در نگاهی به معماری و هنر اسلامی دو وجهه نظر معنوی و صوری (1) درآراءمستشرقینی چون«بورکهارت»و«کربن»از یکسو و«آرنولد»و«گدار»از سوی دیگرظهوری کامل دارد.
بورکهارت و کربن و اتینگهاوسن چنان به هنر اسلامی نگریستهاند کهحتی در خانه ساده کعبه جهانی از رمز و راز دیدهاند (2) ،در حالی که نگاه پوزیتویستی گدارو آرنولد و کونل به معماری و نقاشی چنان است که گویی اسلام در آغاز چون فکر واندیشه مردم بادیه نشین، برهوتی بیفکر و هنر بیش نبوده است (3) .هر چند میان این دواندیشه جدایی و شقاقی بنیادی وجود دارد،اما گهگاه به هم نزدیک میشوند.گدار کسانیرا که هنر معماری اسلامی را اغلب از طریق مطالعه در عناصر مختلف ایرانی،بیزانسی و غیره مورد مطالعه قرار میدهند مورد انتقاد قرار میدهند.به عقیده او هنر قبل از هر چیزانعکاس روح هنرمند و جلوه نمایان قدرتهایی است که آن را رهبری میکنند،و تکنیکمعماری هم مانند تکلم جز وسیله ابراز و آلتی در خدمت«روح»نیست.عامل اصلی درمعماری هم بیش از هر چیز وجود معمار است و اصل مهم در هنر معماری یک قوم،روحاجتماعی آن قوم است.به نظر گدار معماری یونان نه یک طریقه ساختمان بلکه عصارهنمایان روح موزون پسند قوم یونانی است.معماری رومی از ریشه گرفته تا شاخ و برگشمظهر صفات نظم و قدرت و اوتیلیتاریسم(مذهب سودانگاری) آنان است که از ممیزاتروح رومی برشمرده می‌شود.معماری بیزانسی پرتوی از آمیزش روح آسیایی و یونانیبیزانس است،چنانکه کلیساهای بزرگ غرب عظمت روح و پرستش آنان را مینماید.
علی رغم این نظر،او مجددا از نظرگاه معنوی و روحانی درباره هنر اسلامی دور می‌شود.
گدار معتقد است که روح اسلام در آغاز عقیم بود و جز اصول اخلاقی چیزی همراهنداشت.از این نظر نمیتوانستبا ایجاد الهامی یک هنر جدید را ابداع کند.از این لحاظگدار،اسلام را برای ابداع هنری به مراتب ضعیفتر از مسیحیت محسوب میدارد (4) .
به همین جهت نیز او معماری اسلامی را مبدع نمیداند.به این معنی که به زعم او اغلب آنچهدر اسلام ابداع شد بسیار بد و نا موزون بود،چون نه شکل تازهای در ساختمان ابداع (Pantheon) ساختمانی را تکمیل (Partenon) و پانتئون نمودو نه یک روش پارتنون کرد.ازاین نقطه نظر هیچیک از ساختمانهای اسلامی قابل مقایسه با«پانتئون (Amiens) نیستند.مساجد هم رویهمرفته جنبه اقتباسی دارند.
رم»یا«کلیسایآمین» در مقابل این نظر،بورکهارت در شرح پیدایی معماری اسلامی از جمله در اشاره بهقبه الصخره(گنبد سنگ بزرگ)در بیت المقدس-که شرحش خواهد آمد-معتقد استنخستین فضایی که توانست کمال گنبد مرکزی معماری رومی و بیزانسی را ظاهر گرداند،تنها اقلیمی اسلامی بود.در این اقلیم خلوص عرفان افلاطونی خویش را نمودار می‌کند (5) .
این خلوص در توحید و یگانگی خدای متعال و ازلی و ابدی ظهور مینماید (6) .به نظر او نقطه اشتراک هنر بیزانسی و هنر آغازین اسلامی در همین عناصر افلاطونی هنر بیزانساست،همچنین ساحتحکمت اشراقی هنر بیزانس که در اسلام نیز منعکس است میتواندعنصر وحدت بخش این دو باشد.
