مقدمه : اقتصاد منطقه ای و حیطه شمول: اقتصاد منطقه ای در حقیقت چهارچوبی است که در آن خصوصیات فضایی سیستم های اقتصادی را می توان درک کرد.خصوصیات فضایی به این معنی که در بعد فضایی عواملی را که در توضیع فعالیت های اقتصادی موثر است,شناسایی کنیم و از آن طریق, آثار تغییر در اینگونه فعالیت ها را بر وضعیت جامعه و افراد بررسی نماییم.
اقتصاد منطقه ای در حقیقت شاخه ی نسبتاً جدیدی از علم اقتصاد است.دلیل به وجود آمدن آن نیز این بوده که,در گذشته اکثر اقتصاد دانان در تجزیه و تحلیل های اقتصادی خود سوال ((کجا)) و یا عبارت دیگر بعد فضایی فعالیت های اقتصادی را در نظر نگرفته و اکثر تحلیل های خود را بر این اساس استوار می نمودند.که فعالیت های اقتصادی در زمان خاص و مکان خاص صورت می گرفته و طبیعتاً قدرت تجزیه تحلیل آن ها در بعد فضایی بسیار محدود می گردیده است.
بنابر این می توان گفت که اقتصاد منطقه ای و به تعبیری اقتصاد شهری ارتباط درونی و برونی محیط فضایی و فعالیت های اقتصادی را مورد مطالعه قرار می دهد.لازم به توضیح است که اقتصاد منطقه ای و شهری عمدتاً به صورت موضوعات مجزایی بررسی می گردند.لیکن همواره تشابهات زیادی نیز بین آن ها ملاحظه می شود.(مثلا ایجاد یک شهر به صورت یک منطقه کوچکتر بوده و یا شهر های به هم پیوسته خود می توانند منطقه ای بزرگتر را تشکیل دهند).این دو رشته تخصصی با در نظر گرفتن بعد فضایی فعالیت های اقتصادی, می توانند راهگشای بسیاری از مسایل کاربردی در کشور ها باشند و می توان گفت که استفاده از آن ها همواره همراه با تکنیک های تجزیه و تحلیل کمی و مدل های آماری پیچیده است.با توجه به تنوع و پیچیدگی مسایل مطرح شده در این دو شاخه از علم اقتصاد,می توان بسیاری از مسایل موجود در مناطق از قبیل رشد و توسعه اقتصادی, مسکن ,حمل و نقل, نحوه استفاده از زمین, توریسم و غیره را مورد بررسی قرار داد.
به این ترتیب هریک از این دو شاخه به بررسی مسایل خاصی می پردازد.
اقتصاد منطقه ای عمدتاً حول محور بررسی متغیر هایی نظیر اشتغال, درآمد, رشد مناطق, جمعیت ,حمل و نقل بین شهری و منطقه ای, مهاجرت سرمایه و نیروی کار ,مکان یابی فعالیت های اقتصادی برای واحد هایی اقتصادی نظیر خانوار ها ,بنگاه ها و دولت قرار گرفته؛در حالی که در اقتصاد شهری امور مربوط به ابعاد فضایی, مسایل شهری و سیاست های عمومی دولت های محلی مورد بحث قرار می گیرد.مسایل شهری از قبیل فقر,آلودگی ,سیستم حمل و نقل مسکن, جرم و جنایت که ارتباط تنگاتنگی با نحوه تصمیم گیری خانوارها و بنگاه ها دارد.تصمیمات مکان یابی ان ها باعث ایجاد این گونه مسایل گشته است و بالعکس مسایل شهری نیز در تصمیم گیری مکان یابی آن ها تاثیر خواهد گذاشت.در اقتصاد شهری به جز مسایل فوق می توان موارد دیگری نظیر مخارج دولت های محلی و مالیات ها,آموزش و پرورش,مسایل حمل و نقل شهری, فقر,مسکن و جرم و جنایت و علل ریشه یابی آن مسایل را نیز مورد بحث و بررسی قرار داد.
