مقدمه و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لاتعلمون شیأ و جعل لکم السمع و الأبصار و الأفئده لهلکم تشکرون « خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالیکه چیزی نمی دانستید و به شما قوای شنوایی و بینایی و اندیشه داد .
باشد که سپاس این نعمتها را بدارید و از اینها به خوبی بهره مند گردید .
» این آیه عدم شناخت انسان را در بدو تولی بیان می کند و اینکه باید از طریق حواسی که خداوند به او عنایت کرده جهان را مطالعه و بررسی کند .
کودکی که به دنیا می آید عالیترین و کاملترین امکانات رشد را دارا است او در بهترین حالت خود آفریده می شود .
اگر این کودک عادی به دنیا بیاید و خانواده و محیط مناسبی در اختیارش باشد جای خویش را در این جهان می یابد .
اما زندگی خانوادگی و محیط اجتماعی _ آموزشی _ بهداشتی و فرهنگی بسیاری از کودکان دستیابی به چنین مقصودی را دشوار و گاه غیر ممکن می سازد .
رفتار آدمی اساسا جلوه ای از شخصیت و سازمان روانی _ شناختی _ اجتماعی اوست .
هر چه شخصیت و ادراک از خویشتن انسان سالمتر , واقعی تر و رشد یافته تر باشد از رضایت درونی و تعامل رفتاری بیشتری برخوردار خواهد بود .
آشکار است که شخصیت و خودپنداری سالم و رشد یافته , فقط در جریان تربیت صحیح و پرورش عواطف و رفتار سالم بوجود می آید .
در این پژوهش نیز پیرامون شناخت چگونگی ادراک و پنداشت کودکان از خود در محیط و شرایط خاص پرورشگاه تلاش می شود , باشد که گامی کوچک در مسیر روانشناسی کودکان پرورشگاهی برداشته باشیم .
بیان مساله پژوهشگران در دیدار های خود با گروهی از کودکان پرورشگاهی شهر مشهد در حین برنامه ها و فعالیتهای فکری و حرکتی مختلف این کودکان احساس می کردند که اکثرا جسارت ، اعتماد به نفس ، امید به موفقیت و .
.
کافی در این کودکان نیست و در حالیکه از لحاظ فکری و فیزیکی مشکل خاصی نداشتند و قابلیتهای لازم برای اجرای عمل را دارا بودند .
در پیش فرضهای اولیه به نظر می رسید که این مشکلات کودکان احتمالا به علت رشد در شرایط خاص پرورشگاهی است .
موضوعاتی همچون فقدان حمایت والدین ، عدم حضور مادر در حساسترین دوران رشد ، فقدان الگوهای ثابت رفتاری ، عدم وجود تقویتهای ملموس اجتماعی کافی ، فقدان محرکهای کافی که مستلزم رشد سالم هستند ، داشتن خاطرات تلخ گذشته خویش ، کمبود ارتباطات متنوع و باز اجتماعی متناسب با رشد ، کمبود امکانات مالی ، تفریحی ، فرهنگی ، آموزشی و از این قبیل عواملی هستند که مجموعا زمینه تشکیل دیدگاه و ادراک منفی نسبت به خود و نسبت به جهان را در این کودکان فراهم کرده اند .
لذا برای اثبات یارد این پیش فرض اقدام به پژوهش در باب تاثیر محرومیتهای مختلف محیط پرورشگاه برخود پنداره کودکان پرورشگاهب و سپس مقایسه آن با خود پنداره کودکان غیر پرورشگاهی یعنی کودکانی که در خانواده و به اتفاق والدین خود زندگی می کنند نمودیم تا به کمک ابزار ، روش و آزمون پژوهش و آماری مناسب تفاوت ویژگیهای خود پنداره این دو گروه از کودکان را بررسی و تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری نماییم .
اهمیت موضوع تحقیق اهمیت خود پنداره همواره مورد توجه تمامی متخصصان امور مربوط به کودکان بوده است .
به سختی می توان به احساسات کودکان در مورد خودشان به عنوان یک فرد توجه نکرد .
اغلب متخصصان ، خودپنداره مثبت و متعاقب آن عزت نفس بالا را به عنوان عامل اصلی در سازگاری اجتماعی _ عاطفی در نظر می گیرند .
روانشناسان و جامعه شناسان مهم از قبیل ویلیام جیمز ، جرج هربرت میدو ، چارلزکولی ، از جمله افرادی بودند که بر اهمیت خود پنداره و احترام به خود مثبت تاکید داشتند .