در اینجا می‌توان این نظر گدار را پذیرفت که اسلام ابتدا بیشتر سفارش دهنده بود ومعماران زرتشتی ایران و مسیحی بیزانس سفارشات هنری حکمرانان و ثروتمندانمسلمان را طراحی و اجراء میکردند،اما به تدریجبه اقتضای مواجید و احوالات و نگرشدینی خود که از وحی و تعلیم قرآنی پیامبر و ائمه نشات میگرفت در عناصر ناسازگار وبیگانه با ذوق و تفکر دینی اسلام تغییر دادند و آن را به روح خود نزدیکتر ساختند،تاآنکه به تدریجبینش دینی ناشی از علم و بصیرت روحانی که با ابتدای به آیه شریفه قرآنی«کل من علیها فان»جهان ماده و دنیا را سر به سر خیالی و فانی تلقی میکرد،دلبستگی بهدوام ابنیه و عمارات را بیوجه یافتند.بنابر این نمیتوان در مطالعه هنر اسلامی به صرفآنچه مسلمانان از عالم شرک یونانی-مسیحی و ایرانی-زرتشتی اقتباس کردند به تئوریو تبیین مبانی معماری اسلامی پرداخت،بلکه باید مبادی هنر مقدس اسلامی را مولودالهامی درونی دانست که از عالم قدس اسلامی پرتو گرفته و در تمام تجلیات فکری و هنری آشکار گردید.
همین مبانی و مبادی روحانی است که موجب گردیده است هنر اسلامی علی رغمکثرت مواد و اقوام و اقلیمها بیش از هنر دیگر ملل یگانگی پیدا کند.بورکهارت تنها هنربودایی را در این مورد قابل قیاس با هنر اسلامی میداند.با این تفاوت که عاملوحدت بخش در هنر بودایی مضامین هنری است،از جمله«شمایل بودا»در حالاتتکوین و تمکین روح و تفکر یا تعلیم و«گل نیلوفر»آبی همچون تصویری از روح که دربرابر پرتو ازلی میشکفد و«ماندالا»(در سانسکریتبه مفهوم دایره است و در آیین بودا،افلاک را به مفهومی دینی با دوایر جلوهگر میساختند)که همچون مظهر هماهنگی افلاکنمودار می‌شود.اما در هنر اسلامی صور و الحان از حواس ظاهر دور میشوند و حتیظاهرا بر پایه تعلیمات دینی تکوین نمییابند،با این وجود روح دینی خود را کاملا بروزمیدهند.و علی رغم فقدان مضمون و موضوع مقدس، مقدسند.در حقیقت وحدت هنراسلامی به وحدت الهام و فیضان و جوشش روح و سنت اسلامی بر میگردد.
ارنست کونل هنر شناس مشهور آلمانی در باب معماری اسلام در آغاز، چنینمیگوید:پیغمبر(ص)و جانشینان اولیه او که از هر گونه تجمل بیهوده صرفنظر میکردندبه هیچ وجه نخواستند از قدرت روز افزون سیاسی و مذهبی خویش جهت ایجاد کاخهایعظیم و عبادتگاههایی مجلل استفاده نمایند.ولی در سال 661 میلادی تغییری اساسیبه وجود آمد و خلافت از مدینه به دمشق منتقل گردید.در اینجا در پایتخت قدیمیسوریه،به زودی ایجاد عبادتگاههایی برای مذهب فاتح آغاز می‌شود که از نظر تجمل، در مقایسه با معابد کفار و کلیساهای مسیحیت،چیزی کسر ندارد.
عبارات فوق آیا به معنی سیر به سوی کمال است؟
قدر مسلم این است که نپرداختن پیامبر و خلفای راشدین به بناهای عظیم در حقیقترجوع به عدم توجه انبیاء و اولیاء به دنیا دارد،از اینجا هر چه تاریخ دین از صدر خویشدور می‌شود،از عمق و باطن و سادگی آن کاسته بر سطحیت و ظاهر پرستی و تشریفاتآن افزوده می‌شود.به این معنی،مؤمنین به جای رفتن به اصل و باطن به ظاهر دینمیپردازند،مساجد و معابد و کلیسای ساده اولیه به تدریجسادگی خویش را از دستمیدهند و تجمل و عظمت ظاهر بر آنها غلبه پیدا می‌کند.
در تمدن اسلامی نیز چون هر تمدن دینی،چنین سیری تکوینی در معماری دینی وسنتی جامعه صورت گرفته است،علی الخصوص عدم حضور محک و معماری کههمه چیز به آن عرضه و حق و باطل آن تعیین شود این حالت را تشدید کرد،اما به تدریجعالم اسلامی در معماری نیز اقامه گردید و از برخی جهات مهمترین هنر دین اسلامبه شمار آمد.
به هر تقدیر معماریی در تمدن اسلامی شکل گرفت که در آن معماری یونانی،سریانی،ایرانی، هندی و مصری شرکت داشتند و اعتقادات اسلامی اساس تالیف اینمعماریهای متفاوت بود.
