مقدمه در دنیایی که خواسته‌های نامحدود انسانی در مقابل منابع اقتصادی قرار گرفته است، ظهور و سقوط هر پدیده‌ای ریشه در نیازهای واقعی و منطقی جوامع انسانی دارد.
ظهور حسابرسی عملیاتی در سقوط خدمات حرفه‌ای نیز نمی‌تواند از این قاعده مستثنی باشد.
ادامه حیات شرکت‌ها و سایر بنگاه‌ها در محیط اقتصادی بازار آزاد که بطور مستمر شاهد رفع تجاری و ادغام بیش از پیش بازارها است و رقابت در آن روز به روز شدیدتر و بی‌رحمانه‌تر می‌شود، بدون برخورداری از سطح مطلوب اثربخشی در دستیابی به اهداف، کارایی، صرفه اقتصادی و مدیریت بهینه منابع امکان‌پذیر نیست.
مدیران در سیستم‌های برنامه‌ریزی و کنترل بنگاه‌های تحت نظر خود باید ساز و کارهای پویایی را برای حرکت و جهش در مسیر موفقیت و دستیابی به اهداف تعیین‌کننده و در این محیط‌های اقتصادی روبه تغییر و رشد، گام‌های موثری برای استفاده مطلوب از فرصت‌های اقتصادی موجود بردارند.
در موفقیت و کامیابی مدیران، اثربخشی، کارایی و صرفه‌اقتصادی عوامل اقتصادی کلیدی و مهم‌اند و چشم‌پوشی از آنها، اضمحلال واحد را در پی دارد.
حسابرسی عملیاتی و خدمات مرتبط با آن از جمله ابزارهایی هستند که با هدف یاری رساندن به مدیران برای هدایت و رهبری بهتر واحدهای اقتصادی در کشورهای پیشرفته متولد شده است.
هدف حسابرسی عملیاتی، ارزیابی عملکرد و ارائه پیشنهاد به مدیران برای بهبود عملیات در چارچوب اثربخشی، کارایی و صرفه اقتصادی است.
حسابرسی عملیاتی سابقه‌ای طولانی دارد و خدمتی است که در قالب خدمات مشاوره‌ای توسط موسسات بین‌المللی ارائه می‌شود.
کسب دانش حسابرسی عملیاتی و کاربرد آن بدون شک یکی از ابزارهای مفید و موثر برای تخصیص بهینه منابع اقتصاد ملی است.
برای دستیابی به این هدف، بهره‌گیری از دانش و تجارب دیگران، گریزناپذیر است.
فصل اول کلیات این فصل مروری بر مفاهیم، اصول و واژه‌های حسابرسی عملیاتی دارد.
اگرچه حسابرسان داخلی و حسابرسان مستقل به طور معمول خدمات حسابرسی مالی را به کافرمایان و مشتریان خود ارائه می‌کنند، اما امروزه مدیریت درمحیطی که از نظر اقتصادی و رقابتی دائماً در حال تغییر است، در پی قراردادهایی فراتر از داده‌های مالی تاریخی است.
مدیر به اطلاعاتی در مورد عملیات داخلی سازمان نیاز دارد و به دنبال پیشنهادهایی برای بهبود صرفه اقتصادی، کارایی و عملیات داخلی سازمان نیاز دارد و به دنبال پیشنهادهایی برای بهبود صرفه اقتصادی، کارایی و اثربخشی عملیات است.
حسابرسی عملیاتی در موارد زیر بسیار مفید و سازنده است: شناسایی نواحی عملیاتی مشکل‌آفرین.
مشخص‌کردن علت مشکل و نه معمول آن.
اندازه‌گیری تاثیر شرایط کنونی بر عملیات.
ارائه پیشنهادهایی در مورد سایر روشهای اجرای کار به منظور اصلاح شرایط.
مزایای حسابرسی عملیاتی حسابرسی عملیاتی، بسته به دامنه بررسی آن ممکن است تمام یا برخی از مزایای زیر را دربر داشته باشد؛ اگرچه ممکن است همه آنها به عنوان اهداف کلی یک کار حسابرسی بیان نشده باشد.
