مقدمه پژوهش: امروزه بر اثر پیشرفت سریع علوم و تکنولوژی، مفهوم آموزش و پرورش به کلی دگرگون شده و علمای علوم تربیتی معتقدند که آموزش و پرورش مشتمل بر سه مرحله اساسی، شامل الف) تهیه و تدوین هدفها، ب) آموزش، ج) اندازه گیری و ارزشیابی است (سیف نراقی و نادری، 1374).
ارزشیابی بخش جدائی ناپذیر فرآیند آموزش بشمار می رود و نقش آن نظارت بر تغییرات رفتاری دانش آموزان بطور اخص و نظارت بر کارآیی سایر عناصر آموزش و پرورش بطور اعم است (شریفی وکیامنش، 1366).
بنا به گفته سیف (1375)، ضرورت استفاده از آزمون های پیشرفت دقیق، روا و به دور از ابهام به صورت فزاینده ای احساس می گردد تا بتواند در ارزشیابی دقیق و هدایت یادگیری دانش آموزان مورد استفاده مسئولین آموزش قرار گیرد.
به هر حال، اگر هدف در هر نوع آموزشی موثرتر نمودن آن و آسانتر کردن امر فراگیری برای فراگیران است، مربیان موظفند برنامه آموزش خود را برحسب تواناییها و نیازهای فراگیران تنظیم و تدوین نمایند و از طریق اندازه گیری و ارزشیابی‌های گوناگون و مکرر، پیشرفت و مسیر آن را مشخص سازند (سیف نراقی، نادری، 1370).
بنابراین پژوهش حاضر بنا دارد با بررسی میزان ارتباط سوالات پایانی، با اهداف و محتوی کتب درس ضمن کمک به شناخت وضعیت موجود ارزشیابی و اندازه گیری پیشرفت تحصیلی گامی در جهت اصلاح روش های ارزشیابی بردارد.
بیان مسئله: کشورهای پیشرفته همزمان با دگرگونی برنامه ها، مواد آموزشی و روشهای تدریس، بدنبال تغییر بنیادی نظام امتحانی و سنجش و هماهنگ کردن آن با اهداف آموزشی هستند و بخش بزرگی از وقت و کوشش نظام آموزشی، جهت تدارک ابزار و شیوه‌های ارزشیابی معتبر، متناسب با نظریه های تعلیم و تربیت صرف گردیده است (خلخالی، 1375).
مطالعات متعدد نشان می دهد که بیشتر سوالهای معلم ساخته تنها اختصاص به یادآوری اطلاعات بسیار جزئی و خاص دارد، بنابراین سوالاتی که معلمان بکار می‌برند با هدفهای اصلی تدریس، آنان هماهنگ نیست (هومن، 1371).
از طرفی باید در نظر داشت که ارزشیابی آموزشی در کشور ما، فعالیتی است، نسبتاً ناشناخته که به تازگی وارد نظام آموزشی گردیده است، به همین دلیل بسیاری از افراد آن را با ارزشیابی معلم، مدیر، دانش آموز یا اندازه گیری و سنجش اشتباه می کنند.
در حالی که هدف ارزشیابی آموزشی نه معلم، نه مدیر، نه شاگرد است بلکه هدف اصلی آن تعیین اثرات برنامه آموزش و دگرگونیهایی که براثر آموزش در شاگردان بوجود آمده است (هومن، 1375).
با توجه به مواردی که اشاره شد و اهمیتی که آزمونها در فرآیند آموزش دارند این پژوهش برآن است تا با بررسی میزان ارتباط سوالات آزمون پایینی با اهداف و محتوی کتب درسی، وضعیت آزمونهای معلم ساخته را بطور علمی و روشن توصیف نماید.
اهمیت و ضرورت پژوهش: آزمونها ابزار کار معلم به منظور ارزشیابی از میزان تحقق هدفهای تدریس به شمار می روند نتایج آنها مستقیماً در رابطه با هدفهای قبل و ملاکی برای پیش بینی حدود موفقیت احتمالی آینده دانش آموزان و راهنمایی تحصیلی و شغلی آنان بکار می رود (شریفی، کیامنش، 1366).