اخیرا روانشناسان نظریات نئوفرویدینها را با تحقیق تجربی در آمیخته اند و به این نتیجه رسیدهاند که احترام به خود مثبت با عملکرد مناسبتر و موثرتر مرتبط است .
خود پنداره و احترام به خود بویژه در مورد کودکان امری ارزشمند محسوب می گردد ، زیرا به مثابه بینایی برای ادراکات کودک از تجارب زندگی عمل می کند .
کفایت اجتماعی _ عاطفی ناشی از یک شناخت مثبت از خود می تواند نیرویی باشد که در جهت پیروزی بر مشکلات جدی بعدی به کودک کمک کند .
از آنجا که موارد پژوهشی کودکانی هستند که در محیط خاص پرورشگاه زندگی کرده و از جنبه های گوناگون دجار کمبودها و محدودیتهایی می باشند که موجب تشکیل تصویر منفی از خود دنیای پیرامون می گردد ، انگیزش سالم سازی و تقویت زمینه های شناختی _ اجتماعی _ عاطفی و رفتاری و نحوه آموزش مربیان موسسه از لحاظ تاثیری که بر رشد کودکان می گذارد عوامل بسیار مهم به حساب می آیند .
از طرفی معلوم نیس مشکل بنیادی این کودکان که هیچ گونه الگوی ثابتی ندارند تا به آن دلبستگی پیدا کنند چه تاثیر دراز مدتی در کودکان خواهد داشت ؟
لازم است به دنبال تحقیقات و مطالعاتی که صورت می گیرد اقدامات درمانی مناسب در حیطه های مختلف در خود پنداره های کودکان انجام گیرد ، تاپاره ای از مشکلات قابل حل این کودکان که گروهی از افراد جامعه هستند که ناخواسته وارد این فضا شده اند را بر طرف نموده و بدین وسیله در فراهم کردن جامعه ای سالمتر گام برداشته شود .
هدف از انجام تحقیق هر انسانی از شخصیت خود در ابعاد مختلف آن برداشت و تصوری دارد که این شخصیت یا خویشتن می تواند جنبه هایی داشته باشد که برای فرد یا دیگران یا هر دو معلوم باشد یا نباشد و به علت همین شناخت و آگاهی ناقص و گاه تعریف شده از خویش است که خود پنداره یا منفی است یا به صورت کاذب مثبت می شود .
در ضمن این برداشت از خویش چنان قطعی و لایتغیر نیست ، یعنی اینکه ممکن است در لحظه ای فرد نسبت به بعدی یا تجربه ای از خود آگاه نبوده و زمانی دیگر آگاه باشد ، پس بخشهای فوق الذکر غیر قابل نفوذ نیستند .
از طرفی هر کدام از ما مثل یک گیاه به وسیله شبکه ای از ریشه ها تغدیه شده ایم یعنی اینکه از کجا آمدهایم ، چه چیشه ای داشته ایم ، چگونه با خانواده وابستگی داشته ایم و مورد آن چه احساسی می کنیم .
بسیاری از این ریشه ها ممکن است به نظر برسند که ما را از پشت گرفته اند و مانع رشد ما شده اند بسیاری از آنها ممکن است ناشناخته باشند .
بسیاری از آنها ممکن است به ما علاقه ای نداشته باشند در حالیکه ما نمی توانیم نسبت به آنها بی تفاوت باشیم .
به هر حال بدون این ریشه ها ما به هیچ وجه نه می بودیم و نه می توانستیم رشد کنیم و نه اینکه بوجود آییم .
اما وضعیت به چه صورت است در مورد آنهائیکه می گویند .
« من نمی توانم بی تفاوت باشم ، من در مورد خانواده ام خیلی کم یا هیچ چیز نمی دانم و آنچه هم که می دانم آرزو می کنم فراموش کنم و از آن آزاد شوم » .
لذا خود پنداره و به دنبال آن احترام به خود از مولفه های متعددی بوجود آمده اند که از مسائلی ناشی می شوند که در زندگی ما نقش مهمی ایفا می کنند و نیاز دارند که به دقت بررسی شوند .
با توجه به آنچه که گفته شد جنبه های مبهم و آزار دهنده زیادی وجود دارد که در خویشتن کودکان پرورشگاهی ملاحظه می شود .