شناسایی آن دسته از هدف‌ها، سیاست‌ها و روشهای سازمانکه تا کنون تعریف نشده، باقی مانده‌اند.
شناسایی معیارهای اندازه‌گیری میزان نیل به هدف‌های سازمان.
ارزیابی مستقل و بی‌طرفانه عملیات مشخص.
ارزیابی اثربخشی سیستم‌های کنترل مدیریت.
ارزیابی میزان قابلیت اطمینان و فایده گزارش‌های مدیریت.
شناسایی اشکالات، نقاط ضعف و دلایل بروز آنها.
شناسایی توانایی‌ها و فرصت‌های بالقوه به منظور بهبود سودآوری، افزایش درآمد و کاهش هزینه‌ها.
ویژگی‌های حسابرسی عملیاتی به دلیل وجود مهارت‌های کاربردی خاص حسابرسان مستقل، آشنایی آنان با عملیات تجاری و اهمیت قابل ملاحظه ارتباط بین کنترل‌های مالی و عملیاتی، اجرای حسابرسی عملیاتی یا مشارکت در آن، اغلب از حسابرسان مستقل درخواست می‌شود.
حسابرسی عملیاتی و مالی در بسیاری از مراحل کار، از جمله موارد زیر مشابهت دارند: برنامه‌ریزی، کنترل و سرپرستی.
شناسایی واقعیت‌ها، تجزیه و تحلیل و مستندسازی.
تدوین و ارائه پیشنهادها.
گزارشگری نتایج.
حسابرسان مستقل، به دلیل تحصیلات و تجربیات خود با هر یک از مراحل کار بالا آشنا هستند و بنابراین می‌توانند از صلاحیت حرفه‌ای لازم برای انجام حسابرسی عملیاتی برخوردار باشند.
اگرچه در برخی قراردادهای خاص، حسابرسان مستقل به تخصص‌های اضافی نیازمندند، اما برخی کارشناسان بخش خدمات مشاوره مدیریت موسسه می‌توانند این نیاز را برطرف کنند یا از سایر موسسات عضو انجمن حسابداران رسمی، صاحبنظران، موسسات مشاوره یا سایر منابع در این زمینه استفاده نمایند.
داشتن یا تون کسب صلاحیت لازم برای شناسایی واقعیات و تجزیه و تحلیل مورد نیاز در عملیات خاص مور بررسی، از اهمیت زیادی برخوردار است.
حسابرسی عملیاتی تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای با حسابرسی صورتهای مالی دارد.
هدف حسابرسی مالی، بیان نظری حرفه‌ای صوت‌های مالی تاریخی واحد مورد رسیدگی است.
اگرچه حسابرسی مالی ممکن است به ارائه نامه مدیریتی شامل نظرات پیشنهادهای مشخص منجر شود و نیز تکنیک‌های مورد استفاده در ارائه نظرات و پیشنهادها ممکن است با تکنیک‌های بکارگرفته شده در حسابرسی عملیاتی مشابه باشند، اما در حسابرسی مالی از این تکنیک‌ها در ادامه دامنه بسیار محدودتری استفاده می‌شوند.
هدف‌های حسابرسی عملیاتی، ارزیابی عملکرد، شناسایی فرصت‌های بهبود و ارائه پیشنهاد است.
اگرچه دامنه‌ی کار حسابرسی عملیاتی، شامل همکاری حسابرس برای انجام پیشنهادها نیست، اما اغلب، دریافت‌کنندگان گزارش حسابرسی عملیاتی، پس از انجام حسابرسی و دریافت گزارش، خواستار مساعدت حسابرس در جهت انجام پیشنهادها هستند.
از آنجا که هدفه‌های حسابرسی عملیاتی، ارزیابی عملکرد، شناسایی فرصت‌های عملیات، ارائه پیشنهاد یا ترکیبی از آنهاست، بین کارهای مختلف حسابرسی عملیاتی تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای وجود دارد.