آزمونهای پیشرفت تحصیلی می توانند توجه دانش آموز را به هدفهای آموزشی جلب کنند یا از آنها دور نمایند.
دانش آموز را تشویق کنند که توجه خود را تنها به قسمتهای محدودی از محتوی درس یا همه قسمتهای آن معطوف کنند.
این آزمونها می‌توانند برای یادگیری سطحی یا فهم و درک (عمیق) اهمیت قائل شوند و به منظور اتخاذ تصمیم های آموزش، اطلاعات قابل اعتماد یا مغرضانه و تحریف شده فراهم نمایند (گرون نوند، ترجمه خسرو مهندسی، 1361).
معلم در جریان آموزش، فراوان مشاهده می کند که برخی از شاگردان در موارد بخصوصی پیشرفت رضایت‌بخش ندارند.
در این‌گونه موارد نیز یک (تست تشخیصی) می تواند معلم را در راه رسیدن به مقصود یاری دهد که به وسیله آن بتواند به نقاط ضعف شاگرد پی ببرد اشکال اساسی کار را درک و در رفع آن بکوشد.
سرانجام یک معلم خوب مایل است بداند ضمن یک دوره تدریس، تا چه حد در نیل به هدفهای آموزشی خویش موفقیت حاصل کرده است، آزمونی که با دقت تهیه شده و همه هدفهای آموزش را بپوشاند، می تواند اطلاعات وسیع و سودمندی در اختیار معلم قرار دهد (هومن، 1371).
سوابق پژوهش: قدمت ارزشیابی آموزشی به آن زمان بر می گردد که برای اولین بار فردی به آموزش دیگری پرداخت ولی اندازه گیری به شیوه رایج کنونی از قریب یکصد سال پیش ضبط شده است ارزشیابی در ابتدا به صورت شفاهی بوده و تا اواسط قرن گذشته تنها روش اندازه گیری بوده است (سیف نراقی، نادری، 1374).
در اوایل قرن نوزدهم آزمونهای نوشتن ارائه گردید که معلم را قادر می ساخت آموخته های فراگیر را دقیقتر و عینی‌تر اندازه‌گیری کند (همان منبع).
بیشتر تاریخچه ها دلالت بر این دارد که ارزشیابی به عنوان اندازه گیری و یا یک الگوی علمی بررسی، از اوایل قرن بیستم متداول بوده است (هومن، 1375، ص2).
مطالعات متعدد نشان داده است که بیشتر سوالهای آزمونهای معلم ساخته تنها اختصاص به اطلاعات بسیار جزئی و خاص دارد در حالی که قسمت اعظم هدفهایی که به وسیله همان معلمان تنظیم شده مهارتهای اساسی را در برداشته است بنابراین سوالاتی که معلمان بکار می برند با هدفهای اصلی تدریس آنان هماهنگ نیست (هومن، 1371).
سوالهای پژوهش: با توجه به موضوع پژوهش، تلاش بر این است که در این پژوهش به سوالات زیر پاسخ داده شود.
1- آیا سوالات آزمون جغرافی پایه اول راهنمایی دارای روائی محتوایی است؟
2- آیا سوالات آزمون جغرافی پایه دوم راهنمایی دارای روائی محتوایی است؟
3- سوالهای آزمون جغرافی پایه اول راهنمایی تا چه حد براساس هدفهای تربیتی در حیطه شناختی از نظر بلوم تنظیم گردیده است؟
4- سوالهای آزمون جغرافی پایه دوم راهنمایی تا چه حد براساس هدفهای تربیتی در حیطه شناختی از نظر بلوم تنظیم گردیده است؟
5- آیا سوالهای آزمون جغرافی پایه اول راهنمایی از نظر سطح دشواری با سطح دشواری بهینه تفاوت دارد؟
6- آیا سوالهای آزمون جغرافی پایه دوم راهنمایی از نظر سطح دشواری با سطح دشواری بهینه تفاوت دارد؟
7- آیا سوالهای آزمون جغرافی پایه اول راهنمایی از نظر ضریب تشخیص (تمیز) با ضریب تمیز بهینه تفاوت دارد؟
8- آیا سوالهای آزمون جغرافی پایه دوم راهنمایی از نظر ضریب تشخیص (تمیز) با ضریب تمیز بهینه تفاوت دارد؟
تعریف اصطلاحات: آزمون پایانی: امتحان پایانی در آخر هر ثلث یا نیمسال و یا در پایان هر یک از مقاطع تحصیلی انجام می گیرد و هدف عمده آن به دست آوردن ملاکی برای تعیین ارتقاء دانش آموزان است (شریفی، 1377).