هدف از این پژوهش آن است که کاربرد مقیاس خودپنداره پیرز _ هاریس که شامل مولفه های رفتار ، توانایی ذهنی ، وضعیت تحصیلی ، ظاهر و ویژگی فیزیکی ، اضطراب ، محبوبیت ، شادی و رضامندی و خودپنداره کلی است ، به شناخت و آگاهی بیشتری از ادراک این کودکان نسبت به خود و جهان پیرامونشان دست یافته و با آگاهی از شکل آنها تدابیر درمانی و ملاحظات محیطی مناسب در جهت رفع معضلات آنها ارائه دهیم و نیز اطلاعات مورد نیاز مسئولین ، مراقبین و مربیان و کلیه کسانی که با کودکان پرورشگاهی در ارتباط هستند را فراهم کنیم تا ایشان به نحو شایسته تر و آگاهی بیشتری به این کودکان یاری رسانند و آنها را برای مراحل بعدی رشد آماده تر و توانمندتر سازند .
میدان و قلمرو تحقیق نمونه مورد مطالعه این پژوهش شامل 30 نفر از کودکانی ساکن پرورشگاههای شهر مشهد می باشد که به علل مختلفی از هر دو والد خود جدا گشته اند و به ناچار در یکی از موسسات پذیرفته شده اند .
این گروه هر 30نفر دختر هستند و در ضمن کودکانی هستند که حداقل یکسال سابقه سکونت در موسسات را داشته اند .
گروه نمونه دوم شامل 30 نفر از کودکانی هستند که در خانواده با والدین خویش زندگی می کنند در این گروه و نیز 30 نفر دختر هستند که علاوه بر جنس از نظر سن ، پایه تحصیلی و معدل تحصیلی نیز این دو گروه با هم همتا شده اند .
در ضمن این گروهها از سه ناحیه متفاوت آموزش و پرورش انتخاب شده اند که دارای شرایط اقتصادی اجتماعی بالا ، متوسط و پایین هستند .
فرضیات تحقیق 1_ میانگین نمره خود پنداره کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره خود پنداره کودکان غیر پرورشگاهی است .
2_ میانگین نمره شادی و رضامندی کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره شادی و رضامندی کودکان غیر پرورشگاهی است .
3_ میانگین نمره رفتار کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره رفتار کودکان غیر پرورشگاهی است .
4_ میان گین نمره توانایی ذهنی و وضعیت مدرسه کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره توانایی و وضعیت مدرسه کودکان غیر پرورشگاهی است .
5_ میانگین نمره محبوبیت اجتماعی کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره محبوبیت اجتماعی کودکان غیر پرورشگاهی است .
6_ میانگین نمره ظاهر و ویژگی فیزیکی کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره کودکان ظاهر و ویژگی فیزیکی کودکان غیر پرورشگاهی است .
7_ میزان اضطراب کودکان پرورشگاهی بیشتر از میزان اضطراب کودکان غیر پرورشگاهی است .
تعریف عملیاتی اصطلاحات خود پنداری : همه آن جنبه های از خویشتن که فرد از آن آگاه است را خود پنداره می نامیم .
(رونالد ، بی لوی 1972 ) خود پنداره ای که در این قیاس ( مقیاس پیرز _ هاریس ) سنجیده می شود بعنوان مجموعه نسبتا ثابت نگرش به خود تعریف شده است که در اینجا هم به صورت توصیفی هم به صورت ارزشیابی کودکان از رفتار هایشان آورده شد است .
در این مقیاس خودپنداره می تواند به جای عزت نفس و حرمت نفس در نظر گرفته شود .
کودکان پرورشگاهی : منظور کودکانی است که در محدوده سنی 12-7 سال قرار داشته و به هر علتی حداقل یکسال تجربه سکونت در پرورشگاههای شهر مشهد را دارا هستند .
کودکان غیر پرورشگاهی : منظور از کودکانی است که در محدوده نسبی 12_7 سال قرار داشته و در خانواده و با والدین اصلی خویش زندگی کرده و در مدارس ابتدایی سه ناحیه مختلف آموزش و پرورش که به لحاظ شرایط اقتصادی _ اجتماعی _ فرهنگی درسه سطح متفاوت ( بالا _ متوسط _ پاین ) می باشند ، قرار دارند .
توانایی ذهنی و وضعیت مدرسه : این خوشه شامل 17 سوال است که درباره خود ارزیابی کودک از توانایی و تکالیف درسی و رضامندی عمومی از مدرسه می باشد .
ظاهر ویژگی فیزیکی : این خوشه شامل 11 سوال است که نگرشی کورکورانه را درباره ویژگیهای فیزیکی و جسمانی خود را نشان می دهد .