از یک طرف، حسابرسی عملیاتی ممکن است بر حسب درخواست یک شخص ثالث (از قبیل یک سازمان دولتی) تنها با هدف ارزیابی عملکرد یک واحد، انجام می‌شود.
از طرف دیگر، حسابرسی عملیاتی می‌تواند انجام بررسی‌های عمیق به منظور ارائه پیشنهادهایی درباره راه‌های اصلاح مشکلات جدی عملیات را شامل شود.
بین دو محدوده‌ی بالا، ممکن است از حسابرس خواسته شود که عملیات را بررسی و نقاط ضعف را گزارش کند، اما زمان کمی را برای تهیه و تدوین پیشنهادها صرف نماید.
به هر حال حسابرسی‌های عملیاتی، اغلب ترکیبی از هدف‌های مورد نیاز بالا را دنبال می‌کند.
با توجه به اینکه هدف‌های حسابرسی عملیاتی بسیار متفاوت است، تنظیم و ارسال قرارداد، به منظور جلوگیری از هرگونه برداشت نادرست درباره هدف کار، از اهمیت بسیاری برخوردار است.
هدف هر حسابرسی عملیاتی، رابطه مستقیم با مهارت مورد نیاز برای انجام کار دارد.
نمودار مثلث حسابرسی عملیاتی:3E صرفه اقتصادی (هزینه عملیات) تعریف اگرچه واژه «حسابرسی عملیاتی» در معانی مختلفی بکار می‌رود، اما تغعریفی یکپارچه و مشخص در این‌باره مورد قبول قرار نگرفته است.
موارد زیر تعاریفی است که برای حسابرسی عملیاتی وجود دارد: گسترش دامنه رسیدگی‌های حسابرسی به کلیه فعالیتهای سازمان.
کاربرد حسابرسی داخلی برای عملیات به جای کنترل‌های مالی.
شناسایی فرصت‌ها برای افزایش اثربخشی، صرفه اقتصادی یا بهبود اثربخشی در اجرای روشهای عملیاتی.
تکنیک کنترلی برای ارزیابی اثربخشی رویه عملیاتی.
بررسی کنترل‌ها، شامل کنترل‌های غیرمالی.
حسابرسی فعالیت‌هایی که در رسیدگی به صورتهای مالی به آن توجهی نشده است.
تکنیک حسابرسی با استفاده از دیدگاه مدیریت.
حسابرسی برای مدیریت داخلی و نه اشخاص ثالث (برون سازمانی) نتایج حاصله در درون سازمان و نه خارج از آن جریان دارد.
ترکیبی از حسابری کارایی و صرفه اقتصادی و حسابرسی اثربخشی یا نتایج برنامه.
با درنظر گرفتن این تعاریف، می‌توان گفت حسابرسی عملیاتی در واقع حسابرسی عملیات از نقطه‌نظر مدیریت است که صرفه اقتصاد، کارایی و اثربخشی کلیه فعالیت‌ها را ارزیابی می‌کند و تنها محدود به خواست مدیریت است.
جدول 1، مقایسه حسابرسی مالی و حسابرسی عملیاتی دلایل انجام حسابرسی عملیاتی چرا حسابرسی عملیاتی انجام می‌شود؟
کانون توجه و دامنه بسیاری از حسابرسی‌ها چه در بخش عمومی و خصوصی در سال‌های اخیر دستخوش دگرگونی‌هایی شده است.
صورتهای مالی پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی مدیریت نیست.
از این‌رو مدیریت بخش خصوصی و دولتی هر دو به دنبال اطلاعات بیشتر به منظور قضاوت در مورد کیفیت عملیات و پیشرفت‌های عملیاتی‌اند.
به همین علت برای ارزیابی اثربخشی و کارایی عملیات نیاز به تکنیک‌های حسابرسی عملیاتی وجود دارد.
اغلب از حسابرسان (داخلی و مستقل) خواسته می‌شود عملیات یک سازمان را ارزیابی کنند.
اگرچه ارائه چنین خدماتی توسط حسابرسان پدیده جدید نیست، لیکن تقاضا برای این خدمات ویژه، با تاکید بیشتر بر کارایی، اثربخشی و صرفه اقتصادی عملیات و نتایج حاصله رو به افزایش است.