روائی محتوایی: اگر سوالات یک آزمون به قدر کافی حیطه سوالات ممکن را ارائه دهد آزمون دارای روائی محتوائی کافی خواهد بود (خوی نژاد، 1375).
آزمون: به آن نوع وسیله اندازه گیری گفته می شود که از تعدادی سئوال تشکیل می‌یابد و غالباً به صورت کتبی در اختیار آزمون شونده گذاشته می شود (سیف، 1374).
اهداف آموزشی: آنچه که انتظار می رود فراگیران در پایان دوره آموزشی فرا گیرند.
جغرافیا: پراکندگی و افتراق پدیده‌های فضائی-مکانی سطح زمین را در ارتباط با ساخت‌های اجتماعی، اقتصادی و سپس به آینده نگری و تصمیم گیری در مورد این پدیده ها می‌پردازد (شکوهی، 1371، ص5).
در این پژوهش منظور کتاب جغرافیا تدوین شده جهت آموزش در پایه اول و دوم راهنمایی است.
فصل دوم (بررسی پیشینه پژوهش) تعریف آزمون مفهوم امتحان انواع امتحان از نظر هدف طبقه بندی آزمونهای پیشرفت تحصیلی سوالات انشایئی و اصول نوشتن آنها نکات ضروری جهت تهیه و نوشتن سوالات عینی مقایسه سوالهای عینی و انشائی و مزایا و محدودیتهای هر کدام مراحل انجام امتحان الف) تعریف هدفهای آموزشی - منابع هدفهای آموزشی - طبقه بندی هدفهای آموزشی ب) تهیه پیش نویس طرح امتحان تاریخچه هدفها در آموزش و پرورش رسمی ایران تحلیل و تعریف جغرافیا بررسی چگونگی تکوین دانش جغرافیا در ایران کلیاتی در آموزش جغرافیا روشها و فنون آموزش جغرافیا تعریف آزمون: آزمون وسیله ای عینی، استاندارد شده که برای اندازه گیری نمونه ای از رفتار یا خصایص آدمی به کار می رود (شریفی، 1374، ص28).
در این تعریف مراد از عینی آن است که روش اجرا، نمره دادن و تعبیر و تفسیر نتایج آزمون براساس قواعدی معین و مشخص صورت گیرد و قضاوت و نظر شخصی در آنها بی‌تأثیر است، برای هر آزمون دستورالعمل خاصی در مورد نحوه اجرا، طول مدت آزمایش، دستورالعمل های شفاهی و نحوه ارائه مثالها و روش تفسیر نمره ها تهیه می شود (شریفی، 1374، ص 28).
مفهوم امتحان: واژه امتحان به گونه های مختلفی تعریف شده است برای مثال اف.امو.لرد[1] (1955) می‌گوید: امتحان در عبارت است از تعدادی سوال[2] که به صورت گزینش تصادفی[3] از جامعه ای از سوالها تهیه می شود.
اما در این کتاب مراد از امتحان عبارت است از یک وسیله یا روشی که در آن آزمودنیها، با تعدادی سوالهای همخوان و هماهنگ با یکدیگر مواجه می گردند، یا به انجام فعالیت های علمی وادار می شوند که در نتیجه این شرایط، و در خاتمه موقعیت، می توان از توانائیهای افراد شرکت کننده در امتحان مقایسه‌ای کمی بدست آورد(نادری،سیف نراقی، 1371،ص29).
واژه امتحان به گونه های مختلفی تعریف شده است برای مثال اف.امو.لرد (1955) می‌گوید: امتحان در عبارت است از تعدادی سوال که به صورت گزینش تصادفی از جامعه ای از سوالها تهیه می شود.
( شریفی،1374) در تعریف امتحان می گوید: امتحان به مفهوم علمی نوعی ارزشیابی است که براساس اصول معینی انجام می گیرد و تعیین میزان تغییرات حاصل در جنبه های خاصی از رفتار شاگرد در فواصل زمانی معین و در جهت نیل به هدفهای آموزشی و پرورشی.