اضطراب : این خوشه شامل 14 سوال است که آشفتگی عمومی و خلق ناراحت را نشان می دهد .
شادی و رضامندی : این خوشه شامل 10 سوال است که احساس عمومی و شادی و راحت بودن با دیگران و رضایت عمومی از زندگی را نشان می دهد .
رفتار : 16 سوال این خوشه نشان می دهد که کودک اشکال رفتاری را می پذیرد و یا انکار می کند .
سازمان بندی بقیه رساله : در فصل بعدی این پژوهش ، راجع به پیشینه نظری و تحقیقی مروط به عنوان رساله بحث خواهد شد .
در این فصل ابتدا تعاریفی از خود یا خویشتن از دیدگاههای مختلف روانشناسی مطرح شده سپس در مورد خود پنداره ، پیدایش و رشد آن ، و انواع آن ، سلسه مراتب و ثبات و تغییر پذیری آن بحث خواهد شد .
موضوع بعدی این فصل عزت نفس است که از دیدگاههای نظری در مورد آن ، اهمیت آن در زندگی و نیز رابطه با منبع کنترل سخن به میان می آید .
سپس دیدگاه اسلام در مورد مفهوم نفس و نعابیر آن و ضرورت شناخت نفس ، عزت نفس ، حقارت نفس و در مورد توجه اسلام به کودکان بی سرپرست مطالبی عنوان خواهد شد .
عنوان بعدی در فصل دو ، در مورد شرایط پرورشگاه و تفاوت آن با خانواده است ؛ در اینجا موضوع ، فقدان ساخت خانواده ، فقدان ریشه های مشخص برای کودکان پرورشگاهی و پدیده فقدان در میان آنها و نیز در مورد رابطه دلبستگی و پدیده جدائی در این کودکان مطالبی ارائه می شود .
در پایان فصل دو ف مروری می شود بر پژوهشهای اخیری که با عنوان این پایان نامه ارتباط پیدا می کنند .
در فصل سوم در خصوص روش تحقیق بحث می شود ؛ در این فصل راجع به ماهیت طرحهای علی ، مقایسه ای ، دشواریهای مربوط به روش جمع آوری داده ها ، جامعه نمونه و روش نمونه گیری ، مطالبی مطرح و به روش تحلیل داده ها ،اشاره می شود ، سپس در مورد ابزار اندازه گیری و جمع آوری اطلاعات در مورد گروههای نمونه توضیح داده می شود و در مورد اعتبار و پایائی و روش اجرا ، نمره گذاری و تفسیر آن بحث خواهد شد .
فصل چهارم به تجزیه _ تحلیل اطلاعات اختصاص دارد ؛ در این فصل ابتدا به توصیف نمونه ها پرداخته ، داده های جمع آوری شده ارائه می شود .
در پایان فصل به آزمون فرضیه های تحقیقی می پردازیم .
در فصل پنجم به بحث و نتیجه گیری می پردازیم و روی نتیجه حاصل از آزمون آماری برای هر یک از فرضیه های اصلی و فرعی بحث خواهد شد .
آنگاه نتیجه گیری کلی به محدودیتها و پیشنهاداتی برای پژوهشهای آینده مطرح می گردد.
و در پایان بخش پیوست شامل مقیاس خود پنداره پیرز _ هاریس آمده و سپس منابع فارسی و انگلیسی خواهد آمد در فصل پنجم به بحث و نتیجه گیری می پردازیم و روی نتیجه حاصل از آزمون آماری برای هر یک از فرضیه های اصلی و فرعی بحث خواهد شد .
و در پایان بخش پیوست شامل مقیاس خود پنداره پیرز _ هاریس آمده و سپس منابع فارسی و انگلیسی خواهد آمد .
خود ( خویشتن ) حالت طفل تازه متولد شده از آگاهی یک « گیجی وسیع و به اوج رسیده و فراگیر » است ، طفل از خودش به عنوان یک شخص ، آگاه نبوده و خودش را از محیط تمیز نمی دهد .
( ولیام جیمز 1890 ) .
نخستین گام در رشد خود درک این موضوع است که انسان موجودی مجزا و منحصر به فرد است که کاملا با افراد دیگر متفاوت است .
افتراق بین خود و غیر خود از زمانی که کودک سه ماه است آغاز می شود و البته باید اشاه کنیم که جدایی کودک از مادر با به دنیا آمدنش انجام می گیرد .