تعریف منطقه و انواع آن لغت منطقه اصولاً اشاره به بخشی از یک فضای جغرافیایی دارد و معمولاً قابل تفسیر است.مثلاً در جمله ((منطقه اطراف خانه)) لغت منطقه اشاره به محله اطراف خانه و فضای جغرافیایی معین و تعریف شده کوچکی دارد؛در حالی که اگر بگوییم ((ما در یک منطقه گرمسیر زندگی می کنیم)),لغت منطقه فضای بزرگتری را که حداقل شامل یک یا چند استان است در بر می گیرد.یا به عنوان مثال افزایش تجارت بین کشور ها را در نظر می گیریم.همین طور که حجم تجارت بین کشور ها افزایش می یابد, مناطق بین المللی تعریف و دارای اهمیت گشته و اقتصاد بین المللی نیز همانند اقتصاد منطقه ای شهری به دنبال حل و فصل مسایل ناشی از تحرک منابع نیروی کار و سرمایه بین کشور های مختلف و درون منطقه بین الملل می گردد.بنابر این لغت منطقه از لحاظ اندازه می تواند دارای معانی و تفسیر های مختلفی باشد.
لغت شهر نیز همانند منطقه دارای معانی مختلفی است به طور قطع می توان گفت صرف نظر از اینکه یک شهر چگونه تعریف شده باشد,یک منطقه محسوب می شود.مناطق شهری عمدتاً دارای جمعیت زیاد و فضای جغرافیایی بزرگ هستند.ولی طبق تعاریف مراکز آمار,ممکن است فضا هایی با جمعیت حد اقل 5000 نفر نیز شهر محسوب گردد.الیته برخی از دانشمندان علوم اجتماعی شهر را بر اساس چگالی جمعیت تعریف نکرده اند بلکه برخورداری از حداقل رفاه اجتماعی و سطح زندگی مردم را به عنوان ملاک در نظر می گیرند.لذا در این تعریف ,جامعه شهری در مقابل جامعه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.
اصولاً مناطق را بر اساس نحوه عملکرد, ارتباط متقابل بین اجزای اقتصادی داخل منطقه و همچنین یکپارچگی فعالیت ها دسته بندی می نمایند.به طور کلی می توان مناطق فعال را به سه دسته تقسیم نمود: مناطق مرکزی یا هسته ای : یکی از مهمترین انواع مناطق فعالند.منطقه مرکزی اصولا بر اساس یک سیستم سلسله مراتبی روابط تجاری و اقتصادی ایجاد می گردد.مراکز تجاری کوچک در این مناطق به مراکز تجاری بزرگتر وابسته اند و خود آن ها نیز برای تامین برخی از کالا های مورد نیاز خود باز به مراکز تجاری و اقتصادی بزرگتری متصل می شوند.بنابراین مناطق مرکزی یا هسته ای نشان دهنده این واقعیتند که ممکن است مناطق زیادی در درون یک منطقه مرکزی وجود داشته باشد.که هریک از آن مناطق ممکن است یک شهر کوچک یا متوسط باشند.
مناطق همگن : مناطقی هستند که از نظر نوع فعالیت, خصوصیات اقلیمی و فرهنگی شبیه به هم هستند.در هر کشور می توان وجود این مناطق را تشخیص داد.به عنوان مثال در کشور ما, مناطق شمالی کشور و یا در جنوب غربی مناطق کویری و یا مناطق نفت خیز را در گوشه ای دیگر می توان مشخص نمود.این گونه مناطق عمدتاً درای فعالیت های اقتصادی مشابهی هستند و واحد های اقتصادی و مردم عمدتاًاز سیاست های دولت در خصوص فعالیت های مربوط در منطقه متاثر می گردند.