انواع امتحان و از نظر هدف: برحسب این که امتحان برای چه هدفی انجام می شود، می توان آن را به چهار نوع به شرح زیر تقسیم کرد.
1- امتحان ورودی: این امتحان پیش از شروع تدریس و به منظور آگاهی از سطح آمادگی و یادگیری های قبلی دانش آموز انجام می گیرد.
زیرا شرط یادگیری در هر مرحله، یادگیری قبلی دانش آموزان در زمینه های مربوط به آن مرحله است.
2- امتحان مرحله ای: این امتحان به طور مستمر و همگام با تدریس و در پایان هر بخش از مطالب تدریس شده انجام می گیرد.
هدف از امتحان، بخش آموخته های دانش آموزان، بررسی نارسائیها و کمک به پیشرفت یادگیری گام به گام آنان است.
3- امتحان پایانی: امتحان پایانی در آخر هر ثلث یا نیمسال تحصیلی و یا در پایان هر یک از مقاطع تحصیلی انجام می گیرد و هدف عمده آن بدست آوردن ملاکی برای تعیین ارتقاء دانش آموزان است.
4- امتحان تحقیقی: امتحان تحقیقی معمولاً برای ارزیابی ثمربخش تدریس، سنجش سطح کارآیی معلم، بررسی انطباق برنامه و مواد آموزشی و استعدادهای شاگردان و مانند اینها مورد استفاده قرار می گیرد (همان منبع، ص66).
طبقه بندی آزمونهای پیشرفت تحصیلی: آزمونهای کتبی و پیشرفت تحصیلی را ما برای سهولت و بررسی، نخست می توان به دو دسته تقسیم کرد و بعد هر دسته را به انواع مختلف طبقه بندی نمود.
دسته اول آزمونهایی که در آنها سوالات آزمون در اختیار آزمون شونده گذاشته می شود و او باید پاسخ سوالات را آماده کند و در برگه آزمون بنویسد آزمونهای دسته دوم آزمونهایی هستند که آزمون شونده برای جواب دادن به سوالات آنها نیازی به تهیه پاسخ و نوشتن آن در برگه آزمون ندارد بلکه پاسخ سئوال به همراه آن، به وسیله سازنده آزمون تهیه و در اختیار آزمون شونده گذاشته می شود و آزمون شونده باید در مورد پاسخهای داده شده تصمیماتی اتخاذ کند.
تفاوت دیگر بین این دو دسته آزمون این است که آزمونهای نوع اول توانایی یادآوری آزمون شونده را می سنجد، اما آزمونهای نوع دوم توانایی بازشناسی او را اندازه می گیرد.
آزمونهای نوع اول را می توان به دو گروه تقسیم کرد یکی آزمونهایی که پاسخ سوالات آنها بسیار کوتاه است و به چند کلمه (حداکثر یک جمله) یا یک عدد، یا یک علامت خلاصه می شود و آزمون کوته پاسخ نام دارد و دیگری آزمونهایی که پاسخ سوالات آنها از یک پاراگراف تا یک انشا یا مقاله کامل را شامل می شود آزمونهای تشریحی یا انشایی معروف هستند آزمونهایی که هم سئوال و هم پاسخ سئوال را در اختیار آزمون شونده می گذارند و آزمون شونده، در پاسخ دادن به آنها نیازی ندارد که چیزی در برگه آزمون بنویسد، آزمونهای عینی نام گرفته اند در این آزمونها، آزمون شونده درست یا غلط بودن پاسخهای داده شده را تعیین می کند که به آن آزمون صحیح- غلط گویند یا از میان چندین پاسخ، پاسخ درست را بر می گزیند که به آن آزمون چند گزینه ای می گویند یا تعدادی پاسخ را با تعدادی سئوال جور می کند که به آن سئوال جورکردنی گویند (سیف، 1364، ص 65).
سوالات انشائی و اصول نوشتن آنها: در سوالات انشائی برخلاف بسیاری از انواع پرسشهای عینی امتحان شونده به جای بازشناسی پاسخهای درست از میان پاسخهای احتمالی، باید اطلاعات