حرم ابوالفضل(علیه السلام) در فاصله تقریبىسیصدمترى و در شمال حرم امام حسین(علیه السلام)قرار دارد; یعنى در همان جایى که آن حضرت به شهادت رسید و در آن به خاک سپرده شد و بر مرقد او بنایى ساختند.
این بنا شامل یک صحن، بارگاه و گنبدى پوشیده از کاشى و دو گلدسته با سرگلدسته هاى طلاکارى شده است.
از دیرباز همه تغییرها و توسعه هایى که در حرم امام حسین(علیه السلام) پدید آمده، کمابیش حرم حضرت عباس(علیه السلام) را نیز در برگرفته و همه کسانى که به بنا و نوسازى حرم امام(علیه السلام)پرداخته، به بنا و نوسازى حرم آن حضر ت نیز توجه کرده اند، خواه در بناى صحن، خواه گنبد و بارگاه و خواه گلدسته ها.
البته از جزئیات نخستین بنایى که بر مرقد آن حضرت ساخته شد، اطلاعات روشنى در دست نیست و آنچه در دست داریم اطلاعاتى مربوط به طرح و نقشه حرم، عناصر بنا، چگونگى معمارى و تزیین ها در دوره قبل از قرن هفدهم میلادى است.
به هر روى، حرم حضرت عباس(علیه السلام) قطعهاى از سرزمین مبارکى ا ست که خداوند به دیده عنایت در آن نگریسته و آن را کعبه دلها کرده است.
حرم آن بزرگ، مجموعه اى است داراى4370 متر مربع مساحت که مرقد عباس(علیه السلام) را در میان دارد.
گنبد خانه اى مستطیل شکل با ابعاد 110 در 120 متر و با چهار رواق در چهار طرف.
محوطه اى روباز این گنبد خانه و رواق ها را در میان گرفته که آن را صحن گویند.
حرم حضرت عباس(علیه السلام) در کلیات نقشه و طرح بنا با حرم امام حسین(علیه السلام) تفاوتى چندان ندارد و تنها تفاوت در تعداد رواق هاى پیرامون گنبد خانه و همچنین غرفه هاى پیرامون صحن است.
قبر درست در میان گنبد خانه است و بر روى آن صندوق گرانبها از جنس شیشه است و روى آن نیز صندوق مشبک نقره اى یا ضریحى که آن را «صندوق خاتمى » گویند.
تاریخ روایت مى کند که آل بویه (دیالمه) علا قه مندترین خاندان به اهل بیت بودند.
همین حکمرانان بودند که یاد و نام حسین(علیه السلام) و برادرش عباس را زنده و جاودانه ساختند; بویژه در روزگار حکمرانى عضدالدوله دیلمى که اعلام تشیع کرد و حرم حضرت ابوالفضل و گنبد و بارگاه آن مرقد را ساخت.
در دوران صفویه تحول چشمگیرى در بنا و نوسازى حرم روى دادو در همین دوران بود که شاه طهماسب صفوى به سال 1032 ه .ق.
(=1622 م.) به تزیین گنبد با کاشى همت گماشت.
ضریحى بر روى «صندوق خاتمى » نصب کرد.
رواق و صحن را نظم و سامان داد.
ایوان نخستین درِ حرم را ساخت و فرشهاى گرانبهایى از ایران براى مفروش کردن حرم فرستاد.
درسال1153 ه .ق.
نادرشاه افشار هدیه هاى فراوانى به حرم هدیه کرد و برخى از بناهاىحرم را نیز آینه کارى کرد.
در سال 1172 ه .ق.
وزیر اندیشمند او به زیارت کربلا رفت.
صندوقى را که بر روى قبر بود نوسازى کرد و در رواق هم نوسازیهایى به عمل آورد و چلچراغى براى نهادن شمع در آن به منظور روشن کردن حرم هدیه داد.در سال 1236 ه .ق.
محمدشاه قاجار فرمان داد ضریحى نقرهاى بر مرقد آن حضرت بسازند.در سال 1259 ه .ق.