حسابرسان با داشتن مهارت‌های فنی، مانند توانایی تجزیه و تحلیل، یافتن واقعیات و گزارشدهی، برای انجام حسابرسی عملیاتی در موقعیت برتری نسبت به دیگران قرار دارند.
مراحل کار حسابرسی عملیاتی اساساً شامل گردآوری اطلاعات، ارزیابی و در صورت لزوم، ارائه پیشنهاد است.
اصولاً حسابرسی عملیاتی، عبارت از سنجش و ارزیابی فعالیت‌ها در جهت بهبود آن است.
مسئولیت برنامه‌ریزی، رهبری و کنترل فعالیت با مدیریت است.
بنابراین، بررشی و ارزیابی روش برنامه‌ریزی، هدایت و کنترل فعالیت‌ها توسط مدیریت، نکته اصلی و حائز اهمیت در حسابرسی عملیاتی است.
به علاوه حسابرسی عملیاتی، بررسی نتایج و آگاهی از مشکلات را نیز دربر می‌گیرد.
این موارد همچنین نوع نگرش درونی نسبت به اثربخشی مدیریت و امکانات پیشرفت را نیر فراهم می‌آورد.
مراحل حسابرسی عملیاتی به شرح زیر است: الف: برنامه‌ریزی ب: برنامه‌های حسابرسی ج: اجرای عملیات د: تکمیل یافته‌ها و تدوین یشنهادها ه: گزارشدهی هر حسابرسی عملیاتی می‌تواند دو نوع عملیات رسیدگی را انجام دهد: رسیدگی مقدماتی و رسیدگی تفضیلی.
هر دو نوع حسابرسی، کلیه مراحل فوق را داراست.
تفاوت موجود میان این دو نوع رسیدگی در میزان تاکید، فنون خاص انتخاب شده و اهداف هر مرحله خاص است.
برای مثال، در یک حسابرسی مقدماتی، اجرای عملیات ممکن است به آزمون مختصر معاملات و مصاحبه و گزارش آن احتمالاً به طور کامل تخلص شده به مدیریت ارائه شود.
در حسابرسی تفصیلی، اجرای عملیات شامل آزمون‌های دقیق با استفاده از روش‌هایی همچون: کارسنجی، تجزیه و تحلیل ظرفیت‌های کاری، تجزیه و تحلیل هزینه منفعت است و نتیجه آن می‌تواند در قالب گزارش رسمی و مکتوب، به صورت گسترده توزیع شود.
مراحل حسابرسی عملیاتی را می‌توان به شرح زیر توصیف کرد: الف: برنامه‌ریزی در این مرحله حسابرس، اطلاعات عمومی را بدست می‌آورد.
این اطلاعات در مورد انواع فعالیت‌ها، ماهیت و اهمیت نسبی این فعالیت‌ها و سایر اطلاعات عمومی است و به حسابرس در برنامه‌ریزی بخش‌های اولیه کمک می‌کند.
ب: برنامه‌های حسابرسی برنامه حسابرسی عملیاتی و برنامه کاری برای بررسی‌های مقدماتی آن دسته از فعالیت‌هایی تهیه می‌شود که در مرحله برنامه‌ریزی انتخاب شده است.
برنامه‌های حسابرسی که به صورا اساسی و خوب پایه‌ریزی شده باشد، برای انجام کارا و موثر حسابرسی عملیاتی لازم است.
این برنامه‌ها باید برای هر موقعیتی، مخصوص آن موقعیت طرح‌ریزی شده باشند، بطوری که در هر مرحله کاری، عملی که قرار است انجام شود و علت آن باید بوضوح بیان شده باشد.
ج: اجرای عملیات حسابرس به منظور تعیین اثربخشی مدیریت و کنترل‌های مربوط، عملیات سازمان را تجزیه و تحلیل می‌کند.
این وظایف و کنترل‌ها با تاکید خاص بر حوزه‌هایی که احتمال نارسایی آن بالا یا کنترل آن دشوار است، آزمون می‌شود.