مناطق اداری : عمدتاً به منظور اهداف مدیریتی و سازماندهی تعریف می گردند.مناطق اداری اصولاًاز سایر مناطق نظیر مناطق همگن و مناطق مرکزی قابل لمس تر و مشخص ترند؛چرا که محدوده جغرافیایی آن ها به طور واضح تعریف گردیده است.برای مثال محدوده بخش ,شهرستان ,شهر و استان بر طبق تقسیمات جغرافیایی کشور کاملاً مشخص است.
تعریف شهر و انواع آن : در تقسیم بندی عناصر کشوری در ایران شهر این طور تعریف شده است؛((شهر محلی است که با حدود قانون در محدوده ی جغرافیایی بخش واقع شده و از نظربافت,ساختمان و اشتغال و در سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی خاص خود است.به طوری که اکثر ساکنان دائمی آن در بخش های کسب و تجارت صنعت و کشاورزی و خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری نیز از خود کفایی نسبی برخوردارند.)) در تقسیم بندی عناصر کشوری در ایران شهر این طور تعریف شده است؛((شهر محلی است که با حدود قانون در محدوده ی جغرافیایی بخش واقع شده و از نظربافت,ساختمان و اشتغال و در سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی خاص خود است.به طوری که اکثر ساکنان دائمی آن در بخش های کسب و تجارت صنعت و کشاورزی و خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری نیز از خود کفایی نسبی برخوردارند.)) علاوه بر تقسیم بندی فوق داخل یا بافت هر شهر از عناصر مختلفی نظیر واحد همسایگی(تجمع تعدادی خاص از واحد های مسکونی),محله(تجمع نقاط مسکونی و استفاده از خدمات شهری در محدوده ای کوچک)و برزن(تجمع تعدادی از محله ها) تشکیل گردیده است.
شهر ها را می توان با توجه به عملکرد اقتصادی آن ها به گونه های مختلفی تقسیم کرد.اصولاً یکی از دلایل ایجاد و توسعه هر شهر را می توان به واسطه نقش و عملکرد ویژه ی آن دانست.معمولاً نقش عملکردی هر شهر بیشترین جمعیت شاغل و فعال شهر را به خود اختصاص می دهد.
و در بسیاری از شهر ها نیز مجموعه ای از چند نقش و عملکرد را می توان شناسایی نمود.انواع مختلف شهر را با توجه به عملکرد آن ها می توان به گونه های زیر تقسیم بندی نمود : شهر توریستی و تفریحی که مهمترین وجه عملکردی و معیشتی آن از طریق توریست و سیاح حاصل می شود.
شهر فرهنگی و یا شهرکهای دانشگاهی که وجود مراکز آموزش و علمی و تحقیقاتی عامل گردش فعالیت های اقتصادی است.
شهر های مذهبی که وجود اماکن مذهبی و متبرکه در آن ها باعث جذب افراد شده و عمده فعالیت ها در ارتباط با این امور می باشد.
شهر های نظامی که غالب فعالیت های آن به فعالیت نظامی مربوط می شود.
شهر های بندری که عمدتاً در آبراه ها و کنار در یاها و اقیانوس ها و در مسیر گذر و تبادل کالا قرار دارند.
شهر های صنعتی که آن ها محل استقرار صنایع و فعالیت های زنجیره ای تولیدی هستند.
شهر های تجاری ,بازرگانی و معدنی.
چگونگی ایجاد مناطق و شهر ها مناطق و به دنبال آن شهر ها به این دلیل وجود خارجی دارند که هیچ یک از افراد یک جامعه به تنهایی قادر به رفع تمامی نیاز های خود نیستند.اکثریت جمعیت در کشور ها به نحوی در مناطق مختلف توزیع گردیده و تمرکز اقتصادی را به راحتی می توان در ابعاد فضایی یک کشور ملاحظه نمود.