محمدعلى شاه پسر سلطان ماجد شاه از شاهان هند، گنبد خانه حرم حضرت عباس(علیه السلام) را نوسازى کرد.
پس از هجوم وهّابیان به سال 1216 ه .ق.
که به غارت و تخریب حرم امام حسین و حضرت عباس(علیهما السلام) انجامید، فتحعلىشاه قاجار به نوسازى حرم پرداخت و از جمله، گنبد حرم حضرت عباس را کاشىکارى کرد.
در سال 1263 ه .ق.
سلطان عبدالمجید محمود عثمانىدو شمعدان تزیین یافته به گلبرگهایى طلایى به حرم حضرت عباس هدیه کرد که همچنان در حرم وجود دارد.در سال 1266 ه .ق.
سلطان عبدالمجید خان عثمانى، همچنین بناى حرم حضرت عباس(علیه السلام) را نوسازى کرد.
مادر سلطان عبدالمجید نیز در سال 1266 ه .ق.
پردههاى حریرى به حرم حضرت ابوالفضل هدیه کرد.
در جریان نوسازیهاى اخیر صندوق داخلى ضریح «صندوق خاتمى »، عبارت «یا اباالفضل العباس(علیه السلام) أدرکنى 1264 ه .ق.» را بر آن یافتند.
بعدها حکمرانان بهره هند سقف ضریح را با سقفى دیگر از چوب جاوه جایگزین کردند.بر تبدیل این سقف به سقف جدید، میرزا محمدباقر راجه حائرى نظارت داشت و استاد اسماعیل نجار کار تزیین آن را انجام داد.
بر ضریح فولادى که روى صندوق خاتمى قرار داشته، این عبارت نقش بسته است: «ضریح العباس سنه 1182 ه .ق.
عمل احمد اکبر» آن سان که از تاریخ مکتوب بر این ضریح پیداست کار آن به سال 1182 انجام یافته است.
عبارتى دیگر هم بر این ضریح نقش بسته که ظاهراً همین ماده تاریخ را نشان مى دهد.
آن عبارت چنین است: «لازال مطافاً لخیار الناس، عمل مهدى القلقاوى».
این کتابت ها به خطى زیبا و به صورتى هنرى انجام گرفته است.در سال 1358 ه .ق.
این ضریح فولادى برداشته و صندوق خاتمکارى دیگرى که فردى به نام فولاد زرى آن را ساخته بود، جایگزینش شد.ضریح نقره اى حرم حضرت عباس، اهدایى محمدشاه قاجار است و نظارت بر ساخت آن را نیز، چونان که بر سر در ضریح نوشته است، حاج عبدالهادى استرآبادى، نیاى بزرگ خاندان استرآبادى ساکن در کاظمین، برعهده داشته است.در قرن سیزدهم هجرى بانو تاج محل هندى به روکش کردن صندوق خاتمى با روکشى از نقره اقدام کرد و این کار ضررهایى بر صندوق در پى داشت و این عملیات تزیین، به کوچکترشدن صندوق انجامید و صندوق را به شکلى درآورد که اکنون نیز مشاهده مى شود.
ضریح جدید در سال 1385 ه .
ق.
ضریح مرقد حضرت عباس با ضریحى نو جایگزین شد.
این کار با جشنى بزرگ در کربلا همراه بود.
ضریح را که روانه کربلا ساخته بودند، در بغداد مردم از آنان استقبال گرمى کردند و پس از آن که ضریح از مسیّب به کربلا برده شد، مردم کربلا نیز با شور و هیجان، زن و مرد به خیابان ریختند و از آن استقبال کردند.
در پیشاپیش استقبال کنندگان، عالمان دینى و سادات و بزرگان و تاجران و مدیران حضور داشتند.
پس از مراسم استقبال، ضیافت نهارى به افتخار این مراسم در حسینیه حیدرى از سوى تولیت حرم سید بدرالدین آل ضیاء ترتیب یافت.
دو روز پس از آن، کار نصب آغاز شد.