سپس کودک در سنین بین دوازده تا هیجده ماهگی در می یابد که در هر حال من ، من هستم و مادرم ، مادرم است یعنی آگاهی یافتن از خویشتن ( آلن اراس 1992 ) .
چندین سال قبل ، جیمز مرکز الگوی شخصیت را که وحدت آن را فراهم می کند « خود » نامید .
بعدا فروید بعنوان « من » یا ایگو ( eg ) به آن اشاره کرد و سالیوان « نظام خود » -system self را به کار برد .
مطابق نظر جیمز « خود » یک شخص ، مجموعه کامل همه آنچه که او می خواند خودش را بخواند است .
بروکسس _ گان بازشناسی « حوزه را به عنوان یک شی در آینه مطالعه کردهاند یا این فرض که اگر یک طفل خودش را باز شناسی کند او باید یک ادراکی داشته باشد از اینکه وجود دارد و نیز اینکه یک « حوزه » شناسایی شده وجود دارد : این بازشناسی « خود » در طی دو سال اول زندگی رشد می کند .
( بروکس _ گان ولوئیس 1979 ) .
این شواهد آزمایشی با نظر ماهلر (1968) که از دو سال اول زندگی یک مرحله همزیستی و جدائی و فردیت تدریجی ظاهر می شود هماهنگ است .
کاپلان (1978) این را به عنوان یک تولد روان شناختی در نظر می گیرد .
به نظر وی نلسن (1988) این تولد روان شناختی یک فرایند مادام العمر بوده و مراحلی که ماهلر توصیف می کند تنها آغاز کار هستند .( وی نلسن 1988 ) .
در دهه های اخیر ، آنچه یک شخص می تواند خودش را بخواند به دشواری در اصطلاحاتی ویژه و مشخص تر عنوان شده اند بعنوان « نگرش به خود » بعنوان یک ترکیب سازمان یافته از ادراکهای راجع به خود ، بعنوان آن ادراکها ، عقاید ، احساسات ، نگرشها و ارزشهائیکه فرد بعنوان بخشی یا خصوصیتی نسبت می دهد .
بعنوان یک « سیستمی از معانی درونی که او درباره خودش و رابطه اش با دنیای پیرامونش دارد » الپورن « خود » را اینگونه تعریف می کند : « خود چیزی است که ما از آن فورا آگاهیم ،ما درباره آن بعنوان حوزه ای خصوصی ، درونی ، صمیمی از زندگی مان فکر می کنیم چنانچه آن یک نقش تعیین کننده ای در آگاهی مان « یک مفهوم وسیعتر از خود در شخصیتمان ( یک مفهوم وسیعتر از آگاهی ) و در ارگانیزم ماو یک مفهوم وسیعتر از شخصیت بازی میکند .
بنابراین آن نوعی مرکز ثقل در وجود ماست .
( الیزابت هارلوک 1974 ) .
جرسیله چنین می گوید : خود مجموعه ای از افکار و عواطف است که سبب آگاهی فرد از موجودیت خود می شود ، بدین معنی که او می فهمد کیست و چیست « خود » دنیای درونی شخص است و شامل تمام ادراکات عواطف ، ارزشها و طرز تفکر او می باشد پندار یا تصویری که فرد از خود دارد مسلما برای او اهمیت حیاتی داشته و سعی دارد که این تصویر را حفظ کند .
از دیدگاه روان کاوی اولیه زندگی ، نهاد با مشکلاتی مواجه است .
منظور انطباق با تجارب واقعی دنیای خارج است که ساختار دوم شخصیت یعنی « خود » یا « ایگو » رشد پیدا می کند .
« خود » براساس اصل واقعیت عمل می کند .
اعمال شناختی از قبیل ادراک ، حافظه ، آزمون واقعیت ، جهت گیری زمانی ، توجه ، یادگیری ، کنترل فعالیت حرکتی ، کسب تصویر ذهنی از خویشتن خود پنداره او تشخیص و تمیز مابین واقعیت و خیال را در بر می گیرد .
« خود » در سطح هوشیار ، نیمه هوشیار و نا هوشیار عمل می کند .
در نظریه روان کاوی مفهوم « خود »نشان دهنده خویشتن انسانی است که در حال تجربه است و در ضمن این مفهوم ابعاد « اجرائی » با همانگ کننده کارکردهایشان را نیز نشان می دهد .
از دیدگاه یونگ « خود »تماما در سطح هوشیار است .
این خود از احساسات تفکرات ، ادراک ، خاطراتی که ما از آنها آگاهیم تشکیل شده است .