سه دلیل مختلف را می توان برای ایجاد مناطق عنوان کرد.اولین آن مزیت نسبی است که باعث انگیزه تجارت بین افرادو مناطق گشته,تجارت را سودمند می کند.صرفه جویی ها به مقیاس به عنوان دومین دلیل مطرح است و موجب می شود تولید به جای تمرکز در دست افراد به حالت کارخانه ای وانبوه درآید.
سومین دلیل,صرفه جویی های ناشی از تجمع است که عامل گرد هم آمدن فعالیت های اقتصادی در یک منطقه خاص است و باعث رشد و توسعه آن می گردد.
تحت چه شرایطی مناطق ایجاد نمی گردند؟
به عبارت دیگر تحت چه فرضیاتی امکان تمرکز فعالیت ها در یک فضای جغرافیایی معین وجود نداشته,جمعیت به طور همگن توزیع می گردد.فرض می کنیم که در مکانی فقط دو کالای پارچه و گندم تولید و مصرف می شود و اقتصاد خصوصیات زیر را دارد : نهاده ها : گندم .
پارچه به وسیله نیروی کار و زمین تولید می شوند.زمین برای تولید گندم و همچنین پرورش گوسفندان.مردم نیز از طرف دیگر از پشم گوسفند برای تولید نخ و پارچه استفاده می کنند.
کارایی برابر : مردم در تولید پارچه وگندم به طور مساوی کارا هستند,یعنی هر فرد در یک ساعت یا یک متر پارچه تولید می کند یا یک کیلوگرم گندم.زمین نیز کارایی یکسانی هم برای تولید گندم و هم برای پرورش گوسفندان دارد.
عدم وجود صرفه جویی به مقیاس : تولید بر اساس بازگشت به مقیاس ثابت صورت می گیرد.یعنی صرف نظر از اینکه چقدر پارچه تولید شده شده است, هر فرد در یک ساعت یک متر پارچه بیشتر تولید نمی کند.به همین ترتیب تولید گندم نیز مستقل از میزان تولید آن صورت می گیرد.
زمان سفر : وسیله سفر خاصی وجود نداشته و رفت و آمد افراد پیاده صورت می گیرد.سرعت افراد نیز در هر ساعت 4 کیلومتر است.
تحت شرایط فوق هیچ انگیزه ای برای تجارت بین افراد به وجود نمی آید.از طرف دیگر چون کارایی رابطه ای با میزان تولید محصولات ندارد,هیچ گونه مزیتی نیز برای تمرکز تولید مجود نخواهد داشت.از طرف دیگر جمعیت نیز می تواند به طور همگن و یکنواختی توزیع گردد.
مزیت نسبی و ایجاد مناطق در قسمت قبل یکی از فرضیات مدل این بود که تمامی خانوار ها به طور مساوی کارا هستند.حال اگر این فرض را از بین ببریم بخشی از خانوار ها در گوشه ای از این فضای غیر اقتصادی در تولید پارچه و قسمت دیگر در تولید گندم ممکن است مزیت نسبی پیدا نمایند و همین عامل سبب می شود که تحت شرایطی انگیزه های تجارت به وجود آمده و تجارت نیزموجب تمرکز اقتصادی و توسعه مناطق گردد.
مفهوم مزیت نسبی عمدتاً بر اساس هزینه های از دست رفته استوار است.هر کارگر در طول یک ساعت کار در منطقه غرب می تواند یا 6 متر پاچه تولید کند یا دو کیلو گندم.
بنابراین هزینه رفته برای هر دو کالای گندم و پارچه برابر یک است.خانوار ها در طرف شرق در طول یک ساعت اگر تولید هر کالا را جایگزین کالای دیگر کنند,بیشتر از یک واحد نمی توانند تولید کنند.
مزیت نسبی انگیزه ای بین شرق و غرب به وجود می آورد.در اینجا از نقش هزینه های حمل و نقل نی زنباید غافل شد.تجارت بین خانوار های شرقی و غربی زمانی واقعاً سودمند است که تفاوت