در روز سه شنبه دوازدهم ماه مبارک رمضان برابر با دوم ژانویه 1966 م.
کار نصب به پایان رسید و در شب پانزدهم ماه مبارک، برابر با شب ششم ماه ژانویه، حضرت آیه الله العظمى سیدمحسن حکیم از آن پرده بردارى کرد و به درگاه خداوند تعالى دعا کرد.
این ضریح، که ساخته ایرانیان و هدیه آنان بود، از طلاى ناب و نقره ساخته شده و در ساخت آن نگین هایى از مینا سنگهاى قیمتى نیز به کار رفته و در نوع خود از زیباترین و بدیعترین ضریح هاست.
در سال 1385 ه .
کار نصب به پایان رسید و در شب پانزدهم ماه مبارک، برابر با شب ششم ماه ژانویه، حضرت آیهالله العظمى سیدمحسن حکیم از آن پرده بردارى کرد و به درگاه خداوند تعالى دعا کرد.
بنا به گفته سید بدرالدین آل ضیاء، تولیت حرم حضرت عباس(علیه السلام) هزینه ساخت این ضریح به 250 هزار دینار رسیده و در ساخت آن از 400 هزار مثقال نقره و 800 مثقال طلااستفاده شده و عملیات ساخت آن سه سال به درازا کشیده است.این ضریح به دستور و با پشتیبانى حضرت آیت الله حکیم ساخته شده و هزینه آن را برخى از نیکوکاران ایرانى تأمین کرده اند.
گفتنى است پیش از آن بهره هند، شباکى براى ضریح ساخته بودند که چون آن را به کربلا آوردند و قصد نصبش داشتند، پاره اى خرابى برداشت و از همین روى آیت الله حکیم آن را نپذیرفت و از ایرانیها خواست ضریحى جدید بسازند.
این ضریح جدید که به درخواست ایشان ساخته شد، همان است که اکنون از آن سخن مى گوییم.
شهرت این ضریح بیش از هرچیز به چهار انارک طلایى است که بر فراز در چهارگوشه آن نصب شده و قطر هر کدام 50 سانتیمتر است.گفتنى است حرم ابوالفضل(علیه السلام) با کتیبههایى از آیات قرآن تزیین شده و گنبد آن بنا هم از داخل زینت یافته و هم در نماى بیرونى بر ساقه آن سوره منافقون و بر نوک آن سوره جمعه با خط ثلث روشنى و به خط جواد خطاط نقش بسته است.
حرم عباس بن على(علیه السلام) جلوه گاه دیگرى از هنر اسلامى است و در جاى جاى آن، شکوه، عظمت، اصالت و چشمنوازى معمارى و هنر اسلامى رخ مى نماید و هیچ گوشه اى نیست که از نقش و نگارها و تزیینهاى گویاى این شکوه و عظمت تهى باشد.
رواقهاو درها گنبد خانه حرم حضرت عباس را چهار رواق در برگرفته که سقف و دیوارهاى هریک از داخل با کاشى و آینه کارى تزیین شده است.
این رواقها عبارتند از: رواق شمالى: این رواق از رواق شرقى و غربى جدا شده و قبلا میان دو قسمت آن دیوارى وجود داشته که بعدها برداشته شده است.
در ضلع شمالى این رواق، حجره اى است که درى نقره اى دارد و به راهرویى زیرزمینى گشوده مى شود که به قبر حضرت ابوالفضل(علیه السلام) مى رسد.
گفته اند: این جا بر نهر علقمى مشرف بوده است.
در جوار این حجره حجره دیگرى است که مقبره آل نواب را تشکیل مى دهد.
پس از آن، به ترتیب کتابخانه حرم حضرت ابوالفضل، مقبره مرحوم سیدمیرزا وکیل و مقبره مرحوم حاج محمد رشید جلبى صافى، شهردار سابق، واقع است.
دو مقبره دیگر هم وجود دارد که درهاى آنها از صحن گشوده مى شود.