« خود » در این نظریه به ما احساس هویت و تداوم ، احساس من بودن می دهد و همانند نظریه فروید این « خود » مسئول کارهای اوست .
روان شناسان « خود » همچون آنافروید و هارتمن بیشترین اهمیت را به درک کردن ورشد طبیعی رفتارهای سالم در انسان می دهند تا درمان انحرافات رفتاری در افراد آشفته .
هارتمن از یک « خود » مختار که تا حدودی مستقل از نهاد رشد کرده بحث می کند .
بنابر نظر سالیوان شخصیت از طریق تعامل با سایرین بوجود می آید فرایندهایی مانند فکر کردن ، ادراک کردن و حتی رویا به عنوان عوامل بین فردی در نظر گرفته می شود .
« نظام خود » حاصل اضطرابی است که در روابط بین فردی دارای اصطراب زیادی باشد « نظام خود » حاصل اضطرابی است که در روابط بین فردی احساس می شود و در آغاز در روابط بین مادر و فرزند ریشه دارد .
اگر فرد دارای اضطراب زیادی باشد « نظام خود » دچار تورم می شود و فرد را از ایجاد روابط بین فردی و ارتباط سالم با دیگران باز می دارد .
( هال ولیندزی 1987 ) .
بنظر راجرهر انسانی در دنیای متغیر و متحولی از تجربیات گوناگون زندگی می کند که فقط خودش در مرکز آن جهان هستی قرار دارد .
از کل زمینه ادراکی به تدریج بخشی به نام « خود » متعارف ومتجلی می شود که مفهوم خود نامیده می شود .
مفهوم « خود » ممکن است بر « ضعف یا قدرت » بر دوست داشتن یا تنفر ، بر خوشبختی یا بدبختی مبتنی باشد .
که هر حالتی روی رفتار فرد اثر خاص خود را می گذارد .
موجودیت خود صرفا با ارگانیزم فیزیکی همزمان و همراه نیست بلکه « خود » آگاهی از بودن و یا عمل کردن است .
بر اثر تعامل فرد با محیط و خصوصیا در سایه ارزشیابی فرد از تعامل « خود » با دیگران سازمان خود شکل می گیرد .
خود پنداره : 1_ پیدایش و رشد : خودپنداره عبارتست از اینکه خود چگونه خودش را می بیند ( وایلی 1979 ) خود به درون خودش می نگرد همانطور که در یک آینه است و می بیند یک تصویری را که ممکن است با تصویری را که دیگران می بینند متفاوت باشند .
تصویری که ما از خود داریم در تعیین روابط ما با دیگران ، سهم عمده ای دارد .
ویلیام جیمز خود را به دو بخش تقسیم کرده : « خود مفعولی » و « خود فاعلی » .
خود مفعولی ، مجموعه آن چیزهایی است که شخص می تواند آن را مال خود بداند و شامل توانائیها ، خصوصیات اجتماعی و شخصیتی و متعلقات مادی است .
خود فاعلی ، « خود داننده » است .
این جنبه خود دائما تجارب حاصله از ارتباط با مردم ، اشیاء ، و وقایع را به نحوی کاملا ذهنی سازمان داده ،تفسیر می کند .
به عبارت دیگر خود فاعلی در خود تامل می کند و از طبیعت خود با خبر است .
( جیمز 1892 ) بر طبق نظر آلپورت ، طفل خردسال « من » را از بقیه جهان جدا نمی داند و این جدایی دقیقا همان محور اساسی زندگی بعدی است .
طفل اگر چه احتمال می رود آگاه باشد ، اما به طور کامل فاقد خود آگاهی است .
به تدریج کودک به خاطر احساسهایی که او از درون بدنش و از محیطش تجربه می کند ، او شروع به تمیز آرزو می کند .
این آغاز فرایندی طولانی از رشد یک پنداره از خود است .
، آلپورت 1961) خودپنداره کل خویشتن نیست ؛ اما آن جنبه ای مهم از خویشتن برای رفتار افراد است که بطور کلی روی برداشت آنها از چیزها قرار دارد .
بنابراین رفتار یک فرد نسبت به خودش بر اساس اینکه او چگونه خودش را دریافت کرده و چگونه این برداشتها را سازمان می دهد قرار دارد .
( رونالد بیلوی 1972 ) همچنین هر تجربه ای که به شکل گرفتن خود پنداره کمک کند یک منبع فرهنگی _ اجتماعی مشخص نماید .