ساختمان ساده مسجد مدینه از اولین صور مساجد اسلامیاست،اما این ساختمان چیزی نبود جز مقداری سنگچین که قسمتی از سقف آن را بالیفهای خرما پوشانده به صورت سایهبان در آورده بودند.ابتدا جهت قبله به سویبیت المقدس بود و سپس به سوی کعبه تغییر کرد.صورت و معنای این ساختمان مبنای همهمساجد اولیه اسلام قرار گرفت.در این ساختمان هیچ اثر بیگانه یونانی-رومی یا ایرانیوجود نداشت و کاملا مستقل بود.وجود امام و ماموم و جهت قبله و محل وضو و ورودصورتی خاص به مسجد اولیه میداد (7) .اما از آنجا که در دوره امویه اولین مساجد بابهرهگیری از هنر ملل و نحل مغلوب اسلام ساخته شدند،این اصول را میبایستی باروایت پیامبر در باب عرش الهی و نیز ساختمان مکعب شکل کعبه بر ماده بناهایساخته شده تحمیل میکردند تا صورت اسلامی پیدا کند.
عناصر اولین مساجد و اماکن مقدس اسلامی اغلب کلیساهای مسیحی بیزانسی واراند،قبه الصخره،مسجد الاقصی و مسجد جامع دمشق اموی چنیناند.در واقع تعداد زیادی ازکلیساها را در شام(سوریه،لبنان،فلسطین و اردن)به مسجد مبدل کرده بودند.این امریعنی تبدیل کلیسا به مسجد با تغییر دادن جهت آن در نواحی شمال مکه از شرق به طرفجنوب صورت گرفت (8) ،به طوری که ایوان طویل ستوندار آن به حرم عریضی مبدل گشت.
برای ساختن محراب در جهت دیوار رو به مکه،طرح کلیسا به عنوان سر مشق قرار گرفتو برای ایجاد مناره از برجهای قدیمی آژیر استفاده شد رواق مسجد که در جهت محرابقرار گرفته بود تعریض شد و به تدریج مناره به مرکز دیوار بنا تغییر مکان یافت.
سبک فوق،سبک اغلب مساجدی است که به دست امویان در شرق و غرب ساختهشد و پس از احیای معماری ایرانی در شرق،در غرب استمرار یافت مسجد اموی دمشقبه عنوان نمونه مساجد ستوندار نمونه خوبی برای مساجد غرب عالم اسلامی گردید.
برای ساختن«مسجد اقصی»در محوطه حرم شریف بیت المقدس نیز از بعضی ازقسمتهای کلیسای یوستینیانوس استفاده و«مسجد قرطبه»بدون عدول از سبک و طرحسوری ساخته شد.شکل مسجد نیز بنابر مناطق مختلف متفاوت شد.در مصر به صورتمربع،در سوریه به شکل مستطیل افقی و در مراکش به صورت یک مستطیل عمودی ظاهرگردید.تنها«مسجد عمر»در بیت المقدس که در حقیقت مسجد نیست از این قاعده عدولکرده و به صورت یک هشت ضلعی ستارهوار ساخته شد.این مسجد بر گرد سنگی بر آمده از زمین بنا شده است (9) .
بنابر روایات تورات این سنگ محل ذبح اسحاق و بنابربرخی روایات اسلامی محل فرود اسرای حضرت نبی(ص)در سرزمین پیامبران است.
طاقهای(رواق به عربی)نعل اسبی از ممیزات معماری اکثر مساجد عصر اموی است،کهدر اینجا به کار گرفته شده است قبه الصخره بخش میانی مسجد چونان سمبولی از مرکزجهان(ناف عالم)با عناصر سبمولیک دیگر از جمله عدد چهل که شعار اولیاء الهی استو در روایتحضرت نبی ستونهای جهان در همه اعصارند بنا گردیده و با موزائیکهایبیزانسیوار و بعد عثمانی تزیین شده است.