این دو مقبره عبارتند از مقبره علامه سیدکاظم بهبهانى که در گوشه شمال شرق حرم واقع شده و مقبره مرحوم حاج حسین حلاوى که در گوشه شمال غرب واقع است.
در ضلع غربى حرم در یکى از غرفه ها، قبلا چاه آبى وجود داشته که مخازن حرم را از آن پر مى کرده اند.
این غرفه همان است که بعدها مقبره سید میرزا وکیل شده است.
واقع است پیشتر در ضلع غربى حرم چاه آبى وجود داشته و مخزنى که در یکى از غرفه ها بوده و در جریان شست و شوى حرم از آن استفاده مى شده، با آب این چاه پر مى شده است.
این غرفه همان است که بعدها به مقبره سیدمیرزا وکیل تبدیل شد.
با توجه به این که پیشتر میان رواق شمالى و حرم دیوارى وجود داشته و این دیوار را برداشته اند، درهایى که آنجا بوده یکى به مقبره سیدعباس سیدحسین ضیاءالدین عموى تولیت حرم حضرت ابوالفضل(علیه السلام) که در قسمت بالا سر واقع است و دیگرى به مقبره هنود برده شده است.
هنگامى که حاج رئیس، وزیر شیخ خزعل خوزستانى فرمانرواى خرمشهر پمپ آبى بر روى نهر حسینیه نصب کرد، از آنجا به صحن حرم امام(علیه السلام) و حرم حضرت عباس(علیه السلام) لوله کشى کرد و پس از آن چاه واقع در حرم را پر کرد و حوض را نیز از میان برد.
رواق غربى: در دو سوى این رواق دو در قرار دارد؛ درى که در سمت جلو است و به صحن گشوده مى شود «باب الرواق» نام دارد و کفشدارى واقع بر کنار این در از آن ورثه شیخ محمود کشوان است.
درِ دوم، در 26 فوریه 1942 به سمت ضلع شمال غرب گشوده شده، نام آن «باب المراد» است و به تولیت حرم تعلق دارد.
مقبره هنود و مقبره عموى تولیت در فاصله میان همین دو در قرار دارد.
رواق شرقى: این رواق پنج مقبره را در برگرفته است: نخست مقبره حریرى، که مرحوم سیدمحسن سید محمد على آل طعمه در آن به خاک سپرده شده است.
دوم مقبره مرحوم سید حسّون النائب از آل ضیاء الدین که فرزند او سید علوان النائب نیز در آن مدفون است.
سوم مقبره متولیان حرم ابوالفضل(علیه السلام) که سید مرتضى و فرزندش سید محمدحسن آل ضیاءالدین در آن به خاک سپرده شده اند.
چهارم مقبرهاى که سید على سید جواد آل طعمه تولیت حرم و نیز فرزندش دکتر عبدالجواد کلیدار در آن دفن شده اند، و پنجم مقبرهاى که مدفن سید نورى سیدمهدى سیدصالح آل طعمه و برخى از عموزادگان اوست.
رواق جنوبى: این رواق همان است که با سه دهنه در، به ایوان طلا متصل مى شود.
درِ اول همان است که در سمت شرق ایوان قرار دارد و به کشیکخانه باز مى شود.
درِ دوم درِ ایوان طلاست که سیدعباس خطیب فرزند سیدمحمّدمهدى آل طعمه تولیت پیشین حرم حضرت ابوالفضل در آستانه آن به خاک سپرده شده است.
سومین در نیز در سمت چپ ایوان واقع است و به کشیکخانه گشوده مى شود.
در سال 1367 ه.ق.
حاج حسین حجار باشى به سنگفرش کردن کف حرم با باقیمانده سنگهاى تراشیده شده براى قصر گلستان در تهران اقدام کرد.
هزینه این کار در آن زمان بیش از 15 هزار تومان برابر با1100 دینار عراقى برآورده شده است.
درهاى حرم حرم حضرت عباس(علیه السلام) رواقها و گنبد خانه داراى شش باب در است که پنج تاى آنها به رواقها گشوده مى شود و یکى در قسمت بالاسر قرار دارد.دو