یعنی خود پنداره از تعامل شخص و عوامل ویژهمحیط فرهنگی _ اجتماعی که او بزرگ شده سرچشمه گرفته و تحت تاثیر است .
پندارهای متنوعی از خود ، که از یک تنوع وسیعی از تعاملات فرهنگی _ اجتماعی ناشی شده به تدریج داخل یک خود پنداره ترکیب می شود .
( الیزابت هالوک 1974 ) کودکان تا سن 7 سالگی خود را بر حسب خصوصیات جسمانی توصیف می کنند و تجارب روانی درونی به عنوان چیزی جدا از رفتارآشکار و خصوصیات جسمانی توصیف نمی شود .
در نظریه راجرز ، خود پنداره تصویر سازمان یافته ای اس که از ادراکهای فرد از خود به تنهایی به ادراک او از خود در تماس با دیگر اشخاص به اشیاء و ارزشهای همراه آن ادراکها ، تشکیل می شود .
چنین تصوری همیشه در سطح هوشیار نیست .
اما این تصویر همیشه در دسترس قسمت آگاه ذهن است .
بنابراین خود پنداره نگرشهای ناهوشیار مربوط به خود را که در دسترس ضمیر آگاه نیستند ، شامل نمی شود .
بعلاوه خود پنداره ماهیتی ثابت نیست بلکه جریانی سسیال و متغیر است .
برای کاهش دادن اضطراب فرد پنداره باید با تجارب واقعی فرد هر چه بیشتر همخوان شود ، به بیانی دیگر خود واقعی و خود آرمانی افراد باید به یکدیگر نزدیک شود .
خود پنداره افراد به تدریج تخت تاثیر اعمال ، موفقیتها و ارزشیابی در موقعیتهای خاصی قرار گرفته و عزت نفس کلی از خود پنداره های افراد در زمینه های مختلف تاثیر می پذیرد .
2- اجزاء خود پنداره : پنداره از خود سه جزء اساسی دارد : ادراکی ، مفهومی و نگرشی .
جزء ادراکی تصوری است که شخص از ظاهر بدنی اش و از نقشی که به دیگران ابراز می کند دارد آن شامل تصوری است است که او از جذابیت و تباسب بدنیش ، اهمیت بخشهای مختلف بدنش مانند عضلاتش ، رفتارش و نشانی که اینها وی را به دید دیگران می آورند .
جزء ادراکی اغلب « خود پنداره جسمانی » خوانده می شود .
جزء مفهومی ، تصور شخص است از ویژگیهای اختصاصی اش ، توانائی ها و ناتوانائیهایش پیشینه و ریشه هایش و آینده اش .
آن اغلب « خود پنداره روان شناختی » خوانده می شود و از صفات سازگاری دهنده زندگی همچون درستکاری ، اعتماد بنفس ، استقلال ، شجاعت و تضادهایشان ترکیب شده است .
در جزء نگرایشی احساساتی هستند که شخص درباره خودش ، نگرهشایش به وضعیت کنونی و انتظارات آینده اش دارد و احساساتش درباره ارزشمندی اش ، نگرشهایش راجع به عزت نفس ، سرزنش خویش ، غرور و خجالت را در بر می گیرد .
چنانچه شخص به بزرگسالی برسد جزء نگرشی همچنین شامل عقاید ، باورها ، ارزشها ، ایده آلها و آرزوها و تعهداتی که فلسفه زندگی اش رانشان می دهند می شود .
3- انواع خودپنداره : جیمز اولین فردی بود که عنوان کرد هر شخص چندین « خویشتن » دارد .
برای مثال « خود واقعی » آنچه که یک شخص واقعا باور دارد که هست ، می باشد .
« خود ایده آل » او شخصی است که آرزو می کند باشد و « خود اجتماعی » عبارت است از آنچه که او باور دارد دیگران در موردش فکر می کنند و چگونه آنها وی را تصور می کنند .
مطالعات اخیرنشان داده که خودپنداره براستی شکلهای مختلفی را شامل می گردد .
هر شکلی در یکی از طبقات اصلی چهار گانه که به خود پنداره های فیزیکی و نیز روان شناختی مربوطند قرار می گیرد .
چهار طبقه بندی خود پنداره عبارتند از : _ خود پنداره اساسی ( ثابت ) : خودپنداره اساسی با اصطلاح « خود واقعی » جیمز منطق استک آن پنداشت شخص است از آنچه او واقعا هست .
آن شامل تصوری از ظاهرش ، شناختش از توانایی ها و توانایی ها و از نقش حالت هایش در زندگی و ارزشها ، باورها و آرزوها یش می باشد .