مساجد عصر اموی اولین تجربههای بزرگ معماری اسلامی بود.این معماری باگزینش عناصر مطلوب و ابداع طاقها و جزرها و محراب طرحی مناسب و فضایی در خوربرای عبادات تجمعات اسلامی ابداع کرد.با کوچکترین تغییر در معماری شرک یامسیحی در این تجربهها،عالمی نو طرح افکنده میشد-از جمله تغییر قبله و توجه ازطول به عرض ساختمانهای با سیلیکایی بیزانسی.مسجد جامع اموی در دمشق از نقشه مسجد مدینه با ابعادی بزرگ تقلید شده بود.گر چه ولید بن عبد الملک با ویرانی خانهپیامبر و مسجد قدیم در مقام رقابت نفسانی با کلیساهای بیزانس و تبعیت از نیازهای عصربود که شکوه و جلال کفر آمیزی آن را احاطه کرده بود،اما روح اسلامی مساجد یعنیتذکر به فقر ذاتی را نتوانست از این مساجد بزداید.از اینجا در مساجد اموی،فضاییمتناسب با اسلام ابداعی آغازین یافت.
چنانکه قبلا در سیر تحول نقاشی بدان پرداختیم وسیر روحانی شدن آن را متذکر شدیم در اینجا نیز این سیر به نحوی دیگر تحقق یافت.
معمار بیش از نقاش که هنرش فرع بر هنرهای دینی عصر اسلامی است از فضای متدانی بهساحتی متعالی و فضایی ملکوتی روی آورد.فضای او نیز فضایی ما فوق طبیعی در مقابلفضای طبیعی نیست.چنانکه در کلیساهای مسیحی و معابد هندو دیده می‌شود، بلکهمقصود معمار در ساختمان مسجد ایجاد فضایی است که صلح و آرامش و هماهنگیطبیعتبکر و دست نخورده را از طریق انحلال و از بین بردن کشش و عدم تعادل فضایعادی دوباره به وجود آورد.لکن همین امر موجب ایجاد فضایی می‌شود فوق فضایحیات عادی بشری و دنیوی و به همین جهتبا دخول در این فضا انسان خود را در مقابلابدیتی احساس می‌کند،ما فوق زمان و صیرورت و کشمکشهای حیات دنیوی،در فضاییکه روح در آن باردگر آرامش فطری خود را باز مییابد.
عناصر معماری بیزانسی و رومی در مسجد جامع کاملا خود را نمایان میسازد،چنانکه هنگام بنا،مؤمنین خلیفه را متهم به تقلید از کلیسا میکردند.گنبد عقاب از مظاهرامپراتوری روم است.که دو بازوی صلیب مانند زیرین گنبد نیز با معماری مسیحی بیزانسپیوند میخورد.منبر به شکل اورنگ پلهدار تقلیدی است از کرسی که پیامبر اکرم درمسجد مدینه بر آن برای مؤمنان وعظ میفرمودند و مناره که برای خواندن مؤمنان به نمازبود.در آغاز اسلام،مؤذن از بام یا از فراز تخته سنگی بانگ اذان بر میداشت.مسجدجامع دمشق سه مناره داشت،دوتای آنها برجهای گوشهای محوطه پرستشگاه کهن یونانی-رومی بودند و سومی را ولید بن عبد الملک در جانب محور محراب بر پا داشت.
دیوارهای مسجد با موزائیک تزیین شده با نقوش شهرها و کاخهای احاطه شده در میانگلها ورودها که نمایش هنر بیزانسی است.صورت نوعی معماری اسلامی نیز از طریقفضای وسیع شبستان و نور افشانی از میان طاقها و از میان رفتن معماری پرستون یونانی و رومی ظاهر است.بدینسان همان ایدهآل مساجد اسلامی که قبلا اشاره شد یعنیاز میان رفتن کانونی مقدس در درون چونان کلیسا (10) ،فضای مساجد را باز نمود و مؤمنمیتوانست در درون آن به تامل و تفکر و عبادت بپردازد،بیآنکه گرفتار سلسله مراتبشبه کاستی مسیحیوار در عبادت باشد.
مساجد به جهت ماهیت دینیشان کمتر میتوانستند تمایلات آشکار کافرانه و دنیویحکومت امویان را در قلمرو هنر بنمایند.جز اجزای ساختمانی از گنبد و محراب و منارهو امثال آن،آنچه که در این دوره میتوانست چنین تمایلاتی را ظاهر سازد نوع تزییناتبناها بود.از اینجا آثار هنری زینتبخش کوشکهای شکاری یا کاخهای زمستانی امیراناموی نه تنها التقاطی بوده و از الگوهای نقاشی هلنیستی و پیکر تراشی ساسانی یا قبطی وموزائیک رومی تقلید شدهاند،بلکه سر مشقی هستند از شرک.بدینسان در کنار مساجدیکه توسط خلفای اموی نظیر ولید و غالبا برای رقابتبا کلیساهای بیزانس ساخته شده بود،کاخها و بناهایی نیز برای زندگی پر فسق و فجور با زینتهای کافر منشانه ساخته