هدف این مرحله، مشخص کردن نارسایی آن بالا یا کنترل آن دشوار است، آزمون می‌شود.
هدف این مرحله مشخص کردن موقعیت خاص نیازمند اصلاح و اهمیت آن است و اینکه چه اقداماتی در این زمینه باید صورت پذیرد.
د: تکمیل یافته‌ها و تدوین پیشنهادهای حسابرسی بر اساس نواحی با اهمیتی که در مرحله اجرای عملیات مورد شناسایی قرار گرفته است، یافته‌های بخصوصی بر اساس ویژگی‌های زیر بدست می‌آید: وضعیت: چه یافتید؟
معیار: چه باید باشد؟
تاثیر: اثر آن بر روی عملیات چیست؟
علت: چرا اتفاق افتاد؟
پیشنهاد: برای اصلاح شراسط چه باید کرد؟
ه: گزارشدهی حسابری گزارش را بر اساس نتایج حسابرسی تهیه می‌کند.
هدف از تدوین گزارش، اعلام نتایج به اشخاص ذینفع یا کسانی است که در این زمینه مسئولیتی دارند.
در واقع، اکثر یافته‌های حسابرسی و شاید از گزارش رسمی حسابرس برای انجام اقدامات اصلاحی یا تکمیلی به مدیریت گزارش می‌شود.
گزارش نهایی در واقع خلاصه‌ای از نتایج حسابرسی عملیاتی است.
اقدامات حسابرسی عملیاتی مهمترین سوال برای یک سازمان آن است که چه وظیفه یا وظایفی در حوزه رسیدگی حسابرسی عملیاتی قرار می‌گیرد.
چه محدوده‌هایی باید رسیدگی شود؟
آیا حسابرسی عملیاتی را باید در مورد کلیه وظایف سازمان انجام داد یا تنها بعضی از نواحی برای این‌کار انتخای می‌شود.
بهترین نقطه شروع آن است که فهرستی از وظایف اصلی سازمان را تهیه و محدوده‌هایی که حسابرسی عملیاتی بیشترین فایدخ را می‌رساند، مشخص شود و هر وظیفه را بر اساس بحرانی‌بودن یا مطلوبیت آن از نظر حسابرسی اولویت‌بندی کنیم.
یکی از روشهای تصمیم‌گیری در مورد تعیین فعالیت‌هایی که باید رسیدگی شود، تعیین میزان اهمیت آن فعالیت نسبت به کل عملیات سازمان است.
برای نمونه، بحرانی‌ترین نقطه در یک واحد تولیدی احتمالاً عملیات مربوط به کنترل موجودی کالا و یا تولید است.
در یک موسسه‌ی خدماتی که مثلاً حدود 70 درصد کل هزینه‌ها مربوط به کارکنان می‌شود، عملکرد کارکنان با اهمیت‌تر است.
معمولاً، حسابرسان در حسابرسی عملیاتی با یک محدودیت زمانی روبرویند، بنابراین سعی دارند این زمان را در نواحی عملیاتی صرف کنند که دارای بیشترین استعداد برای بهینه‌سازی عملیات است.
ملاک‌هایی که برای شناسایی نواحی بحرانی یک شرکت می‌رود، از این قرار است: محدوده‌هایی که در مقایسه با سایر بخش‌ها دارای اهمیت بیشتری است.
نظیر درآمدها، هزینه‌ها، درصد دارایی‌ها، مقدار فروش، واحد تولیدی و کارکنان.
محدوده‌هایی که کنترل در آن ضعیف است.
مانند: نبود یک سیستم کنترلی موثر در تولید، سیستم گزارشدهی مدیریت، سیستم برنامه‌ریزی و کنترل سازمانی.
محدوده‌هایی که احتمال سوءاستفاده یا اهمال‌کاری در آن وجود دارد.
به عنوان نمونه: ممکن است کنترل‌های تولیدی و موجودی کالا به نحوی باشد که پاره‌ای از معاملات گزارش نشود ومخفیانه باقی بماند و نیز مانند گزارشدهی