندگی و آینده او دارد .
او باید بداند که خودش ، هدف اصلی هجوم ناجوانمردانه و شبیخون گسترده فرهنگی است .
لذا باید آمادگی لازم را برای دفاع از خود و مبارزه با این هجوم را از طریق مطالعه کسب نماید .
مطالعه پیوند اندیشه با علم دانشمندان و خردمندان است .
همنشینی و مجالست با علما و اندیشمندان باعث رشد عقلی و فکری آدمی است و زمینه ترقی و سعادت آدمی را فراهم می کند ولی با گسترش جهان امروز چنین چیزی میسر نیست مگر با مطالعه کتاب ها و آثار ارزشمند آنان .
حضرت علی (ع) می فرایند : « آن کسی که گفتار حکیمانه خردمندان را نشنود و از دانش دانشمندان کسب فیض نکند ، رفته رفته عقلش می رود .
» ( بحار الانوار).
ص 53 مطالعه ، زمینه پند آموزی از تجربه های دیگران را برای کودکان و نوجوانان فراهم می سازد .
عمر آدمی بسیار محدود است و اگر قرار باشد همه چیز را خود تجربه کند ، نمی تواند از زندگی اش بهره و استفاده خوبی ببرد .
علاوه بر آن آزمودن تجربه ها و آزموده ها ، کاری عاقلانه نیست یکی از مؤثرترین ابزاری که می تواند برای انتقال تجربیات دیگران مورد استفاده قرار گیرد « کتاب» است.
« ولتر» می گوید : مطالعه کتاب جوانان را پیر می کند : یعنی در عین جوانی آنها را از تجربیات پیری برخوردار می کند .» مطالعه افقهای فکری کودکان و نوجوانان را گسترش می دهد .
کودک یا نوجوانی که مطالعه نمی کند ، خود را در یک محیط بسته محصور و ارتباط خویش را با دنیای اطراف قطع کرده است اندیشه او فعال و پویا نیست اما اگر کودکان و نوجوانان به مطالعه و کتابخوانی روی آورند ، از محدوده زمان و مکان خارج می شوند و افق های فکری آنها گسترش می یابد .
مطالعه و کتابخوانی راهی برای شناخت الگوهاست وجود حس همانند سازی در کودکان و نوجوانان و نیاز آنها به الگوهای رفتاری ، ایجاب می کند که به الگوهای شایسته ای دسترسی داشته باشند الگوهایی که به وسیله کتاب معرفی می شود ، نقش مهمی را در شکل دادن به شخصیت کودکان و نوجوانان ایفا می کنند .
« به لحاظ تأثیر الگوهای برجسته اخلاقی در شخصیت نوجوانان و جوانان ، مطالعه زندگینامه بزرگان و مشاهیر و فرزانگان ، فرصت مغتنمی است که علاوه بر پرکردن بخشی از اوقات فراغت آنان ، دلهای پاک و قلبهای حساس آنان را متوجه الگوهای راستین می نماید .» ( مجله تربیت ، آبان 1374) .
مطالعه ابزاری برای آموزش غیر مستقیم راه و رسم زندگی به کودکان و نوجوانان است.
از آنجا که در تعلیم و تربیت ، بر روش آموزش غیر مستقیم تأکید زیادی شده است .
می توان با تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعه و کتابخوانی ، بسیاری از نکته های ضروری زندگی را به آنان آموزش داد .
کتابهای زیادی وجود دارد که می تواند انتقال دهنده ها افکار و ایده های ما در قالب حکایتهای شیرین و داستانهای آموزنده به کودکان و نوجوانان باشد .
مطالعه توانایی کودکان و نوجوانان را در بیان نیازها و خواسته هایشان افزایش می دهد .
یکی از ضرورتهای زندگی کودکان و نوجوانان توانایی در بیان نیازها و خواسته های معقول و منطقی است که باعث موفقیت آنها در زندگی اجتماعی می شود .
« عدم توانایی در بیان مطالب ، نیازها و خواسته ها به صورت کلامی و نوشتاری ، به میزان مطالعه و خواندن بستگی دارد .
کسانی که در مطالعه ، مهارتهای لازم را پیدا می کنند ، در این زمینه ها توانایی ابزار نظر و عقیده را اشته و بدون غلط و دستپاچگی به تشریح مسائل خود می پردازند .
» ( مجله تربیت ، خرداد 74) .ص35 مطالعه راهی برای جبران کمبود وقت در کلاس و مدرسه است .
معمولا زیاد بودن تعداد دانش آموزان و کمبود وقت ، امکان ارتباط مستمر معلمان و مربیان را با آنها محدود می کند مسئولان مدرسه نمی توانند تمام مسائل مورد نیاز دانش آموزان را در فرصتهای مدرسه ای اکتفا کنیم .
محقق و نویسنده بزرگ مرحوم « استاد محیط طباطبایی» بیش از سه سال و نیم به مدرسه نرفت بلکه در تمام عمر استاد او کتاب بود ، که هیچ گاه از آن جدا نمی شد ایشان گفته است :« من نه، دهم معلومات خود را از کتاب آموخته ام و یک ، دهم را از معلم و درس