خودپنداره اساسی تمایل به واقع گرایی دارد .
شخص خودش را همانطور که هست ، می بیند نه آنطور که دوست دارد باشد .
بندارت خودپنداره اساسی ، مورد علاقه شخص است و بیشتر اوقات نیز فقط در صورت درمان که وی از سوی دیگران به پذیرش بیشتر خود ترغیب می شود ، یک شخص ممکن است به خونداره اساسی خودش بپیوندد .
– خودپنداره گذرا : اولین بار جیمز این را مطرح کرد که این خود پنداره « خویشتن که فرد می خواهد اکنون » و « خویشتن که وی می ترسد اکنون باشد » ، است .
– خودپنداره اجتماعی : براساس روشی که فرد اعتقاد دارد و دیگران به وی می نگرند قرار داشته و به گفتار و کردار آنها مربوط است .
اگرشخص باور کند که او همان است که دیگران او را می بینند .
خود پنداره های اجتماعی ممکن است با گذشت زمان درون خود پنداره های اساسی رشد کند .
در دوران کودکی ،چون کودک قادر نیست خودش را بر اساس توانائی ها و نا توانائیهایش ، آرزوها و ارزشهایش ، نیاز ها و ارزشهایش ارزیابی کند .
تو در مورد خودش فکر می کند همانطور که باور دارد دیگران در مورد او فکر می کنند .
لذا خودپنداره اجتماعی او مسلط است .
خود پنداره اجتماعی زودتر از خود پنداره اساسی رشد کرده و زیربنای خود پنداره اساسی است .
اثر خود پنداره اجتماعی روی رفتار فرد بستگی وارد به اینکه نظرات دیگران نسبت به فرد در زمان خاصی چقدر مهم باشد و به اینکه چه شخص یا اشخاصی بیشترین تاثیر را در زندگی فرد در آن زمان داشته باشد .
از آنجا که کودک خردسال بیش از همه به مادرش پاسخدهی دارد خود پنداره اجتماعی اش بطور وسیعی روی نظر وی از مادر یا آنچه که او اعتقاد دارنظر مادر باشد ، قرار دارد .
بسته به ثبات رفتار مادر ، خودپنداره اجتماعی کودک ممکن است گذرا یا پایدار باشد در حالیکه در نوجوانی خود پنداره اجتماعی از نظرات گروه همسن به عنوان یک کل بر می خیزد .
( آل لیدر 1961 ) در بزرگسالی اثر خودپنداره روی رفتار بوسیله شدت تمایل شخص و جلب توجه ، تصدیق و پذیرش از دیگران تاثیر می پذیرد .
4)- خودپنداره ایده آل : خودپنداره ایده آل ترکیب یافته از تصوراتی از آنچه که یک شخص آرزو می کند باشد و آنچه که او اعتقاد دارد باید باشد که این ممکن است به خودپنداره جسمانی یا روان شناختی مربوط باشد و آنچه که او اعتقاد دارد باید باشد که این ممکن است به خودپنداره جسمانی یا روان شناختی مربوط باشد که آن نمی تواند در زندگی واقعی هرگز بدست آید .
در کودک ناهمخوانی بین خود پنداره ایده آل و خود پنداره های اساسی ، گذارا ، اجتماعی معمولا زیاد است .
اگر در فردی خودپنداره اساسی مسلط باشد ، خودپنداره ایده آل احتمالا واقع گرایانه می باشد زیرا خودپنداره اساسی بر روی ارزیابی واقعگرایانه از استعدادها و توانائی های فرد ارزیابی می شود در صورتیکه یک خودپنداره غیر واقعگرایانه کم و بیش بطور غیر واقع گرایانه ای مربوط خواهد بود به اینکه آیا خود پنداره های گذرا اساسا مطلوب یا نامطلوب هستند .
4- سلسه مراتب خود پنداره ها : سازمان خودپنداره های مختلف که از یک تنوع وسیعی از تجربیات کسب می شود سلسله مراتبی است .
خود پنداره نخستین به وسیله تجربیات اجتماعی فرد در سالهای اولیه زندگی شکل می گیرد .
همانطور که برخوردهای اجتماعی افزایش می یابد تصور کودک از خود نیز فرق می کند که در سلسله مراتب خود پندارهها ، اینها ثانویه هستند .
اگر قرار باشد تغییری در خود پنداره ها ایجاد شود باید از خود پنداره های بنیادی در سلسله مراتب شروع کرد .